Kazak degen halyqtyń qaıdan shyqqany belgisiz sanalady. Keńes tarıhshylarynyń pikirinshe, olar ishki Reseıden qashqan orystar men jergilikti túrkitildi taıpalardyń birigýinen paıda bolǵan. Alaıda HVİİİǵasyrdaǵy Reseı ǵylym Akademıasynyń jazbasy olardy sol zamanda Zakavkazelik qazaqtardan shyqqan degen túsiniktińbolǵanyn baıqatady.

«Qyzmetkerlerdiń paıdasy men oıyn-saýyǵyna arnalǵan shyǵarmalar men aýdarmalar» jınaǵynda (1760 j. sáýir, Sankt-Peterbor, Imperl-tor ǵylym akademıasy) bylaı kórsetilgen: «Keıbir jazýshylardyń kazak ataýy «koza» nemese «kosa» ataýynan shyqty deýi nemese ony qaraqshy degendi bildiretin túriktik «kazak» nemese «kapshak» sózinen shyǵarýy durys emes. Grek ımperatory Konstantın Bagránorodnyı memleketti basqarý týraly kitabynyń 113 betinde Hrıstostyń týylýynan bergi İH ǵ. ózinde Kavkaz taýynyń ońtústigindegi aımaqta, ıaǵnı Qara jáne Kaspıı teńizderiniń arasynda ornalasqan Kasahıa týraly aıtyp ketken. Reseı jylnamalary boıynsha Uly Vladımırdiń uly Mstıslav Tmýtarakanskıı 1021 jyly kozagı halqyn jeńgen. Sol kozagıler keıbireýlerge ımperator aıtyp ketken halyq bolyp kórinedi. Biraq tegi kim, qaı tilde sóıledi, ol jaǵy belgisiz, dál osylaısha  Tmýtarakan knázdigi men qalasy týraly da belgisiz. Sondyqtan ne bolsada ony tolyq senimmen anyqtap bilý qıyn. Basqalar ataýdyń uqsastyǵyn jeleý etip Konstantın Bagránorodnyı aıtyp ketken kozagıler bizdiń reseı kazaktarynyń arǵy ata-tegi dep uıǵarady. Biraq qalaısha tarıhta tek ataý uqsastyǵynan shyqqan mundaı pikirdi tıanaqty tujyrym dep sanaýǵa bolady. Óıtkeni bir halyqtyń ataýy ekinshi halyqqa aýysyýy múmkin emes».  (Kazaktar / Ýıkıpedıa)

Alǵashqy kazaktar Rech Pospolıtnaıa (Berish Basbolystyǵy) memleketiniń áskeri retinde belgili bolǵan. Olardy kóbine gaıdýk (Kaıdah) dep keıingi jazbalarǵa kirgizgen Reseı tarıhshylary bolýy múmkin. Joǵaryda Zakavkaze qazaqtarynyń qumyqtarǵa sińgen tobyn «qaıdaq» dep ádeıi kórsetý oryn alǵanyn aıttyq. Osyndaı ataýly toptyń bolǵanynyń dáleli retinde Rech Pospolıtnaıa elindegi kazaktar (qazaq) ataýyn gaıdýk etýge tyrysqan bolar(Polsha uzaq zaman Reseı Imperıasy quramynda bolǵany edi). Ol memleket Polsha men Lıtovskoe knájestvo dep bólingeni, al Zaporojekazaktary Pols bıleýshileriniń áskeri bolǵany málim. Don kazaktary jaıly odan keıin aıtyla bastaǵan. Sol «Rech Pospolıs (Berish Basbolys)» elindegi kazaktardyń qazaq halqy taıpalarynan ekenin kóremiz. Arǵyn, Jalaıyr, Úısún, Końyrat, Naıman taıpalary qazaqtar ekeni daýsyz. Olardy Tatar-Kazakı deýi, Reseı Imperıasynyń túrki halyqtary ataýyna «tatar» sózin qosyp aıtý dástúrinen. Osyny bilmegendikten, sol qazaqtardyń (prıbaltıkalyqtar) urpaqtary men tatar halqyn týys sanaıtyny belgili. Tatar ulty negizinen qazaq halqynyń tatar degen taıpasynan qalyptasqanyn kóremiz.

