(Bolǵan oqıǵa jelisinde órilgen alty kórinisti drama)

«Ult bolmysy ádebı syılyǵy» baıqaýyna (dramatýrgıa)

Jasyryn aty: Qıqar bala.

Qatynasýshylar:  

Janǵazy – jasy elýlerdegi jigit aǵasy, balqytýshy.

Kúnimaı – Janǵazynyń jary.

Qasqyrbaı – aýysym masteri, jasy otyzdar shamasyndaǵy jigit.

Nıkolaı Shmatko – seh bastyǵy.

Abyraly – zaýyttyń bas ınjeneri.

Erkebulan – jas jumysshy.

Janǵazynyń ákesiniń elesi, jumysshylar.

Birinshi kórinis

Ótken ǵasyrdyń orta tusy. Qarsaqpaı eldi mekeni. Tańǵy alakeýim mezgil. Shymnan salynǵan qorjyn úıdiń bir bólmesi kúńgirtteý. Tórdegi kereýet ústinde Janǵazy jatyr. Onyń áldeneden qınalǵany yńyrsı qozǵalǵanynan baıqalady. Osy kezde bir sulba paıda bolyp, ol bosaǵaǵa súıene beredi. Ákesiniń elesi. Ústinde eski shapany, qolynda dyraý qamshysy bar.

Janǵazy.(Uıqysyraı kúbirlep) Kópten kórinbep edińiz, qaıda joǵalyp kettińiz? Bir mezgil oshaǵyńyzǵa oralmaısyz ba?

Ákesi til qatpaıdy. Mylqaý jandaı sulyq.

Janǵazy. Asqar taýdaı ákeshim-aý, nege til qatpaısyz?! Men sizdi saǵyndym ǵoı! Siz ketkeli myna shańyraq ta jetimsirep qalǵandaı. Oralǵanyńyz durys bolǵan. Meniń mańdaıymnan ıisker sizden basqa tiri jan tabylsa buıyrmasyn, myna jalpaq jer betinde. Kelińizshi, qushaǵyma qushyrlana qysyp, maýqymdy basaıyn!?

Sulba ornynan qozǵalǵandaı syńaı baıqatady. Jaılap basyp baryp  buryshta qalqaıǵan bıik stol ústinde turǵan balasynyń úlkeıtilgen sýretine jaqyndap, oǵan úńilip qalady.

Janǵazy. (turýǵa talpynady, tura almaıdy, sosyn sharasyzdyǵyn sózben jýyp-shaıýǵa tyrysady) Siz maǵan renjip júrsiz be? Renjimeńiz. Men sizdiń atyńyzǵa kir keltirgen jan emespin. Jumysqa siz qalaı adal bolsańyz, men de sondaı adalmyn. Mundaıda aıaqtan shalar jan tabylsa jelkesin úzýge barmyn. Osym durys qoı, á, áke?

Ákesi kómeskiliktiń tasasynda basyn ızegendeı bolady. Ol sýretti sıpaıdy.

Janǵazy. ( maǵurlanyp) Áne, aıttym ǵoı, men sizdiń jolyńyzdy adal jalǵastyryp kele jatqan azamatpyn. Nanbasańyz zaýyttaǵy barlyq jumyskerlerden surańyz. Olar sizge dán razy. Mendeı ul ósirgenińizge tánti.

Ákesiniń sulbasy beri betteı berip kilt bógeledi de, sonyń artynsha teris aınala berip, úıden shyǵa jóneledi.

Janǵazy. (yshqyna) Áke! Áketaıym meniń!..

Ornynan atyp turǵan Janǵazy kómeski bólmede jalǵyz ekenin ańdap, basyn qos qoldap qysqan kúıi  kereýetke qaıta otyra ketedi. Osy kezde bólmege Kúnimaı kiredi.

Kúnimaı. (shoshyna) Bissimillá! Bissimillá!.. Otaǵasy-aý, jaısyz tús kórdiń be, daýysyń tym qatty shyqty ǵoı?

Janǵazy. (eseńgiregen qalpynan arylmaı) Iá, jaısyz jatqanmyn ba...

Kúnimaı. (eriniń basyn keýdesine basa) Sharshaǵansyń ǵoı. Sharshaıtyn jóniń bar. Kúni-túni ystyq pesh janynda júrý ońaı deısiń be! Onyń ústine sen dem almaǵaly qashan-n... Eńbek demalysyńdy alyp, el sıaqty  bir mezgil kýrortqa baryp kelseńshi.

Janǵazy. (sál esin jınaǵandaı) Sen de aıtady ekensiń... Men kýrortta tyraıyp jatqanda mundaǵy jumysty kim atqarady?

Kúnimaı. E, atqarar qaptap júrgen qara-qurym jurt.

Janǵazy. Atqarýyn atqarady ǵoı. Biraq, munda jumys qyzyp jatqanda men ol jaqta tynysh jata alamyn ba! Árneni bir ýaıymdap mazam keter.

Kúnimaı. Áı, sen de... (erkeletkendeı eriniń shashyn uıpalaqtaıdy) Seni túzese atam ǵana túzeı alar. Al, basqanyń qolynan ondaı keledi dep oılamaımyn. Aıtpaqshydaı... sonsha shoshyrlyqtaı ne kórindi?

Janǵazy. Ákem kelgen eken. Biraq, ol maǵan jaqyndamady, sýretimdi sıpaı turyp-turyp, ári ketip qaldy. Áldenege nazalanyp júrgen sıaqty.

