Búgin  qazaqtyń asyl azamaty Beıimbet Maılınnyń týǵan kúni.  Klasık jazýshynyń dúnıege kelgenine bıyl 118 jyl tolyp otyr. Osyǵan oraı onyń búkil ómirin, qundy da mol shyǵarmalaryn uzaq jyl zerttep júrgen jazýshy, profesor, ǵalym, gýmanıtarlyq ǵylymdarynyń akademıgi Toqtar Beıisqulovtyń suhbatyn usynyp otyrmyz.

- B.Maılınniń ómiri men shyǵarmashylyǵyn zertteý jolyńyz qalaı bastaldy?

 - 1964-1966 jyldary óz ótinishim boıynsha, Almaty oblystyq partıa komıtetiniń usynýymen Máskeýdegi joǵary partıa mektebiniń jýrnalısıka bólimine túsip oqydym. Bitirerde Beıimbet Maılınniń jýrnalısıkasy týraly orys tilinde kýrstyq jumys jazyp qorǵadym.

 1970 jyly sol jumysty jalǵastyrsam degen oı keldi. Beıimbet Maılın týraly zertteý jasaǵan, oı-pikirlerin tolǵaǵan, estelikterin jazǵan ǵalymdar, jazýshylar, zamandastarynyń mol úles qosqanyn esh joqqa shyǵarýǵa bolmaıdy. Al men solardyń sózin jalǵastyrym, Bı aǵańdy umyttyrmaı, sanalýan qasıetterin el qulaǵyna jetkize berýde shamamnyń, ýaqytymnyń, talpynysymnyń múmkinshiliginshe eńbektendim-aý dep oılaımyn. Bıaǵań týraly úlken zertteý jasaǵan Temirǵalı Nurtazın edi. «Beıimbet Maılınniń tvorchestvosy» degen fýndamentaldy zertteý eńbegi bárimizge belgili. Birde ol kisimen habarlasyp úıine bardym. Jazýshy Beıimbettiń úlken daryn ıesi ekenin aıtyp, óz kezindegi myqty jýrnalıs bolǵanyn áńgimelep, onyń osy qyry keń zerttelmeı jatqanyna nazar aýdardy. Osy áńgime sebep bolyp, Temkeń jetekshilik etpek nıetin bildirgen soń, táýekel dep qolǵa aldym. Jýrnalısigin saraptaýdan bastalǵan jumys jalǵasyp, búkil ómiri men mol murasyn zertteý buljymas mindetime aınaldy. Alǵashqy maqalalarym birinen soń biri jarıalanyp jatty.

 - Bul sonda 1970 jyldardyń basy boldy ǵoı...

 - Iá, sodan beri qyryq jyl ótti. Eń alǵash «Talantty da taǵandy jýrnalıs» atty maqalam jaryq kórgennen bastap, «Jazýshy ómiriniń bir belesi», «Qanatty qalam ıesi», «Jastarǵa jany jaqyn edi», «Shalqar shabytty sýretker», «Qańqaıyp qalǵan qara tas», «Túrmede tuıyqtalǵan ǵumyr jasy», «Beıimbettiń qazasy», «Qunarly talant», «Tektilik» qatarly 70-ten astam maqala, 6 kitap, «Bı-aǵa» estelikter jınaǵyn oqyrmandarmen qaýyshtyrdym.

 - Kitaptaryńyz jóninde taratyp aıta ketseńiz?

 - «Beıimbet Maılın - pýblısıs» degen kitabym 1979 jyly jaryq kórdi. Sodan beri «Qanatty qalamger», «Daryn daralyǵy», «Beıimbetti atqan kim?», «Qıly zaman azaby», «Beıimbet Maılın jáne ulttyq óner» deıtin kitaptarym óz oqyrmandaryn tapty. «Uly tulǵalar» serıasy boıynsha jaryq kórgen «Saryarqa sańlaǵy» kitabynyń ǵylymı redaktory boldym. «Beıimbet Maılın», «Qunarly talant» maqalalaryn daıyndadym. Jazýshynyń buryn jaryq kórmegen, belgisiz bolyp kelgen 3 povesin, 1 áńgimesin, 9 óleńin, 6 feletonyn, 6 ocherkin, 9 maqalasyn, 19 hatyn, 1 aýdarmasyn izdep taýyp baspasózde jarıalattym.

 - Bul qundy dúnıelerdiń qolǵa túsýi de ońaıǵa soqpaǵan bolar...