Iakov Grıshınniń eńbeginde jazylǵandaı: «14-15 ǵǵ. mejesinde Uly Lıtva knázdigine jappaı qonystanǵan polsk-lıtov tatarlary (Altyn Orda muragerleri) áleýmettik jiktelimge bólingen, quqyǵy jaǵynan shláhtaǵa teńestirilgen aqsúıek tatarlar men qyzmettik boıarlarǵa teńestirilgen tatar-kazaktar. Tatar-Kazaktar rýlyq-taıpalyq: Bargyn, Djalaır, Hýshın, Kongrat, Naıman, Ýlan (basqa rýlardan joǵary jáne Shyńǵysıdter basqaratyn rý) qoryqtarynda (horýgvı) qyzmet etti. Polsk shejirelerinde kazaktar týraly alǵash 1493 jyly aıtylady, onda sherkesh ásker basy Bogdan Fedorovıch Glınskıı, laqap aty «Mamaı», Cherkasıada shekaralyq kazak otrádtaryn jasaqtap, túrik qamaly Ochakovty basyp alǵandyǵy kórsetilgen. Tarıhshylar 1549 jyly Dondaǵy  kazak qalashyqtarynyń (stanıs) negizin qalaýshy Mesherden shyqqan Sary-Azman dep  paıymdaıdy (Kazaktar / Ýıkıpedıa)

«Qyrym tatarlary» ataýy orys tilinde Reseı Imperıasynyń búkil túriktildes halyqtardy tatarlar dep ataǵan ýaqyttarynan qalǵan: qarashaılar (taý tatarlary), azarbaıjandar (zakavkazelik nemese azarbaıjan tatarlary), qumyqtar (daǵystandyq tatarlar), haqastar (abakan tatarlary) jáne t.b. (Qyrym tatarlary / Ýıkıpedıa)

Áýeldegi Don kazaktarynyń sózderi men qazaq sózderi bir ekeni kórsetilgen. Reseı tarıhshysy qazaq halqy kazaktan shyqqan dep pikir aıtqan. Onyń tujyrymy boıynsha, musylman dinin qabyldaǵan kazak adamdarynan qazaq halqy qalyptasqan. «Aıaǵyn aspannan keltirdi» degen osy, osylaısha qazaq pen eski kazak sózderi uqsastyǵyn túsindirmekshi bolǵan tárizdi. Sol sózder slavándyq bolǵanda, qazaqtardyń slavántildi bolǵanyna dálel bolar edi. Bul sózderdiń barlyǵy túrkilik jáne olardy ertede qoldanǵan Don kazaktarynyńqazir slavántildi ekeni anyq. Iaǵnı, ol sózderdiń ornyn slavándyq sózder basqan. Sonda kim kimnen taraǵan deımiz? Túrkiliktildi (Govor Donskıh Kazakov rannego perıoda) slavándyq tilge aýystyrǵan kazaktardan, túrkitildi musylman qazaqtar shyǵady deý aqymaqtyq. Kerisinshe, Dondaǵy qazaq halqynyń slaván tiline kóshýi olardyń ataýyn kazak etti jáne olardy orys halqynyń quramdas bóligine aınaldyrdy deý aqylǵa syıymdyraq. Osy Don kazaktarynyń sózderikazaktyń arǵy túbi qazaq ekenin túsinýge jetkilikti. Olardyń arǵy teginińqazaqtardan shyqqandyǵyn orys ǵalymy Karamzınniń de aıtqanyn kóremiz. Torkı-Berendeı degen qazaq halqy taıpalary ekenin joǵaryda kórsettik.