Kúnimaı. Nazalansa nazalanatyndaı jóni bar. Birazdan beri beısenbi, jumada quran da oqytpadyq. Bári seniń jumys bastylyǵyńnan. Dál osy beısenbide me... Ózim oqytamyn, kórshi-kólemdegi úlkenderdiń basyn qosyp.

Janǵazy. Sóıtshi, aınalaıyn! Sóıtip meni bul paryzdan qutqarshy.

Kúnimaı. Páli! Mynaý qaı sóziń? Otaǵasysyz áıel basymmen men qalaı úlkenderdiń aldynda kósteńdemekpin, á?

Janǵazy. Nege kósteńdeısiń? Qudaıǵa shúkir, balalaryń bar, abysyn, qaıyndaryń bolsa-bolmasa jetedi. Solardy júgirtip qoı da, óziń otyr otyńdy kósep. Sen dám daıyndasań ony dastarhanǵa jetkizý basqalarynyń qolynan keler.

Kúnimaı. (sharasyzdyqtan opynǵan raı tanyta) Áı, saǵan daýa joq-aý, daýa...

Janǵazy. (yrjıyp) Osyndaı daýasyzǵa turmysqa shyqqan ózińnen de bar. Jumsaqtaý bir jannyń eteginen ustaǵanyńda búginde óziń bı, óziń qoja bolyp júrer ediń, sary qaryn báıbishe atanyp...

Kúnimaı. Bar aıtpaǵyń osy ma? Ańǵaldyǵyń qalmapty-aý! Ezdiń eteginen ustap ujmaqqa shyqqansha, naǵyz erkektiń etigin tazalap tozaqtyń tóńiregin jaǵalaǵanym jaqsy ekenin bildim ǵoı, men baıǵus. Sosyn qolqańdy qaıtarmadym. Áıtpese, úı mańyn toryǵandar jeterlik ekenin óziń de ańdaǵansyń.

Janǵazy. Baıqaǵanmyn, aınalaıyn, baıqaǵanmyn. Eregis basynyń ózi osydan týyndaǵan. Júrektiń jazǵanymen kelmese, bilektiń kúshimen tartyp alamyn dep ózime-ózim sert te bergenmin.

Kúnimaı. (eriniń ernin alaqanymen basa) Toqta, narqospaǵym, toqta, alqynysyńdy basa tur. Sonda... Sonda sen maǵan eregispen úılengensiń be? Júregińde tıtteı bolsa da sezim ushqyny bolmaǵany ma?

Janǵazy. (kúıgelektene qalyp) Ony kim aıtty saǵan!? Qoı ári... (keńk-keńk kúledi) Sen meni áli kúnge uǵyna almapsyń. Men unatpaǵan jannan úı aınala qashar edim ǵoı. Al, seni shyn jaqsy kórgenim aqıqat. Sosyn ǵoı shyrq kóbelek aınalyp, mańyńnan shyqpaǵanym...

Kúnimaı. E, kúni boıy osyny moıyndamaısyń ba, adamdy ári-sári etpeı. Qoı, jańa túsken jas kelinshekteı erkek janynan shyqpaǵanym uıat-ta... Bireý-mireý kórse ne oılamaq? Shaı-paıyńdy qamdaıyn. Jumysqa barar keziń de jaqyndap qalǵan sıaqty. Qazir jer-dúnıeni jańǵyrtqan gýdok úni  dabylyn jaıar...

Janǵazy. Jaısyn, jaryqtyq, jaısyn. Ákemizdi asyraǵan osy ún, bizdi arqa-jarqaǵa jetkizgen osy dabyl. Endeshe, tyraıyp jata bergenim bolmas. Qoı, turaıyn.

Ornynan kóterile beredi.

Sham sónedi.

Ekinshi kórinis

Zaýyt aýlasy. Ár-ár tusta «Besjyldyqty merziminen buryn oryndaıyq!» «Jankeshti eńbegimiz – Otan ıgiligine!» degen urandar kórinedi. Aýlada qolyna kúrek, sypyrǵysh ustaǵan adamdar qarasy molaıǵan.

Aýlaǵa aıaq basqan shamada eshteńege túsinbegen Janǵazy tańyrqap turyp qalady.

Janǵazy. (ózinen-ózi kúbirlep) Mynaý ne ǵajap dúnıe? Aýysymnan shyqqandardy aýla tazalaýǵa kim salǵan? Túsinbedim...

Basyn shaıqaıdy.

Osy kezde mysyqsha basyp janyna Qasqyrbaı keledi.

Qasqyrbaı. (qýlana) Jáke, nege kidirdińiz? Ańyrǵan túrińizge qarap tipti aıap ketkenim...

Janǵazy. (selk etip artyna qaraǵanda Qasqyrbaıdy kóredi) Á-á, mysyqtabandap júrgen kim dep oılasam, sen ekensiń ǵoı!?. Sen meni aıasań qudaı seni aıasyn, qaraǵym. Men jáı, myna kóriniske tań-tamasha qalyp turǵanym. Qashannan beri bastyqtar adamdardy tynyqtyrmaı, jumystan jumysqa salatyn bolǵan, á?

Qasqyrbaı. Salsa erik qoldarynda. Biz olar úshin shahmat taqtasyndaǵy peshkiler ornyndaǵylarmyz. Jumsaımyn dese jumsaıdy, qurbandyqqa shalamyn dese shala salady. Oǵan tań qalatyndaı eshteńe joq, aǵasy.

