Búginde Ońtústik Koreıada jumys istep júrgen qazaqtar kóp. Solardyń biri  Rysbek dep jazady zamana.kz.  

Jaqsy taba nan 8000 teńge turady

Rysbek iri deneli jigit eken. Onyń úlken aıaq kıimine, sosyn qarǵa túsken izine qarap-aq tańqalǵanbyz. Áńgi­memiz osydan bastalyp ketti.

«Boıym 2 metrge jýyqtaıdy, salmaǵym qazir 95 kılo tartady, – deıdi Rekeń. – Shymkentten keterde salmaǵym 118 kılo edi, 9 aıda 28 kılo tastadyq. Salmaq tastaǵanyma ókinbeımin, ol – ishki aǵzamnyń barynsha tazarǵanynyń belgisi. Óıtkeni Ońtústik Koreıada kúrishti, maısyz, tuzy az, dámi ashshy taǵamdardy, salattyń túr-túrin, balyq sorpasyn, teńiz ónimderin kóp tutynady, óz kezeginde onyń densaýlyqqa paıdasy barshylyq desedi. Sondaı-aq biz ol jaqta nandy az jedik. Negizi Koreıada nandy az jeıdi eken. Salmaǵy 1 kılo tartatyn taba nan sıaqty nandary bar, baǵasy bizdiń aqshaǵa shaqqanda 3500 – 8000 teńge aralyǵynda. Kishkentaı «bólishkelerdiń» ózi 700 teńgeden satylady. Qymbat bol­ǵandyqtan ba, álde solaı qalyptasqan ba, olar nandy óte sırek tutynady eken.

Káristerdiń tamaǵyna alǵashqyda úırenise almadyq.  Ol jaqta qazaq, qyrǵyz, ózbekter kóp. Bir qyrǵyzǵa úıinen týystary qazy-qarta salǵan eken, ol birde et asyp, bárimizdi qonaqqa shaqyrǵan edi, jarty kılo qazyny 4 kún jep júrip ázer taýystyq, ol kúshtilik qylyp, ishimiz buzylyp biraz ábirjidik.

Ol jaqta jylqy az, sondyqtan quny óte qymbat eken, jylqy eti satylmaıdy. Halqy negizinen sıyr, qoı, dońyz etin tutynady. Sıyr etiniń kılosy bizdiń aqshaǵa shaqqanda 35 myń teńge, taýyqtiki 3500 teńge turady, al dońyzdiki tipti de arzan.

El astanasy Seýlde jáne Lanjý degen qaladaǵy me­shitter janynda «Azıa-market» dep atalatyn úlken musylman dúkenderi bar eken, biz etti sol jerlerden alyp turdyq. Kılolap alǵannan góri arnaıy qoraptalǵan bútin mal etin satyp alǵan tıimdirek eken.

Ol jaqta adamdar shaıdy az tutynady. Tek kók shaı ǵana bar. Esesine sýdy kóp paıdalanady.

Káristerdiń kúrishten boza ashytatynyn bildik. Ony «mampaleı» dep ataıdy. Bizben birge Vladıvostoktan kóptegen orys jigitteri bolǵan edi, olar qyzdyratyn sýsynǵa úıir keledi ǵoı, sony jıi iship júrdi. Bir jamany, ol adamdy ózine táýeldi etip qoıady eken».

46 mólsherli bátińkeni ázer taýyp beripti

Rekeń Ońtústik Koreıaǵa týrısik vızamen barypty. 250 myń teńgege 1 aıǵa vıza ashtyrǵan da, ushaqpen Koreıa qaıdasyń dep tartyp otyrǵan. Óıtkeni bizdiń el men Koreıa arasynda jumys kúshine qatysty resmı kelisim joq. Sondyqtan jumys izdegender ol jaqqa osyndaı jolmen barady, sosyn jumys taýyp, zańsyz mıgrant retinde kún keshedi. Biraq tártip buzbasa, Koreıa polıseıleri zańsyz mıgrant­tardy tym qýdalaı bermeıdi eken, tekserip turýlary da az. Al endi qandaı da bir tártip buzyp kózge túsken mıgrantty deportasıalaıdy, pasportyna bul jóninde derek endiriledi. Mundaı adamdar Ońtústik Koreıaǵa ekinshi qaıta aıaq basa almaıdy, ondaılardy tipti Eýroodaq elderi, AQSH ta jerine attap bastyrmaıdy eken.

«Koreıanyń ár qalasynda, árbir aýylynda bizdiń qalalardaǵy sıaqty «Eńbek bırjalary» bar, jalpaq tilde ony «Arbaıt» dep ataıdy. Sol arbaıttardan álemniń ár shalǵaıynan kelgen zańsyz mıgranttardy, túrli ult, násil ókilderin keziktiresiz.