 - Taǵdyry men shyǵarmalaryn tarazylaý barysynda arhıv qoınaýyn qansha aqtarsam da bir nárse jetpeı turǵandaı kórindi. Túrmede bolýynyń, atylyp ketýiniń sebepterin jalpy bilsek te naqty derek joq. Atý týraly qandaı sheshim boldy, kim shyǵardy degen suraq týdy. «Ómiriniń osy tusy tolyq ashylmaı jatyr-aý, KGB-daǵy isimen tanyssaq qaıter eken?» degen oı da mazalap júrdi.

 Aqyry bel býyp, B.Maılınniń kóp jyl boıy eshkimniń qolyna tımeı, qupıa saqtaýly jatqan isimen tanyspaq bolyp, KGB-nyń qyzmetkerlerimen áldeneshe ret sóılesýge týra keldi. Túbinde bir sheshimge kelip, «aǵaıyndarynan kim bar, bireýi ótinish jazyp, notarıýske rastatyp bersin» degen talap qoıdy. B.Maılınniń kózi tiri Gúlsim degen qyzynan basqa eshkimi joq bolatyn. Oǵan aıtyp edim, birden kelisip, ótinishin jazyp, oǵan notarıýstyń mórin basqyzyp, qolyn qoıdyryp KGB-ǵa apardyq. Sodan keıin múmkinshilik týyp, Bı-aǵańnyń isimen tanystym. Nátıjesinde birneshe maqala jazyp, «Beıimbetti atqan kim?» degen kitabymdy shyǵardym. Ony qaıta qarap, tolyqtyryp barlyq ómirin derlik qamtyǵan «Qıly zaman azaby» atty eńbegimdi bastyrdym. 2003 jyly shaqqan bul kitap 320 bet boldy, 1000 danamen ǵana taraldy.

 - Beıimbet Maılın shyǵarmalarynyń kóptomdyǵy ár jyldary jaryq kórip kele jatqanynan habarymyz bar. Osy súbeli dúnıeniń kóterer júgi qanshalyqty?

 - 2004 jyly «Qazǵurt» baspasymen kelisip B.Maılınniń kóptomdyǵyn shyǵara bastadyq. Basynda Baımenshe Serikqalıǵa habarlasyp, ol kelisken soń ekeýlep qurastyrdyq. Shúkir derlik jumys istedik. Qolǵa túsken jańa málimetter men derekterdi shyǵarylyp jatqan kóptomdyqqa qıýlastyryp engizip jatyrmyz. Burynǵy jınaǵyna kirmeı belgisiz bolyp kelgen biraz shyǵarmalaryn taýyp kóptomdyqqa kirgizdik. Sonda jańadan 15 áńgimesi, 78 óleńi, 13 poemasy, 4 pesasy, 10 povesi, 2 romany, 1 senarıi qosylyp engizildi. Ocherkteri 38-ge, feletondary 132-ge jetkizildi. Jınaqtaryna múldem engizilmegen 27 haty, 300-den asa maqalalary qosyldy.

 - Beıimbet Maılın shyǵarmalarynyń jalpy sany anyqtaldy ma?

 - Biraz anyqtaldy. Romany 4 (besinshi «Qarashash» romany tabylmady), povesteri 17, poemalary 19, pesalary tabylǵany 15 (barlyǵy 24), senarıi 2, lıbretto 1, ol «Dıdaraı», biraq joǵalyp ketken, óleńderiniń sany 201, taǵy da tabylýy múmkin, áńgimeleri 96, feletony 132, ocherki 38, maqalasy 700-den asady, olardyń 300-ge jýyǵyn jınaı aldym.

 Kómtomdyqtyń birinshi kitabyn áńgimelerinen bastap, 2004 jyly shyǵardyq, syımaǵany ekinshi tomǵa aýysty. 96 áńgime taýyp, kirgizdik. 1958 jyly shyqqan «Tańdamaly shyǵarmalary» jınaǵyna 36, 1977 jylǵy tańdamasyna 49, al 1980 jyldary shyqqan bas tomdyǵyna 81 áńgimesi engen edi. Endi baıqańyz, belgisiz dep júrgen qansha áńgimeleri qosylǵanyn. Basqa janrlarda jazǵan týyndylarynyń belgisiz degenderin izdep qosqanymyzdy oqyrman ózi de baıqaı alady. Tabylmaı jatqandary da joq emes. Eger Máskeý arhıvin súzse joǵalyp ketti degen «Dıdaraı» lıbrettosy, «Qyzyl jalaý» romanynyń tolyq nusqasy tabylyp qalýy da múmkin...