Janǵazy. Qoı-áı! «İrigen aýyzdan shirigen sóz shyǵadynyń» kerin keltirmeı jaıyńdy bil. Bastyqtar aıtsa bir bilgenderi bolǵany da. Aıtpaqshydaı... Osy sen ne tantyp tursyń? Óziń de sol teriniń bir pushpaǵyn ustaǵan qý emespisiń!?

Qasqyrbaı. (yńǵaısyzdana) Bizge pushpaqtan buıyrǵany jún-jurqa ǵana, Jáke. Ony ózińiz de bilesiz. Sondyqtan maǵan tisińizdiń qanyn juqtyrmańyz, aǵasy.

Janǵazy. (ananyń abdyraı qalǵanyn qyzyq kórgendeı) Shymbaıyńa batyp ketti me, shorshyp tústiń ǵoı!? Jaraıdy, burtıma. Odan da myna jaǵdaıǵa túsinik bershi, mynanyń artynda ne turǵanyn bilesiń be?

Qasqyrbaı. (ıyǵyn qýshıta) It bilipti, úlkenderdiń ne oılaǵanyn. Áıtkenmen, men boljasam, bireý-mireý at izin salatynǵa uqsaıdy. Sondaıda bizdiń bastyqtar alas-kúleske áýes bolyp ketetinin ózińiz de kórip júrgenińiz anyq ta.

Janǵazy. Á, ıá, kórip júrmiz san quqaıdy. Degenmen, myna jantalastyń astarynda bir qupıanyń bary shyndyq. Áıtpese, túni boıy kóz ilmegen jumysshylardy órisinen qaıyrmaı, tynyǵýǵa jiberer edi...

Qasqyrbaı. Azar bolsa bir dókeı at basyn shaldyrýǵa nıet etken shyǵar.

Janǵazy. Dókeıiń kelse kelgen izimen keri qaıtady. Oǵan shala búlinerdeı ne kórinipti sonshama?

Qasqyrbaı. Sizdi de kópti kórgen aǵa deımiz-aý! Dókeı kelse kelgen izimen birden keri qaıtpaıdy, zaýyttyń ishi-syrtyn aralap kóredi. Sóıtip júrgende olardyń shalbarynyń balaǵyn shań baspaýy kerek. Ol úshin ne isteýge tıistimiz?

Janǵazy. (ıyǵyn qýshıtyp) Iá, ne isteımiz?

Qasqyrbaı. Júrer joldaryn muntazdaı tazalap qoıǵanymyz jón. Sony istesek kózge túsemiz, isker basshy atanamyz.

Janǵazy. Al, istemesek she?

Qasqyrbaı. Onda naǵyz saıtannyń sapalaǵyna aınalamyz.

Janǵazy. Túsindim, aınalaıyn, túsindim. Soqyrǵa taıaq ustatqandaı etip sanama bárin quıyp berdiń. Rahmet. Biraq, men taǵy bir dúnıeni uǵyna almaı turmyn: bárin bile júrip óziń nege úlken bastyq bolyp almadyń, á?

Qasqyrbaı. Bolsa nesi aıyp? Sizdeı aǵalar turǵanda bolarmyz áli. Tek, demep jiberseńizder jetip jatyr.

Janǵazy. Demeıik, jarqynym, demeıik. Tek, aryq sýyndaı syldyramaı  jumysyńa baısal qarap, baıypqa júginshi. Sonda, dememek túgili moıynymyzǵa kóterip alatynymyz shúbásiz.

Osy kezde bulardyń janyna Nıkolaı Shmatko keledi. Ol Qasqyrbaıdy kórgende jaratpaǵan raı tanytady.

Shmatko. (taza qazaqsha sóılep) Qasqyrbaı, inishek, siz neǵyp munda tursyz? Smena kabyldap almaısyz ba?

Qasqyrbaı. (qybyjyqtaı qalyp) Qabyldaımyz ǵoı, qabyldaımyz. Mine, Janǵazy aǵamen sol jaıynda keńesip turǵanymyz.

Shmatko. Ýaqyt naıqalýdy kótermeıtinin sizge uqtyrýdyń qajeti joq shyǵar. Olaı bolsa, sehqa tartqanyńyz jón!

Qasqyrbaı ketedi. Onyń sońynan qarap turǵan Nıkolaı anaý uzaǵan shamada basyn shaıqaıdy.

Shmatko. Men búginginiń jastaryn túsinbeımin. Ebil-debilge ǵana úıir ózderi. Átteń, joǵarǵy jaqta aıýdaı aqyrǵan aǵasy otyr, áıtpese baıaǵyda-aq qara jumysqa jegetin jigit.

Janǵazy. (ezýine kúlki úıirip) Sodan keıin eken ǵoı, meniń aýysymyma tyqpalaǵandaryń?

Shmatko. Renjimeńiz, Jake, renjimeńiz. Basqa amalymyz qalmady. Basqalarǵa jibersek ózim bilemge basyp, birdeńeni búldire me dep qoryqtyq. Al, sizden qaımyǵady. Qaımyqqan soń artyq-aýys aǵattyqqa baspaıdy. Osyny oıladyq.

Janǵazy. (kekesindi) Senimderińe rahmet! E, bir qaýym elden bir jetesiz shyǵýǵa tıisti de. Eshteńe etpes, álimiz jetkenshe jolǵa salyp baǵarmyz. Ol erteńgi kúnniń enshisinde. Al, búgingini túsindirip bershi, myna qara-qurym jurt basqa jumysy qalmaǵandaı nege aýla tazalaýǵa kóshken, á?