Osy arbaıtta jumys izdep júrgen jandardy jumys kúshin qajet etken jergilikti azamattar baryp, tańdap áketip jatady. Negizi káris­terdiń denesi shaǵyn keledi ǵoı, sondyqtan olar kóbine iri deneli jumysshylardy tańdaıdy. Bul jaǵynan meniń jolym boldy.

Ol jaqta jumys berýshi men arbaıtta jumysshymen qamtamasyz etýshi arasynda ózara kelisim bolady. İri denelilerdi tańdaıtyn sebebi, biz jergilikti úsh káristiń jumysyn atqaramyz, sol úsheýine beriletin aqydan bizge beretini olarǵa keminde úsh esege arzanǵa túsedi. Bul jerde valúta aıyrmashylyǵy rol oınaıdy. Iaǵnı bir kúnde tapqan 100 dollar bizge qyrýar aqsha bolsa, olar úshin bul az, óıtkeni aqsha­larynyń dollarǵa shaq­qan­daǵy quny bizdikinen áldeqaıda tómen. Ol jaqta tehnıkalyq taýarlar arzan, azyq-túlik qymbat. Sondyqtan 100 myń teńge bizdegideı qomaqty bolyp kórinbeıdi.

Jalpy, Ońtústik Koreıanyń adamdary zańdy asa qurmetteıdi eken, aldap-arbaý degen olarda joq. Urlyq degendi atymen estimeısiń. Mysaly, telefonyń bir jerde túsip qalsa, áıtpese bir zatyńdy qaldyryp ketseń, sony erteńine sol jerden tabasyń. Adamdary adal. Ádilettilik bar, eń­begińdi jemeıdi, qajetińdi taýyp berip, kómekteskisi kelip turady.

Birde Kım degen kisiniń sharýashylyǵynda jumys istedik. Sol kezde aıaq kıimim jyrtylǵan edi, elgezek Kım bátińke ákelip berdi. Ol 46-shy ólshemdi aıaq kıimdi barlyq saýda núktelerin sharlap júrip, úsh kúnde ázer taýypty. Muny ózi maǵan kúle otyryp aıtyp berdi.

Jalpy, zerdesi jaqsy adam káris tilin bir-eki jylda erkin meńgerip alýyna bolady. 100 paıyz meńgerip ketpegenimmen de men qazir ol jaqqa bara qalsam kez kelgen jergilikti turǵynmen til tabysyp kete alamyn», – deıdi Rysbek baýyrymyz.

Jasy 70-ten asqan adamdar da jumys isteıdi

Ońtústik Koreıada zeınet­aqy degen bolmaıdy eken. Iaǵnı turǵyndardyń basym bóligi eńbekke jaramaı qalǵansha jumys isteıdi. «Pensıaǵa» tek memlekettik qyz­metshiler, laýazymdy, ja­ýapty qyzmet istegender shyǵatyn kórinedi. Al bas­qalary qartaıyp, shamasy jetpeı qalǵansha jumys isteıtin kórinedi.

«Bizdiń brıgadada jasy 70-ten asqan qarıalar da boldy, – deıdi Rysbek bul jóninde. – Adamdarynyń otbasynda bir-eki baladan artyq týmaıtynyn bildik. Balalar jasy jetip, óz aldyna otaý tikkesin bólek turady eken, jalpy, kóbi ózbektiń mahallasyndaǵy sı­ıaq­ty úrim-butaqtarymen bir tóńirekte turady. Balalar ata-anasyna múmkindiginshe qarasady. Degenmen qartaıdym dep qarap otyrǵan adam kórmeısiń, bári de jumys isteıdi, ózderin ózderi asyraıdy. Kárister otbasyn jasy 30-dan asqasyn baryp quratynyn da estip-bildik.

Jumysshylardyń ishinde ózimizben qatar, tipti jasy kishi dep júrgen adamdardyń kóbiniń jasy 50-di eńserip, 60-ty alqymdaǵanyn estip tańqalǵan kezderimiz kóp. Tipti bizdegi  bir káristi ári ketse 45 – 50-diń shamasynda dep oılap júrgen edik, sóıtsek, ol 75 jasta eken.

Qandaı qupıalary baryn kim bilgen, Ońtústik Koreıanyń jergilikti turǵyndary jastyǵyn uzaq ýaqytqa saqtaı alatynyn ańǵardyq. Biraq qartaıǵanda óńin tez joǵaltyp, kádimgi ýmajdal­ǵan qaǵazǵa uqsap usqynsyzdanyp ketedi eken. Biz ol jaqta qurylys jumystarymen aınalystyq, aǵash ektik, egistik jerlerde jenshen, kúrish, pıaz, kartop, taǵy basqa ónimder egýmen aınalystyq. Sonda jumysshylar arasynan búkireıe qartaıǵan talaı ájelerdi kórdik».