 - Tarlan jazýshy qysqa ǵumyrynda az jazbaǵan eken-aý!

 - Onyń kóp jazǵandyǵynyń bir belgisi - búrkenshik attarynyń kóp ekendigi. Barlyq týyndylaryna ámise óz esimin qoıa bermegen. Ol óz kezindegi gazet, jýrnaldardyń bárine derlik qalam járdemin berip, belsendi atsalysqan jazýshy. Bárinde ózin kórsete bermeı, búrkenshik attaryn qoıa berýi neden degen oı da týdy. Onyń sebebi - birinshiden, tabıǵatynan qarapaıym ol kórinip qalaıyn degen maqtandy sýqany súımeıtin, ekinshiden, kózge shyqqan súıeldeı kórine berýdi ersi sanady, úshinshiden, joǵary mádenıettiń úlgi-ónegesine tabyndy.

 - Jazýshynyń búrkenshik attaryn anyqtaý jaǵy qıyn bolǵan joq pa?

 - Temirǵalı Nurtazın «Beıimbet Maılınniń tvorchestvosy» (1966 j.) kitabynda, «ázirge biz anyqtaǵan psevdonımi jıyrma bir» dep jazǵan edi. Al 1968 jyly ol kisi «Ádebıetterdiń kórsetkishteri» kitabynyń alǵy sózinde «jalpy sany otyzǵa jýyq» dep kórsetti. B.Maılın shyǵarmashylyǵyn zertteýshi S.Baımenshe «Beıtanys Beıimbet» degen kitabynda 33 degen pikir aıtty. Beıimbettiń bul qyryn anyqtaýdy men jalǵastyra berdim. 1993 jyly basylǵan «Qanatty qalamger» atty kitabymda 43 degen edim. 2000 jyldardan beri qaraı zertteı kele Beıimbet Maılınnyń 74 búrkenshik aty bar ekenin anyqtadym.

 - Beıimbettanýda olqy soǵyp jatqan tustar bar ma?

 - Sheshilmeı júrgen bir másele bar. Ol - B.Maılınniń Qostanaı qalasynda, oblys ortalyǵynda ózine arnalǵan memorıaldyq mýzeıin ashý. Bul máseleni men 1994 jyly jazýshynyń 100-ge tolý saltanatyna Qostanaıǵa barǵanymda kótergen bolatynmyn. Osy mereıtoıdy joǵary deńgeıde ótkizgen sol kezdegi oblys ákimi B.Tursynbaevqa óte qatty rıza bolǵan edik. Mýzeı ashýdy da qarastyramyz degeni úmit otyn mazdatyp edi. Alaıda ol kisi qyzmetinen ketti de mazdaǵan senimimiz kómeskilenip qaldy.

 Bul másele nege mazalaıdy? S.Seıfýllınniń Astanada, İ.Jansúgirovtiń oblys ortalyǵy Taldyqorǵanda jeke mýzeıleri bar. Basqalaryn aıtpaǵanda, tipti, tatar aqyny Hasan Týfannyń, Bashqurt jazýshysy Seıfı Qudashtyń respýblıkalarynyń ortalyqtarynda sondaı mýzeıleri bar. Olar B.Maılınniń qımas dostary edi. B.Maılınniń 70 jyldyǵyna kelgende H.Týfan kózinen jasyn aǵyza «İzdeımin búgin sharq uryp, qaraımyn búgin alaqtap, qaıdasyń sen, Beıimbet dosym?! Saǵyndym seni, ańsadym, qaıdan tabamyn endi men. Almatyǵa barǵan edim... Qushaǵymdy ashyp, ańsap... izderińdi basyp, kóshelerin kezdim sabylap... onda da joqsyń, Beıimbet! Tabarmyn ba dep týǵan jeriń Qostanaıǵa keldim, Beıimbet, munnan izdep tappadym... Qaıda jatyrsyń, qaıda tynyshtyq taptyń, qaıran dosym Beıimbet. Joq, jan dosym, sen ólgen joqsyń, máńgi tirisiń. Qazaq halqynyń ystyq júregindesiń. Joq, ólgen joqsyń, máńgi jasaısyń sen qazaq halqynyń uly elinde!» degen edi. Ol aıtqan uly el uly perzentine mýzeılik bir úı turǵyza almasa, odan ári kimge shaǵynarsyń. Oıymnan ketpeı júrgen osy máseleni qoıyp-aq kelemiz. Únimiz jartasqa soǵylǵandaı bolyp júr...