Shmatko. Shynymdy aıtsam basqarma jaqtan habarym tam-tum. Áıtkenmen, sybys jetken – obkom hatshysy keledi-aý, shamasy...

Janǵazy. Hatshy kelse ketýi de tez. Sonda myna jandardy qınaýǵa bola ma?

Shmatko. Árıne bolmaıdy. Ony joǵarydaǵylar da biledi. Degenmen, amal qansha, osylaı isteýge týra kelgen shyǵar. Oǵan bas qatyryp qaıtemiz, jumysymyzǵa baraıyq. Qarsaqbaı – Qarsaqbaı bolǵaly úlken-úlken bastyqtardy talaı qarsy alǵan, alda da ala  beredi. Solaı, Jake!

Ekeýi eki jaqqa tarasady.

Úshinshi kórinis

Seh ishi qarbalas. Tórt-bes jumysshy qural-saımandaryn saılap alyp olaı bir, bylaı eki ótedi. Aýyzdaryn arnaıy tumyldyryqpen tumshalap alǵan. Tars-turs dybys. Aspaly krannyń syryly estiledi.

Sál tynyǵýǵa Janǵazy beri betteıdi. Onyń da tumyldyryǵy bar. Sheshedi.Ózi jumys kıiminde.

Janǵazy. (oılana turyp) Ázirshe bári oıdaǵydaı. Qyzý mólsheri kóńildegideı. Aýa qysymy da qalypsha. (arnaıy kıiminiń jeńin kóterip, saǵatyna qaraıdy) Tá-ák, endi birer saǵattyń muǵdarynda mys ta tolyq pisedi. Sátin salyp, tókpeı-shashpaı quıyp alsaq búginge sol olja.

Oılanyp turǵanynda qasyna Erkebulan keledi. Ony kórgende Janǵazy elpildep qalady.

Janǵazy. Kel, aınalaıyn, kele ǵoı. Aralyq sál tynysta taza aýaǵa shyǵyp alǵan jón.

Erkebulan. Búgin mys óz babynda pisip jatyr-aý deımin, á, aǵataı?

Janǵazy. Álbette, Erkebulan, álbette. Baıqaǵan adamǵa bul tirlik  et asýmen para-par nárse. Mysalǵa: etti babynda qaınatpasań sorpasy shýlyǵyp, ózi qataıyp pisip, jegende jaısyzdyq týdyrady ǵoı. Sol sıaqty, mysty da babymen qorytpasań sapasy tómendep, eńbegińdi esh qylady. Sondyqtan, bolashaqta káttábaı balqytýshy bolamyn deseń osy bastan bul jumystyń búge-shigesin úırenýden jalyqpa.

Erkebulan. Ynta-shyntam balqyma ústinde.

Janǵazy. Ony baıqap júrmin. Talabyńa rızamyn da. E, Qarsaqbaıdyń búgini bizben baılanysty bolsa, erteńi senderge qatysty, aınalaıyndar. Jastar bilikti bop ósse aǵalaryna abyroı. Laıyqty izbasar daıyndadyq dep artymyzǵa alańdamaı, tynysh dem alýǵa mursat tabamyz. Bile-bilseń qara shańyraq – Qarsaqbaıdyń bar jaýapkershiligi seniń jáne meniń moınymyzda. Ekeýimiz maqtan etýge tıistimiz – sonaý-ý 1928 jyly mundaǵy alǵashqy balqymany seniń atań men meniń ákem tize qosa otyryp alǵan eken. Bul qazan aıynda júzege asypty. Endeshe, alǵy býyn atyna kir jýytpaýdy biz oılamasaq kim oılamaq!?

Erkebulan. Uǵyndym, aǵataı! Sizder senim artsańyzdar, senim júgin kóterýge tyrysyp baǵatynymyz sózsiz. Ásker qatarynan oralǵan soń birden osynda tartqanym – ata aldyndaǵy jaýapkershilikti sezingenimnen shyǵar. Shynynda, jastar japatarmaǵaı oqý izdep alysqa ketse munda kim qalmaq, myna jumysty kim atqarmaq?

Janǵazy. Mine, bul naǵyz azamattyǵyńnyń belgisi, týǵan topyraqqa adal kóńilińniń aıǵaǵy. Maqtansaq qarsaqbaılyqpyz dep maqtanýǵa biz tolyq quqylymyz. Óıtkeni, myna óńir qut daryǵan óńir, bereke qonǵan aımaq. Qarsaqbaı qashanda dúıim jurtqa yrys ákelgen. Nesibesin osy aımaqtan tergenderdiń, shúkir, jaman bolǵanyn estigen de, kórgen de emespin. Tipti, áne bir asharshylyq jyldarynda úzim nan izdep kelgenderdiń tirshilik tamyry túzelgende  keri qaıtqany bar ma? Joq. Endeshe, myna meken – Allanyń nury jaýǵan meken ekenin esten shyǵarmaǵandaryń abzal.

Erkebulan. Álbette este saqtaıtynymyz aıan.

Janǵazy. Myna dalada Qanyshtaı qazaqtyń uly perzentiniń izi, jýsan, kódesinde mańdaı teriniń taby qalǵan. Osyny da umytpaǵaısyńdar!

Erkebulan. Qanysh aǵanyń halqy úshin sińirgen eńbegin bizdiń tolqyn  ǵana emes, keler býyn  da umytpas, jalpy qazaq maqtan eter.

