Muqym túriktiń atamekeni — Altaıdyń kúıshiligi osy kúıshilik dástúrli aımaqtyq dep aıdarlap júrgen barsha kúıshilik mekteptiń bastaý-bulaǵy ekeni aqıhı shyndyq, tek kúı ǵana emes, áli kúnge deıin basqa da tarıhı-damý mádenıetimizdiń ata shejiresi tap sol topyraqta kómýli jatyr. Qazirgi qazaq mýzykasy arǵy sarynyn Altaıdan izdeıdi, dombyra óneri de áldeqalaı shertisinen jańyla bastasa (ońdaı kezenderi bolǵanyn jasyryp qaıtpekpiz?) Altaı jaqqa qarap qulaq kúıin túzep otyrady.
Kúı atasy — Qorqyt, kúıshiniń tipiri — Ketbuǵa. Osylardyń arýaǵy qoldaǵan janǵa kúı qonady. Qazaqta ne kúıshi ótpedi. Abylaıdy kúımen jubatqan — Baıjigit batyr, qazaqpen qalmaqta kúıshiliktiń jolyn salǵan — Qyzyl moıyn Qýandyq abyz, kúıimen Saryarqanń uranyn jyrlaǵan — Táttimbet seri, daý túıinin kúımen sheshken — Beısenbi bı, bir kúıi bir qaralyq bolǵan — Toqa sheshen, kúıimen jylqyny jylatyp, túıeni ıitken Súgir áýlıe.
Ár zamannyń óz serisi bolady. Ulylardan qalǵan kúıdiń kóshin jalǵastyrǵan. Ábiken, Maǵaýıa, Tólegen, General, Ýálı, Taıyr sıaqty qazaqtyń daryndary shertpe kúıdiń nebir jaýharyn keleshek urpaǵyna qaldyryp ketti. Osylardyń kózin kórip batasyn alǵan qazirgi kúıshilerimiz de kósem shertispen top jaryp júr, sondaı taýtalant azamattarymyzdyń biregeıi – Tańǵyttyń Muqashy.
Muqashtyń kúıi eren ári tabıǵı, ol dala konservatorıasynyń túlegi, solaı bola tura qazirgi notamen qarýlanǵan biz syqyldy jigitterge ese bermeıdi, kúıdiń ishine túsip tartýdy meńgergen, onyń ústine júregine qonaqtaǵan sezimin jyrlaı alatyn qońyr sazgerligi taǵy bar. Muqashtyń shertpesinde óziniń aldyndaǵy aǵalary – Maǵaýıa, Ýálı, Tólegenderde ǵana kezdesetin aqylmen alyp bolmaıtyn suńǵyla syrshyldyq bar. Al oryndaýshylyq sheberligi ózgege elikteýden múlde ada, kúıshilik-sazgerlik óneri osy zamandyq áýez bola tura máneri jaǵynan óziniń İle-Tarbaǵataılyq topyraǵyna tartady da turady.
Muqashtyń kúılerin alǵash 2006 jyly tyńdadym. Ol Almatydaǵy «Kúı kerýen-Kóktebe» festıvaline shaqyrylǵan edi. Daryndy kúıshi Shyǵys Kazaqstandyq shertpeniń tóltýma daýysymen tyńdaýshshardy tań-tamasha qaldyrdy. Keıinnen aty elge tez arada tanylyp ketken Muqash óz kúılerimen de kópshiliktiń súıikti dombyrashysyna aınaldy. Onyń kúıleri kórkemdik dárejesiniń bıik deńgeıli bolýyna baılanysty dombyranyń kásibı oqytylý baǵdarlamasyna birden endi, irili-usaqty konkýrstar men baıqaýlarda. Muqash kúıleri erekshe jarqylmen tartyla bastady. Keıbir kúıleriniń notalyq nusqasyn jazý beıneti maǵan buıryryldy, «Shalqyma kúıin» sahnada oryndap ta júrdim, osylaısha aramyzda shyǵarmashylyq baılanys ornady. Buryn Arqa men Qarataýdyń kúılerin birshama tartyp júrgenmen Altaı kúıshiligine kelgende, shynyn aıtý kerek, únim shyqpaı qalýshy edi. Osy oraıda Shyǵystyń ásemqońyr shertpeleriniń syryn túsinýime Muqashtyń tikeleı sebepker bolǵanyn dıplomy bar dombyrashy bolsam da aıtýdan arlanbaımyn.