 - Sonda murajaı ashýǵa ne kedergi bolyp otyr?

 - 2004 jyly premer-mınıstr D.Ahmetovtyń, Qostanaı oblysy S.Kýlagınniń atyna hat daıyndadym. Ózim qol qoıdym. Bul mýzeıdiń kerektigin qoldap, M.Álimbaev, Z.Qabdolov. Á.Nurpeıisov, S.Qırabaev, T.Kákishev, T.Moldaǵalıev, Ó.Sultanǵazın, K.Nurpeıisov, G.Belger, Sh.Eleýkenov, J.Ismaǵulov, Ǵ.Qabyshev sıaqty jalpaq elge belgili aqyn, jazýshy, ǵalymdar da qol qoıyp berdi. Hat «Qazaq ádebıeti» gazetiniń 26 naýryz kúngi sanynda jarıalandy. Al 10 sáýir kúni D.Ahmetov pen S.Kýlagınniń atyna salyp jiberdim. Olarǵa jetkendigin oblystyq mádenıet departamentiniń dırektory R.Ǵaısenovadan kelgen jaýaptan bildim. Onda murajaı ashýǵa múmkinshilik joq ekendigi aıtylyp, Taran aýdandyq mýzeıi onyń atymen atalatynyn alǵa tartypty.

 Jaýapqa qanaǵattanbaı «Qulyq bolsa, sheshilmeıtin is bar ma?» degen maqala jazyp jarıalattym. B.Maılınniń týǵanyna 110 jyl tolýyna oraı «Alyp jazýshymyz aldyndaǵy paryzymyz umytylmasyn» degen maqalamda jaryq kórdi. Estir qulaq, selt eter jan bolmady. 2006 jyly «Qostanaı tańy» gazetinde (30 naýryz) sol jaqqa jazǵan hatym da basyldy.

 Bir sáti túsip Qazaqstannyń halyq jazýshysy Á.Nurshaıyqovqa muńymdy shaǵyp, osy máseleni áńgimelep berdim. Ol kisi Prezıdent N.Nazarbaevqa hat jazatynyn aıtty. Sózinde turyp, hatyn jiberdi. Odan keıin Qostanaı ákimdigine de joldady. Sonymen B.Maılınniń mýzeıin ashý josparlanyp otyr degen habar aldyq. Soǵan rıza bolyp júrmiz. Ýádelerinde turady degen senimdemiz...

 Beıimbet Maılınnyń búrkenshik esimderi:

 1. Shańqan        38. Qońyraýshy

2. Malaı           39. Bir kórgen

3. Jolaýshy        40. Estigen

4. B-t                  41. Kózi kórgen

5. M-taı              42. B-j

6. Jolshybaı       43. İshinde bolǵan

7. M.                    44. Ózim

8. Kóz                 45. Gazetshi

9. Byj              46. Jasqanshaq

10. M-B            47. Altaı

11. Tilshi          48. Jýas

12. B-M              49. Alakóz

13. Qaıdaýyl     50. Eginshi

14. Men                51. El aralaǵan

15. B.                 52. Muǵalim

16. Jalshy        53. Men ǵoı

17. M-ı              54. Beket

18. Jalańaıaq       55. Qarsaq

19. Balyqshy       56. Tolstoı qazaq

20. M-M               57. Qarasha bala

21. Mereke          58. Bı

22. Jornalshy       59. Balyq

23. Malshy           60. B-b-j

24. Myrqymbaı     61. Joldan

25. Qarabalyq balasy        62. Baq aýǵan

26. İnisi                 63. Jalshy balasy

27. Taı                64. Ketpen

28. Bımaǵambet         65. Qorǵasyn

29. Jolaýshy baqyr       66. Jol bolsyn

30. Qoıshy                    67. Bımuhambet

31. Qara bala                68. Qaıdaýyl balasy

32. Qoıshyǵara             69. Malaı balasy

33. Biz                       70. M-T

34. Oqytýshy             71. Kedeı

35. Kedeıshil           72. Elden

36. Oqýshy             73. Shoń

37. Jolaýshy        74. Nyq

Áńgimelesken Bilál Qýanysh

"Ana tili" gazeti 19 Qarasha 2009 jyl