Janǵazy. Sóz-aq! Eldiń eldigin, halyqtyń halyqtyǵyn qalyptastyrǵan Qanysh sıaqty birtýarlar! Olardan tálim tergen urpaq jasampazdyǵyn joǵaltpasa kerek.

Erkebulan.  Berekemizden aıyrmasyn, aǵataı!

Janǵazy. Bárekeldi! Árkezde sanańda usta, bizdi ákelerimiz eńbekke adal bolýǵa tárbıeledi. Sál aǵattyq jasasaq keshirmedi. Áli esimde, birde mynadaı oqıǵany bastan keshkenim bar. Óz qolym óz aýzyma jetken tusta áke yqtıarynan bosap, basqa aýysymǵa aýysqanmyn. Yńǵaı bozókpeler jınalyppyz. Sandyq kórsetkishimizdi kóterýge jantalasyp júrgenimizde sapa degendi umytyp ketippiz. Shıkili-pisili mysty daıyn ónim dep qabyldap, soǵan marqaıyppyz. Bastyqtar osyny ákeme jetkizgen be, bir joly ol keldi, qabaǵynan qan jaýdyryp.

– Men seni azamat pa dep júrsem naǵyz shirik ekensiń ǵoı! Baryńnan joǵyń! – dedi qaharlanyp. Sóıtti de qamshysymen jon arqamnan salyp jiberdi. Qaıqań ettim. Qatty uıaldym. Úıge jarty aıdaı barmaı qoıdym. Osy ýaqyt ishinde ákem aıaýshylyq tanytpady. Sehta túnedim. Aqyry degenime jettim. Sapaly ónim alyp, alǵysqa bólendim. Sonda ǵana áke tarapynan jyly qabaq nyshany paıda boldy.

Biz osylaı jetilgenbiz, aınalaıyn.

Erkebulan. Aǵat bassaq siz de qamshyńyzdy bileýden jalyqpańyz.

Janǵazy. Ondaıǵa barǵyzbaı-aq qoısyn. Men toǵaıdym, ózińe de, sózińe de toldym, shyraǵym!

Osy kezde ishke Qasqyrbaı ótedi. Ol Erkebulandy kórgende eshkikózdenip, oǵan ursa bastaıdy.

Qasqyrbaı. Áı, sen munda neǵyp arqa-jarqa bop otyrsyń, á?! Jurt aq ter, kók ter bolyp ana jaqta sińbirýge mursha tappaı júrgende jumystan qashqandaı bir qýysqa kirip alypsyń ǵoı óziń! Áıda, marsh!

Erkebulan sasqalaqtap qalǵanda araǵa Janǵazy kıligedi.

Janǵazy. Sabyr, Qaseke, sabyr. Buǵan ursar bolsań men de otyrmyn ǵoı, maǵan da til beze.

Qasqyrbaı. Sizdiń jónińiz bir basqa...

Janǵazy. Qatelesesiń, Qasqyrbaı inishek, qatelesesiń! Meniń janym bulardyń eshqaısynan artyq emes. Kórer kóreshegimiz bir bolǵan soń biz qyzyqty da, shyjyqty da birge bólisýge mindettimiz. Endeshe nysanań birinshi bolyp kópti kórgen maǵan baǵyttalýǵa tıisti edi. Bálkim, solaı da shyǵar,á?!

Qasqyrbaı. (qybyjyqtap) O ne degenińiz, Jáke, o ne degenińiz?.. Men jáı, ánsheıin... eńbek ústinde ujymnyń ár múshesi  qazandyq mańynda bolsyn degenim de.

Janǵazy. E, solaı dep kóńilimizdi jaılap qoıshy. Áıtpese, digerlep záre-qutymyzdy qashyrdyń ǵoı, tipti. Qoı, turaıyq. Áýp!

Erkebulan jedeldetip shyǵyp ketedi. Janǵazy da ketýge yńǵaılanǵanda Qasqyrbaı bógeıdi.

Qasqyrbaı. (áldene aıtpaqqa nıettengen, biraq batylsyzdyq tanytqan keıipte) Jáke, sizben bir másele tóńireginde sóılespek edim...

Janǵazy. Iá, taǵy ne qupıań bar edi? Qulaǵym sende.

Qasqyrbaı. Bul qupıa emes, jáı pikir almasý ǵana. (Jan-jaǵyna alańdaı qarap qoıady.) Osy siz Nıkolaı Shmatko jóninde qandaı pikirdesiz?

Janǵazy. (ıyǵyn qıqań etkizedi) Qandaı pikirde bolýshy edim?.. Óz isimen áýre bir jan, áıteýir.

Qasqyrbaı. Mundaǵylardyń bári óz isimen áýre bolyp júrgender. Ony aıtpaımyn, ózi bylaı... qalaı, seh bastyǵyna laıyqty jan dep oılaısyz ba?

Janǵazy. Laıyq, nemese laıyq emestigin men sheshpeımin ǵoı. Sondyqtan bul suraqty zaýyt dırektorynyń aldyna qoısań óte durys bolady.

Qasqyrbaı. Zaýyt dırektory da basqa ulttan ekenin umytpaǵaısyz. Ondaılar birin-biri satpaq emes.

Janǵazy. Munymen ne aıtqyń kep tur ózi?

Qasqyrbaı. Jáı, ánsheıin...

Bógelińkirep qalady.