Halyqtyń saıasatpen sharýasy joq

Rysbek baýyrymyzdyń aıtýynsha, Ońtústik Koreıada halyqtyń kópshilik bóli­ginde óziniń menshikti jeri bar. Olar oǵan túrli daqyldar egedi. Jerlerinen jylyna eki márte ónim alady. Ónimdi qaıda ótkizemin, qaıtip ótkizemin dep bas qatyrmaıdy, ony memleket mindetti túrde satyp alady.

Sharýalar eginim dalada qalady dep ýaıymdamaıdy, ony egetin, jınaıtyn jumys kúshi jetip-artylady. Iaǵnı bul elge tipti sonaý Afrıkadan da eńbek mıgranttary qaptap baryp, nápaqasyn taýyp ketip jatady eken.

Ońtústik Koreıada shaǵyn jáne orta bıznespen aınalysatyndarǵa eń aldymen óz eliniń jumysshylaryn jumyspen qamtý mindet­telingen, sheteldik jumys kúshi ekinshi orynda júredi.

«Bul elde qyz balasyn qatty qurmetteıdi eken, – deıdi Rysbek. – Al olar úlkenderdi qatty syılaıdy, kóshede ashyq-shashyq, beıádep júrgenderin kórmedik. Qyz turmys qurar bolsa, tańdaǵan jigitin ákesine kórsetedi, ákesi ruqsat bermese, onymen turmys qurmaıdy eken.

Ońtústik Koreıada kıim de asa qymbat emes. Degenmen áıelderdiń kıimderi erler­dikinen áldeqaıda qymbat bolyp keledi eken. Al ata-analary qyzy turmys­qa shyqqanda oǵan turmystyq qajettilikterdiń bárin túgeldep beredi. Sondaı-aq kárister uly úılense, oǵan mindetti túrde úı áperedi dep estidik.

Degenmen bul elde úı baǵasy qymbat eken. Sondyqtan kóp adamdardyń qonaqúılerdi jalǵa alyp turatynyn estidik. Iaǵnı qonaqúıge jalǵa aqsha tólep turatyndar kóp eken. Óz basym minip júrgen kóligin úı etip alǵandardy da kórdim.

Taǵy bir baıqaǵanymyz, Ońtústik Koreıada erkekpen birdeı qansha ter tógip, aýyr jumys istep júrse de áıelderge tólenetin aqy erkek­terdiń jal aqysynan 30 paıyz tómen júredi. Al buǵan eshkim de qarsylyq bildirip, shý shyǵaryp jat­qan joq.

Jurtshylyqtyń «jaman ókimet jaǵdaıymdy jasamady» dep júrgenin de kórmedik. Qarapaıym halyqtyń basym bóligi tirshiligine rıza, turmys tarshylyǵyn kórip jylap júrgenderdi de kórmedik. Men ol eldiń birneshe qalasynda jumys istedim, sonda alaqan jaıyp qaıyr surap júrgen adamdardy kórmedim. Ondaılardy bir márte Seýlde ǵana ushyrastyrdym. Onda da aldaryna jazý jazylǵan qorap qoıyp otyrǵan adamdardy, jurttyń oǵan tıyn-teben tastap jatqanyn kórgen soń bular kimder dep suraǵanmyn. Sóıtsem, olar úı-kúıi, turǵylyqty jeri joq adamdar («bomjdar») eken. Kıimine, júris-turysyna qarap olardy «bomj» dep oılamaısyń. Kir-qojalaq bolyp, bet-aýzy kólkildep júrgen joq.

Ońtústik Koreıada memle­kettik bılikke shekten shyqsa ǵana qarsylyq kórse­tetinin estidik. Iaǵnı olarda memlekettik qyzmettegiler halyqqa adal qyzmet etedi eken. Qarapaıym halyqqa shekesinen qaraý degen olarda joq, kimniń baı, kimniń kedeı ekeni jaı kózge baıqala bermeıdi. Halqy sypaıy, qarapaıym. Zań aldynda bári birdeı, jeń ushynan jalǵasyp, sybaılas jem­qorlyqqa baratyndar sırek kezdesedi eken. Al ondaılar shyǵyp jatsa, kárister tańqalyp, tóbe shashtary tik turady.