Árıne, Altaı-Tarbaǵataı óńiriniń kúıleri Keńes tusynda tartylmady dep aıta almaımyz. Baǵanaly Saıatólekov, Ýáıaı Bekenov, Jarqyn Shákárim, Ǵabylhaq Barlyqov, Talasbek Ásemqulov, Seken Turysbekov sıaqty arqaly da aryndy kúıshilerimiz nebir kúılerdi saltanatymen shertip el ıgiligine aınaldyrdy. Alaıda tutas mekteptiń – Ulyq mekteptiń múlkin túgendeý isiniń sáti el egemendigin alǵannan keıin ǵana qolǵa alyndy. Daryndy kúıshi Tólegen Mombekovtiń shákirti – profesor Bilál Ysqaqov «Shyńjań qazaqtarynyń rýhanı mádenıet úlgileri» serıasymen «Altaı-Tarbaǵataı óniriniń dombyra kúıleri» atty eki tomdyq kitapty bıyl ǵana jaryqqa shyǵardy. Bul kitap osynyń aldyndaǵy Ýálı aǵamyzdyń «Shertpe kúı sheberleri», «Kúı tabıǵaty» atty eńbekteriniń abyroıly jalǵasy boldy. Shekaranyń arǵy jaǵynan dybysy atajurtqa áýpirimmen estilgen Áshim, Taıyr, Dáýlet, Kásimbaı, Kamal syndy kúı tarlandarynyń tartý mektebi elge Muqashtaıyn sańlaqtyń saýsaǵy arqyly jetkeni de súıindiredi. Muqash Astananyń tórińde jeke konsertin ótkizdi. Kúısúıer kaýym men mádenıettaný salasynda eńbek etip júrgen otandyq ǵalymdarymyz aldynda ónerimen óz baǵasyn aldy, halyqtyń tanymal kúıshisi atandy.
Qazirgi kezde kúıdiń nasıhaty «Máńgilik saryn», «Kúı-kerýen», «Astana arqaýy» sıaqty aýqymdy jobalardyń iske asyp jatqanyna, sonymen qatar respýblıkalyq radıo-telearnadan beriletin konsertterdiń moldyǵyna qaramastan kóńildi kónshitpeıdi. Kúıshilerdiń shyǵarmashylyǵymen turmys jaǵdaıy tómen, konserttik qaıratkerlikke suranys joq fılarmonıalarda burynǵydaı dástúrli kúıshilerdi jumysqa alý zárý másele bolyp tabylmaıdy. Bir ózi bir kúıshilik mekteptiń júgin arqalaǵan Muqash Tańǵytuly sıaqty darynǵa elim dep kelgende ónerin qaýzaıtyndaı salada jumys taba almaýy qazaqqa syn bolatyn salǵyrttyq-aý...
Muqashtyń kúıleri qazaqy qosbasarlardyń ańysymen aıandaıdy, sóıtse de buryn-sondy qoldanysta bolmaǵan tehnıkalyq erekshelikteri eriksiz nazar aýdartady, kompozısıalyq qurylymy da utymdy, qaı kúıi bolmasyn tyndaýshynyń qulaǵynan ketpeı turyp alady. Osyǵan qaraǵanda Muqash týyndylarynyń bolashaǵy alysqa baratynyn barlaý qıyn emes. Dombyradaǵy kásibı tehnıkalyq múmkindikterdi jetildirý barysyndaǵy Muqashtyń qoldanyp júrgen tásilderi, saýsaqty basar ádis pen qaǵys amaldary oryndaýshylyqtyń jańalyqtary ekeni daýsyz. Tókpe kúıdegi qaǵystar men shertpedegi ishekti saýmaldaı yzý ádisteri Muqashtyń dombyra aspabyna qosqan enshisi ekenin osy kúni kúıtanýshy qaýym tútel moındap otyr.
Kúıshilerdiń arasynda óziniń darhan minezimen syıly bolǵan Muqash aldyńǵy býyn – Qarshyǵa, Muhametjan, Dáýletbek, Pazyl, Shámil sıaqty kúıshi aǵalaryna izetti ini, Sársenǵalı, Saıan, Murat, Ardabı, Nurǵanym, Aqjýsan sıaqty jas daryndarǵa arqa súıer aǵa bola bildi, al menimen týys-baýyrdaı aralasyp ketti. Kúıshilik óner jaryqtyqtyń keıde salystyrmaly qasıeti bolady, osyndaıda óz dombyrashylyǵymnyń osal emestigi elge aıan ekenin miseleı otyryp Muqashtyń repertýaryndaǵy kúılerdi de shertetinim bar. Shynyn aıtý paryz, shendese almaı júrgenimdi moıyndaýǵa májbúrmin.
Aýzy dýaly Aqseleý aǵamyz «Qazaqtyń kúı áýeni Altaıda týǵan, túbi Altaılyq maqamyna qaıta oralady» dep otyrýshy edi. Sózdiń tórkin-túbiri taldaýdy kereksinbeıdi, túrkilik sazdyń máńgi tuǵyrly bolatynyn jáne onyń ýaqytqa baǵynbaıtynyn tuspaldaǵany ǵoı. Sóz arasynda óz áýezinen ózi jerip, otarshyldardyń mádenıetin artyq kórgen kór zamanǵa aıtqan náleti de bar. Táńirdiń nesibi mol, osy kúni Altaıdyń kúıi men áni qazaqtyń dalasyn dýmanǵa bólep tur, osyny kóterip alatyn urpaq ıyqty bolsyn dep tileńiz. Muqash qazirgi ýaqytta kúı parasatyn saqtap júrgen sırek jigitterdiń biri, onyń kúıleri egemendi jurttyń erligin jyrlaıdy, onyń keýdesinde atajurtyna degen bitpeıtin mahabbat bar. Muqashtyń kúıi tas júrekti de shemennen tazarta alatyn qudiretke ıe, bul artyq-aýys aıtylǵan áńgime emes.
Janǵalı Júzbaı, kúıshi, QR eńbek sińirgen qaıratkeri, Qazaq Ulttyq Ýnıversıtiniń dombyra kafedrasynyń mengerýshisi