Janǵazy. Áı, shyraǵym, qazyǵyn aınalǵan attaı nesine bir izdi shıyrlaı beresiń! Qybyjyqtamaı oıyńdaǵyńdy aqtaryp tastasańshy? Jigit emespisiń! Jigitke jigerlilik qana jarasar bolar!

Qasqyrbaı oılanǵandaı sál bógeledi. Sol qalpynda Janǵazyǵa synaı kóz tastaıdy.

Qasqyrbaı. Jáke, osy Shmatkońyz, baıqaımyn, keıingi kezde erkinsip ketken sıaqty. Bizdi, mysalǵa siz ekeýimizdi, adam dep eseptemeıtinge uqsaıdy. Qolynan kelse qonyshynan basýǵa nıetti. Aýyzyn jaýyp júrsin, sybaǵasyn berip qoısańyzshy...

Janǵazy.  E, ne qylmaısyń deıin sonda?

Qasqyrbaı. Jer bizdiki, el bizdiki, erkinsime deńiz.

Janǵazy. Birinshiden – qara jer tabany tıgen pendeniń bárine ortaq. Ony bólip-jaryp qoıǵan eshkim joq. Ekinshiden – zaýyttaǵy basqa ult ókilderi Qarsaqbaıǵa jer aýyp kelmegen, ortaq yrysty eseleý úshin arnaıy jiberilgen mamandar. Sondyqtan olar týraly ǵaıbat sóıleýge eshkimniń quqy joq. Biz adamdy násiline emes, adamdyq bolmysyna qarap baǵalaýdy úırenýimiz kerek. Sonda ǵana azamattyq kelbetimizdi saqtaýǵa mursat tabamyz. Al, Nıkolaıdyń jeke basyn alsaq, ol beıshara óz bilgenin basqalar da bilsin dep shyr-pyr bolady.

Qasqyrbaı. Onyń bilgenin biz de bilemiz.

Janǵazy. Bilseń biletinińdi dálelde de orynyn tartyp al.

Qasqyrbaı. Oǵan túrtki kerek qoı. Máselenkı, siz sıaqty bedeldi adamdar qoldap jatsa bir sári.

Janǵazy. Qoldaıyq. Násibiń artsa jelep-jebep te jibereıik. Tek, shaltaı-baltaılyǵyńdy doǵaryp, tıanaqtylyǵyńdy tuǵyrlashy. Kelisemiz be?

Qasqyrbaı. Oı, siz de...

Qasqyrbaı jónele beredi. Onyń sońynan qarap turǵan  Janǵazy basyn shaıqaıdy.

Janǵazy. Quddy, ákesi! Aınymaıdy-aý, aınymaıdy. Ákesi de, qara jer habar bermesin, tıanaqsyzdaý, paryqsyzdaý kisi edi. Bireýdiń syrtynan sóz tasymasa ishken asy boıyna taramaıtyn, jaryqtyqtyń. Sóıtip júrip óńirine eki-úsh medal qadady. E, páleden mashaıyq qashypty qaǵıdasyn ustanǵan bastyqtar marqumnyń sala qulash tilinen qaımyqqandyqtan tizimge iliktire salatyn da, anaý alaryn alyp qalatyn. Aqyry ol óz degenine jetip tyndy. Anda shapqylady, mynda shapqylady, jalǵyz inisin basqarmadaǵy jaıly orynǵa jaıǵastyryp kóńilin jaılady. Qasqyrbaıdyń ilinip-salynyp júrgeni sol aǵasynyń arqasy. Endi kelip... Bunyń da bastyqtyqtan dámesi bar. Áı-áı, qanaǵatsyz kóńil-aı, sen adamdy teginde orǵa jyǵyp  qana tynyshtyq tabasyń-aý?!

Sham sóne beredi.

Tórtinshi kórinis

Sol kórinis. Áride prıborlar qarasy shalynady. Anasyna bir, mynasyna eki úńilip júrgen Janǵazyny baıqaımyz.

Janǵazy. Jaqsy. Jaqsy! Jalyn qyzyldan góri kúlgin reń alǵan. Bul jaqsylyqtyń belgisi, bul mys pisýge jaqyndady degen sóz.

Taǵy birine jetkende qalt bógeledi.

Janǵazy. Erkebulan, A, Erkebulan!

Erkebulan asyǵys keledi.

Erkebulan. Jaı shaqyrdyńyz ba, aǵataı?

Janǵazy. Adamdy adam jaıdan-jaı izdemeıdi, kerek bolǵan soń izdeıdi.

Erkebulan. Tyńdap turmyn.

Janǵazy. Sen jigitterge jetkiz – aspaly krandy baǵyttaýǵa daıyn otyrsyn.

Erkebulan. Olar saqadaı saı tur. Ol úshin ýaıymdamańyz.

Janǵazy. Esińde usta – saqadaı saıdyń da bir pysyqtaýy bolady.

Erkebulan. Túsindim.

Janǵazy. Aınalaıyn, basqa qalmaǵandaı seni jumsaı beretinim nelikten? Osyǵan oı jiberdiń be?

Erkebulan. Jaspyz ǵoı – alyp kel, shaýyp kelge ıkemdimiz...

Janǵazy. Túsinbepsiń. Tipti de olaı emes. Álginde aıttym emes pe – erteńimiz sender dep. Sondyqtan kóre júrip úırensin deımin men. Bárine aralasyp, bárin qolyńmen ustap júrseń eske ustaýyń beriktenedi. Qansha aıtqanmen, myń estigennen bir kórgen áldeqaıda paıdaly ǵoı.