Mysaly, biz Seýlde júrgende onda júzdegen myń adam qatysqan beıbit sherý boldy. Oǵan eldiń áıel Prezıdentiniń qurbysynyń ony aldap sybaılas jem­qorlyq qylmys jasaǵany sebep bolypty. Osyny bilgen­de jurt qatty shıryqty. Biraq kúndelikti jumysyn eshkim de tastap ketken joq. Sherýge negizinen orta tap ókilderi shyqty dep estidik. Mysaly, bizdi jumyspen qamtamasyz etip júrgen bastyǵymyz Kım sol sherýge baryp qatysyp keldi. Qysqasy, el Prezıdenti sondaı kemshilik jiberip alǵany úshin halqynan keshirim surady, qyzme­tinen ketti».

Kóshesinen qoqys kórmeısiń

Aıtýynsha, Rekeńe Ońtústik Koreıanyń klımaty da jaıly áser etipti. Muhıt, teńizder ortasynda jatqandyqtan ol elde shań-tozań joq esepti eken. Aıaq kıimińe tozań turmaıdy deıdi.

«Kóshelerinen qoqys kon­teı­nerin kórmeısiń, – deıdi ol kisi. – Qalaı, qaı kezde áketetinin qaıdam, turǵylyqty jerińnen shyqqan qoqysty jol jıegine qoısań boldy, alyp ketedi. Qoqysty suryptap jınap alady eken. Iaǵnı «baklajkany» bir bólek, qaǵazdy bir bólek, shynyn, temirdi, azyq qaldyǵyn bir bólek degen sıaqty, árqaısysyn jınaıtyn arnaıy qyzmet oryndary bar. Bir qyzyǵy, úıden shyqqan «pomoı» úshin de aqy tólep ketetinderin bildik.

Buryn zańsyz barǵasyn jaǵdaıymyz qalaı bolar eken dep ýaıymdaǵan edik. Sóıtsek, polıseıleri zań buzbasań, buzyqtyq jasamasań, tıispeıdi eken.

Biraz ýaqyt bastyqtyń mashınasyn aıdaǵanmyn. Polıseıleri úlken joldarda toqtatyp, «iship almaǵanyńdy» teksergeni bolmasa, basqadaı qujat tekserip, qaıdan keldiń, kimsiń dep mazańdy almaıdy. Júrgizý­shileri óte tirtipti, 9 aıdyń ishinde bir márte ǵana bir kóliktiń ekinshisiniń boıaýyn sydyryp ketkenin kórdim. Jol-kólik oqıǵasyn jasaǵan kólik ıelerin kináli-kinásiz dep bólse, bóletin shyǵar, biraq ekeýine de qomaqty aıyppul salady eken».

Súıegin órtep, kúlin saqtaıdy

Ońtústik Koreıada marqum­dardyń súıegin órtep, kúlin áýlettik qorymǵa ornalastyrady eken.

«Olar ólgen adamnyń súıegin órtep, kúlin qutyǵa salyp, áýlet qorymynda saq­taıdy eken, – deıdi Rysbek bul jaıly. –  Ol elde taý ataýlynyń bárin jasyl jelek kómkerip turady. Al mazarattary negizinen sondaı taý basynda bolatynyn bildik.

Bir márte taýdan shóp jınaýǵa barǵanbyz. Sonda bir ásem etip salynǵan ǵımarat janyna baryp ábden sýretke tústik. Sonda bizdi jumysqa jaldaǵan káris onsha jaqtyryńqyramaı birdeńe­lerdi aıtqan, sóıtsek, bul jerde sýretke túsýge bolmaıdy degen eken ǵoı. Keıin onyń ishine kirgizip kórsetti, bárin aıtyp túsindirdi.

Bizdiń ózimizshe sýretke túsken jerimiz mazarat eken. Bir áýlet jer satyp alyp, sol úshin jylyna jal aqysyn tólep turatynyn estidik. Álgi ǵımarat ishinde taqtaılap ornalastyrylǵan shkaftyń sýyrmasy sıaqty qutylar tur, bárinde jazý bar. Álgi jazýlar adam attary, al quty ishinde marqum bolǵandardyń  órtelgen súıeginen qalǵan kúl turady eken. Osyndaı mazarlar neǵurlym bıikte tursa, áýlettiń dáre­jesin soǵurlym bıik kórse­tetini týraly estidik.

Jalpy, Ońtústik Koreıadan kórgenim, kóńilge túıgenim kóp. Múmkin keı nárselerdi ásirelep, tym maqtap ta jibergen bolarmyn, ol jaǵyn bilmedim. Jalpy, ol el maǵan unady».

...Qysqasy, Rysbek bizge ózi baryp qaıtqan Ońtústik Koreıa eli týraly óte qyzyqty áńgimeler aıtyp berdi. «Jaqsydan – úıren, jamannan – jıren» demekshi, osynyń ishindegi jaqsy jaqtarynan úırenip jatsaq, onyń kim úshin bolsa da paıdasy az bolmaıtyn shyǵar dep oılaımyz.

T. TURAN.