Altaı men Atyraý arasynda keń kósilip jatqan qalyń qazaqtyń babadan jalǵasqan baǵzydan bergi aıtys ónerine óz soqpaq súreńin salǵan aıtyskerdiń biri Erjanat Baıqabaı.  Qytaı qazaqtaarynyń aqıyq aqyny Erjanat on jasynan bastap jyr dodalarynda jarqyrap kórinip, «Altaıdyń asaý aqyny» degen atqa ıe boldy. Jaqynda ǵana ol Qazaqstanǵa birjola kóship keldi. Kele salyp shyǵarmashylyq kesh ótkizip, el-jurtpen tanysqaly jatqanyn estidik. Atamekenge at basyn burǵan aqynmen búgin syrlasýdyń sáti tústi.

Ereke Atajurtqa at basyn buryp,  «Júrekke túsken jol» atty shyǵarmashylyq kesh ótkizedi degendi estip qýanyp jatyrmyz. Áýeli osy jolǵy kelgen saparyń jóninde sóz saptasań.

Jalpy, Qazaqstanǵa, azattyqtyń altyn besigi Almaty shaharyna 2006 jyly alǵash ret keldim. Sol jyly qasıetti qazaq dalasynyń topyraǵyn basyp, kók týy kók aspanda jelbiregen, kósegesi kógerip, ónip – ósip jatqan ordaly elge, babalarǵa quran oqyp kóz aıym bolyp qaıtqam. Osy jolǵy sapar múldem basqasha. Sebebi, birden «Júrekke túsken jol» bolǵandyqtan júregimniń qalaýymen nıetimniń bastaýymen qazaq eline kóship kelip, Aqordanyń beldeýine bestimdi baılap, saýyrdyń saǵynyshyn Saryarqaǵa, Ertistiń arman muratyn – Edil men Jaıyqqa jetkizip keldim. Bul dala maǵan jat emes óz elim, óz otanym, ata babamnyń altyn basy, ájemniń altyn janbasy jatqan topyraq. Qazaq bolyp týylǵandyqtan qazaq eline qadam basýǵa, Alataýǵa arqa súıegendi jón sanadym. Orda buzatyn, ordanyń ishinde otaý tigetin jasqa keldik. Arǵy bette jıyrma jylǵa jýyq aıtys sahnasynda júrdim. Sondyqtan, boıdaǵy azǵana ónerdi Azattyqtyń  25 jyldyǵyna, Almaty qalasynyń 1001 jyldyǵyna, EXPO 2017 kórmesine, Dúnıe júzi qazaqtar quryltaıyna, barsha qazaq halqyna shashý qylyp otyrmyn. Qyrda týǵan malshynyń balasymyn. Mańdaıyma jazylǵan enshim kógen emes, óleń bolǵandyqtan, qolymdaǵy qara dombyra, tilimdegi qara óleńnen basqa baılyq joq. Sol sebepti, tilimmen, dinimmen, dilimmen, dombyrammen keldim ata jurtqa.       

Taıyńnan topqa túsip, qytaıdaǵy qandastardyń ortasynda «asaý aqyn» atandyń. Halyqtyń erkesine aınaldyrǵan, óleń ólkesine kelýińe sebep bolǵan týǵan jeriń týraly aıtyp ótseń.

Árkimniń óz jeri  - Mysyr shahary deıdi. Saqtardyń izi qalǵan, Ǵundardyń qystaýlyǵy bolǵan Ertistiń eki jaǵalaýy tolǵan án, toqsyrylǵan jyr. Ertis qasıetti bolmasa basynda Aqyt ortasynda Abaı men Muhtar ómirge keler me edi. Qaırat Qulmuhamed aǵam aıtatyn:

Qarap tursań anaý taýdyń zeńgiri,

Jer uıyǵy dep bilesiń sen muny.

Bizdiń mynaý Esil, Ertis quımasa,

Anaý Muzdy Muhıtyń da belgili, - dep.

Sol Ertisti jaǵalap, emip ósken qazaqtyń balasymyz. Adamzattyń altyn besigi Aǵajaı Altaıda, aspany saǵynyshqa toly Sary Súmbe deıtin qalaǵa qarasty, Ertis jaǵalaýynda, shek pen shendilerden kóri, shejire sheshenderi mol aqyndardyń sheshesindeı Shemirshek deıtin aýyldyń, sal serilerdiń mekenindeı, qulan dúnıe astynda kisinese, qulaq túrip jatatyn Sary qusym  degen óńirde dúnıe esigin ashtym. Ata – babam attan túspegen, saharanyń sardary bolǵan malshy. Kóship qonyp júremiz. Kóship qonǵanda biz Syǵandar sıaqty emespiz. Qystaýymyz, tóldeýligimiz, kúzeýimiz, orta jaılaýymyz, tór jaılaýymyz bar. Qyrda qymyz iship, kókpar tartyp, saıyn dalanyń qyzyǵyna qanyp,  kóshpeli saltyn saqtap óskenbiz. Sol dalada erkin jortqan  babalardan aıtys óneri maǵan qan arqyly kelgen óner ám syı dep bilem. 

Sóz basynda aıtyp óttiń aıtys sahnasynda jıyrmaǵa jýyq jyl júrdim dep. Jalpy ol jaqtaǵy aıtystyń deńgeıi qandaı? Jıyrma jylda qandaı belester baǵyndyrdyń?