Erkebulan. Senimińizge rahmet, aǵataı!

Ol ketýge yńǵaı tanytqanda Janǵazy bógeıdi.

Janǵazy. Taǵy jadyńa tutaryń: ósem deseń ósekke erme, tıanaǵy joqqa juǵyspa. Ósekke erseń órt ishinde qalasyń, tıanaqsyzǵa taqalsań tam-tum abyroıyńnan aıyrylasyń. Solaı, aınalaıyn! Endi bara ber.

Erkebulan. Aıtqanyńyzǵa quldyq!

Erkebulan asyǵys shyǵyp ketedi.

Janǵazy. (óz-ózinen sóılep júredi) Áı-áı, jassyńdar-aý! Jas bolǵan soń elpilge úıirsińder. Ónem deseńder óndir shaqtan bastap órge qaraı qulash jazýǵa deıin qoıǵandaryń abzal. Sonda, jýannyń ózi maıysyp, qattynyń ózi qaq aıyrylady. Bile-bilseńder tirshilik degen myna jalyndaǵan peshtiń aına qatesiz kóshirmesi. Oǵan jaqyndaýdyń tásilin bilmeseń qaryp tastaıdy. Al, otqa bir qarylǵan adamnyń ystyqqa qaıta betteýi múmkin emes. Sondyqtan, osy bastan oń men soldy tanyp alsańdar quba-qup.

Taǵy prıborlarǵa úńiledi. Tanaýyn joǵary kótere ıis alady.

Janǵazy. Túısigim aldamasa osy mysyń pisýdiń az-aq aldynda. Iá, sát!

Osy kezde abdyraǵan Qasqyrbaı kórinedi.

Qasqyrbaı. (qolyn erbeńdetken qalpynda) Bári bitti, Jáke, bári bitti! Búgin mys ala almaıtyn boldyq!

Janǵazy. (shoshyna) Bitkeni nesi?! Mys ala almaımyzyń qaı sandyraǵyń?!

Qasqyrbaı. Bitti degen soń bitti!

Janǵazy. Táıt ári! Osy seniń aýzyńnan bir jaqsy sóz estimeı ketetin boldyq-aý...

Qasqyrbaı. Estigenińizdi maldanyńyz!

Janǵazy. Qoı, aınalaıyn, bolam degen adam úkimet sharýasymen oınamas bolar...

Qasqyrbaı. Oınap turǵan eshkim joq. Álginde zaýyt dırektory shaqyrady degenge eki ókpemdi qolyma alyp jetip barsam, ol oqtaý jutqandaı siresip qalypty. «Balqymany toqtatyńdar!» deıdi áı joq, sháı joq.

Janǵazy. Al, oǵan sen ne jaýap qaıyrdyń?

Qasqyrbaı. Bastyq buıyrsa bizdiń enshimizde oryndaý ǵana qalady. Sodan jetkenim osy. Toqtatyńyz barlyq prosesti!

Janǵazy. Eı, ne tantyp tursyń óziń?! Prosesti dál qazir toqtatsaq bárin búldiremiz ǵoı! Myna pisip turǵan mystyń sonda obaly kimge? Shyǵyny kimniń moınynda?

Qasqyrbaı. Obal-saýap jóninde úlkenderge aıtyńyz. Al, men aýysym masteri retinde sizge bárin toqtatyńyz dep buıyramyn!

Janǵazy. (kúıine) Áı, esalań! Esirmeı bas balqytýshy esebinde meni de tyńda. Men eldiń eńbegin esh etýge eshqashanda jol bermek emespin. Olaı bolsa, kózime kórinbeı bul aradan taıyp tur!

Qasqyrbaı. Siz... Siz myna qylyǵyńyz úshin basyńyzben jaýap beresiz!

Janǵazy. Ony kezinde kóre jatarmyz!

Qasqyrbaı. Munyń sońy túbinde jaqsylyqqa aparmaıdy!

Janǵazy. El yrysyn rásýá etkennen keler jaqsylyqty maldanbaı-aq qoıdym! 

Qasqyrbaı. Olaı bolsa óz obalyńyz ózińizde...

Ol  kete barady.

Janǵazy. (ashýǵa býlyǵa) Túk túsinsem buıyrmasyn! Osyndaı buıryq bergen zaýyt dırektory aqymaq pa, joq, álde, sol buıryqty oryndaýǵa asyqqan myna jarymes aqymaq pa? Áı, ekeýi de saý sıyrdyń boǵy emes shyǵar...

Qalt turyp qalady.

Besinshi kórinis

Sol sahna. Jumys barysynda júrgen aýysym jumysshylary sapyrylys ústinde. Bireýleri kúrek-qaılalaryn kóterse, endi bireýleri úlken astaýdy syrǵytyp barady.

Bir buryshtan Nıkolaı Shmatko qara kórsetedi. Sońynda Qasqyrbaı. Qasqyrbaı seh bastyǵyna áldenelerdi túsindire qolyn erbeńdetip keledi.

Olardy Janǵazy qarsy alady.

Janǵazy. Buryn qara kórsetpeýshi ediń, Nıkolaı joldas, búgin bizdi aınalsoqtap kettiń ǵoı, jaıshylyq pa?

Shmatko. Jaı bolmaı tur-aý, Jake, jaı bolmaı tur...

Janǵazy. Sonda shaýyp jatqan qandaı jaý?

Shmatko. Jake, ózińiz bilesiz, men ortaq múddeniń jaqtaýshysymyn. Jumys-jumys dep qatyn-balaǵa qaramaı ketetinim sondyqtan. Biraq... İshim aýyrady, qaıteıin, buıryqtyń aty – buıryq. Oǵan baǵynǵan jón.

Janǵazy. Oý, aǵaıyn, óltirseńder aıtyp óltirseńdershi, sonshama unjyrǵalaryń túserdeı ne bolyp qapty sonshama? Mynaý kók soqqanyń keledi, áı joq, sháı joq «toqtat ta toqtatqa» basyp. Endi sen kelip tursyń, aıypty baladaı montansyp. Osy senderge búgin ne kóringen ózi?!

Shmatko. Jaǵdaı solaı bolyp tur, Jake. Endi sálden keıin oblystyq partıa komıtetiniń hatshysy osy araǵa at basyn tiremek kórinedi. Soǵan baılanysty zaýyt jumysyn ýaqytsha toqtata turýymyz kerek eken.

Janǵazy. (shydamaı) Bizdiń jumysymyzǵa partıa komıteti hatshysynyń ne qatysy bar? Oblysyn aralap, qazy-qartasyn jep júre bermeı me, jeńil mashınasyna minip alyp?!

Shmatko. Qatysy bar, Jake, qatysy bar. Ol úlken bastyq. Ol partıa laıyq kórgen adam. Sondyqtan, kelgisi kelse keledi, ketkisi kelse ketedi.

Janǵazy. Kelsin-aq, ketsin-aq, sonda balqymanyń bul jerde qatysy qandaı?!

Shmatko. Úlken qatysy bar. Ol kisi zaýyt ıisin jaratpaıtyn kórinedi. Sondyqtan, barlyq prosesti toqtatýǵa jarlyq túsipti.

Janǵazy. Iisti biz jaratyp júr me ekenbiz? Jaratpasaq ta osynda jumys atqaryp jatyrmyz. Eshteńe etpeıdi, hatshyń da shydar. Bir kelgeninen keńsirigi jarylyp ketpes.

Shmatko. Qyrsyqpańyz, Jake, qyrsyqpańyz.

Janǵazy. Qyrsyqqan eshkim joq. Saýdyń tamaǵyn iship, aýrýdyń sózin sóılep turǵan sender shyǵarsyńdar!

Shmatko. Ne deseńiz de sıady. Áıtkenmen, dál búgin óz pozısıańyzdan qaıta turyńyzshy, ótinemin?

Janǵazy. (dúr silkinip) Joq! Biz esirikterdiń ermegi emespiz, biz óz eliniń ulandarymyz! Olaı bolsa ulanǵa tán tirlik jasaýǵa mindettimiz! Endeshe, qoqyrǵa ıtermelemeı aýlaq júrińder!

Shmatko. Jake, bir mezgil oılanyp kórińizshi, ózińiz aıtyp turǵan eldiń tizginin komýnıstik partıa ustap tur ǵoı. Muny da umytpaǵaısyz!

Janǵazy. Komýnıstik partıa el nesibin ysyrap et demeıdi!

Shmatko. Desin-demesin ony myna jerde siz ekeýimiz talqylaı almaımyz. Biz kishkentaı adamdarmyz. Enshimizge buıyrǵany joǵarǵy jaqtyń aıtqanyn oryndaý ǵana.

Janǵazy. Oryndamasaq she?

Shmatko. Onda ózińizge qıyndaý bolatynyn oılańyz!

Janǵazy. (túnere qalady) Jaraıdy, mańdaıymyzǵa jazylǵany sol bolsa, amal neshik, kónemiz de. Biraq, men komýnıs emespin. Osyny este ustaǵaısyńdar! Azar bolsa jumystan shyǵarasyńdar. Shyǵarsańdar shyǵaryńdar. Ol erteńgi kúnniń enshisinde. Al, búgin... búgin mazamdy almańdar! Men bastaǵan isimdi esh ýaqytta orta jolda qaldyrǵan adam emespin! Búgin de qaldyrmaımyn!

Shmatko. Bar aıtpaǵyńyz osy ma?

Janǵazy. Osy ǵana!

Shmatko. Endeshe, basqa amaldyń joqtyǵynan seh bastyǵy esebinde buıyramyn: aýysym masteri, tetikterdi aǵytyp tasta!

Qasqyrbaı. (elp etip) Aǵytamyn. Tap qazir aǵytyp tastaımyn!

Basqarý tetigine umtylady. Shań-shuńǵa jınala qalǵan jumysshylar abdyraǵan shamada onyń jolyn Erkebulan bógemek bolady. Biraq, aryndyǵa shamasy jetpeıdi. Osy kezde oqtaı atylǵan Janǵazy jelkeden uryp, Qasqyrbaıdy jalpasynan túsiredi.

Janǵazy. (qalshyldaı, jerde jatqan kúrekti qolyna ilgen boıda aldyna kezeı) Bireýiń bir qadam attasańdar obaldaryń ózderińe! Qaıqaıyńdar tezirek!

Shmatko men Qasqyrbaı shyǵa jóneledi. Olar ketkende Janǵazy jigitterine burylady.

Janǵazy. Álgilerdiń aıtqandaryn estidińder ǵoı, á?!

Jigitter:

– Estidik.

– Estigende qandaı!

– Jarymestiń isin istep júr olar!

– Bárin qazir toqtatsaq keıin boǵymyzdy jınaı