Toǵyz jasymnan bastap óleń aıtym on bir jasymda Altaı deıtin ólkege atym tanys bola bastady. Úsh aımaqtaǵy eki mıllıon qazaq esimimdi bildi.  Biraq keremet súbeli sóz, oramdy oılar aıttym, jettim oıly óleńder aıttym dep maqtana almaımyn.  Bizdiń aldymyzda úsh aımaqta Qurmanbek, Jamalhan sıaqty aıtystyń alyptary boldy.  Osy ónerdiń qara narlarynyń artynda bota bop erip, arǵymaqtardyń artynda qulyn bolyp kisinep izin bastyq. Ónerge júregimdi berdim. Sol ónerdiń jemisin de jeńisin de kórdim. Jeńilgen kezderim de boldy. Asyǵym birde alshy, birde taıqy bolyp júrdi. Qoryta aıtsam ózimdi tolyqtaı jetilmegen aıtys aqynymyn dep aıta almaımyn. Ultty júregimen súıetin, qazaq aıtys óneriniń janashyrlarynyń birimin.

Qytaı qazaqtary arasynda búgingi tańda aýzymen qus tistegen myqty aqyndar dep kimderdi aıta alasyz?

Arǵy bette myqty aıtysker aqyndar kóp. Qalıhan Qabdyrasýl, Oral Bókbaı, Qanatbek Zaıtolla, Jamıǵa Dáýletqyzynyń joldasy Quzarbek Talapqan, aıtysker Sanatbek Taýdaı, Naǵyman Shoqanuly, Ularbek Mınatqanuly, İle óńirinde Erlan Amanqojauly syndy jigitter bar. Bári de beli myqty, alysqa shabatyn aqyndar. Solardyń arasynda Naǵymannan qorqamyn. Ol kúni-túni otyryp aıta beretin, bir qalyptan tanbaıtyn aqyn. Onda jelpiný, kúlý, jasý sezimderi bolmaıdy. Naǵyz jabynyń ózi. Shirkin, tárbıelep jiberse talaı bıikti baǵyndyratyn aqyndar el ishinde kóp.

Qazaqstandyq aıtysker aqyndarmen birneshe ret dodaǵa tústiń. Osy ata mekendegi aıtyskerlerden kimderdi úlgi tutasyń?

Sal-seriler, jyraýlar, jyr alyptary ótken qazaq dalasynda ne bir ulylar ótken. Sol tulǵalardyń jyrlarymen sýsyndap óstik. Aıtys óneriniń de ne bir alyptary ótti. Qazir kózi tiri saha aıtys aqyndary da kóp. Aıtys sahnasyndaǵy  Muhamedjan Tazabekov, Mels Qosymbaev, Amanjol Áltaev, Bekarys Shoıbek, Orazaly Dosbosynovtardy tyńdap óstim. Qyz aqyndardyń ishinde Aınur Tursynbaev pen Sara Toqtamystardy jaqsy tyńdaımyn. Jas aqyndardan Erkebulan Qaınazar,  Muhtar Nıazovtardyń sózderi tushymdy.  Osy sıaqty nebir jas aqyndar qaýlap shyǵyp kele jatyr báriniń óner joldaryna sáttilik tileımin. Jas aqyndarǵa aıtarmyn ata mura ónerge adal bolyp, aýyzdan shyqqan óleńi qalaı bolsa ómirleri de solaı bolsa eken. Halyqtyń uly bolý kerek, halyq qorǵany bolý kerek, aqyr zaman bolaryn elden eki jyl buryn bilý kerek. Sonda ǵana ol aqyn bolady. Muhtar Áýezov atamyzdyń aıtys aqyndary týraly aıtyp ketken baǵasy men talaby bar. Sony oqyp oı tarazydan ótkizip este saqtaǵan jón dep bilem.

Qytaıdaǵy mıllıondar úkilegen júırikterdiń birisiń. Táýelsizdikke alǵashqy tartýyń retinde jaqynda  esep berý keshińdi bergeli jatsyń. Sol keshtiń mazmun, maqsaty jaıly aıtsań?

Arý qala Almaty baýraıynda júrgen múıizi qaraǵaıdaı jazýshy aǵalarymdy, Dúnıejúzi qazaqtar qaýymdastyǵyndaǵy aǵalardy, jalpy, sóz óneriniń aınalasynda júrgen zıaly qaýymdy, ákimshiliktegi el tizginin ustap otyrǵan azamattardy, BAQ ókilderin,  jyrǵa qumar qalyń qazaqty  «Júrekke túsken jol» atty shyǵarmashylyq keshime shaqyramyn. Boıdaǵy az ónerimdi tamashalap, qoldap-qolpashtap qaıtsa eken. Keshte elimizge belgili óner juldyzdary ánderimdi oryndaıdy. Baǵasyn halyq beredi. Jambyl atamyz atyndaǵy teatr  sahnasynda elge án, jyr arnap halyqtyń yqylasyn alsam men úshin úlken baqyt. Júrekten shyqqan jyrlarym, ánderim, óleńderim eldiń júregine jeter degen úmitim bar.

Keshime qazaq aıtys óneriniń qara nary Júrsin Erman aǵamdy arnaıy shaqyryp otyrmyn. Sebebi,  ol kisi aıtys ónerine ómirin arnaǵan, ólip bara jatqan ónerdi tiriltken adam. Qazaqstandaǵy barlyq aıtyskerler Júrsin aǵanyń saıasynda jetildi. Ult óneriniń janashyry ám alyp báıteregi.

Sóz sońynda el basymyzǵa amandyq, elimizge tynyshtyq, bereke birlik tileımin. Keshime qoldaý kórsetip jatqan ult óneriniń janashyry qoǵam qaıratkeri Qaırat Satybaldy aǵam aıtar alǵysym sheksiz.

Suhbattasqan: Erlan Tóleýbaı