Stalenbergtiń pikirinshe, «kazak» sózi «shekarada ómir súretin jáne árqashan aqshaǵa qyzmet etýge daıyn erkin adam» degendi bildiredi. Qyrǵyzdarda «kazak» dep atalatyn erekshe rý bar. Bul qyrǵyzdar ózderin kóptegen avtorlar jazǵandaı «kaısak» dep emes, «khazak» dep ataıdy. Bular ejelgi kazaktardyń basqa shyǵys halyqtarymen aralasyp ketken jáne musylmandyqty qabyldaǵandarynyń urpaqtary. Qyrǵyz-khazak tilinde don kazaktarynyń erte kezeńdegi sóıleý mánerine tán sózder men sóılemder óte kóp kezdesedi. Mysaly, kýb-lúk – kýbılek (ashyq tústi jibek matadan tigilgen áıel kıimi), chekmen – shekmen, kazan – kotel, tumaq – tóbesi bar qalpaq, shalbary – sharovary, ıýrt, merın, bashka, tagan, chýgýn, sergı, chýlgı—chýlkı, kýp—vykýp, chekan—orýjıe, tala—talnık, kamys — kamysh, chýshka—svıná, karga, berkýt, drafa, sazan, ýran — ýra, karbýz — arbýz, kaýn — dyná, tykva, bahcha, kanjar — kınjal, chýmıchka, malahaı jáne basqalary. Stalenberg pen Rýbrýkvıs tatar tarıhshysy Abýl-Gaz jazǵan qyrǵyzdardy  qyrǵyz-qaısaqtardan bólip alyp, sońǵysyn kergezder nemese cherkes-kazaktar, dálirek, cherkes kazaktary dep ataıdy. (Kazaktar / Ýıkıpedıa)

N.M. Karamzınniń pikirinshe, kazachestvo tarıh arenasyna H ǵ. torkter men berendeıler ataýymen, sońynan cherkastar jáne jaı ǵana qazaqtar nemese kazaktar ataýymen  shyqty. (Kazaktar / Ýıkıpedıa)

Zakavkaze qazaqtarynyń bir Patshaǵa baǵynbaǵanyn Masýdıdiń jazbasynan kórsettik. Olar erteden rý-taıpa aqsaqaldaryna baǵynǵan. Olardy Atalar dep ataǵany túsinikti, ıaǵnı Ata bılegen el. Jasyna qaramaı barlyq basshyny Ata deý sol Masýdı zamanynda qalyptasqandyǵyn  kóremiz. Onyń dáleli, «Ildegiz-Atabek» ornatqan «Azarbaıjan-Atabekteri» memleketi. Onyń dáleli, kazak basshysynyń Ataman atalýy. Jáne bir dáleli qumyqtardyń kóshbasshysynyń Odaman dep atalýy. Taǵy bir dáleli Adaı taıpasynyń «Áýlıeler» esimine «Ata» sózin qosyp aıtýy.

Kazaktyń Ataman ataýy «Koshevoı Ataman» degennen shyqqan jáne «Koshevoı Atamandy» joryqbasshysy etip ýaqytsha saılaǵany aıtylady. Al qumyqtarda jaılaý-qystaýǵa malkóshirerde Odaman saılanatyny kórsetilgen. Mańǵystaýdaǵy Otpan taýy ataýynyń áýelde Otaman bolýy yqtımal. El shekarasyn kezekpen osy taýda kúzetken jáne olarǵa basshy etip Otaman saılanǵan deımiz. Taý osy sebepten Otaman dep atalýy jáne onyń keıin Otpan dep ózgerýi múmkin.

Akademık Bartold kazaktardyń shyqqan tegi qazaqtar ekenin Keńeszamanynda aıtqan eken. Murad Adjı Deshti Qypshaq, ıaǵnı Qypshaqtardyń erteden bolǵany jaıly tujyrymdar aıtady. Kazak pen qazaq ataýlarynyń uqsastyǵy jáne Zakavkazedegi Qazah ataýlary jaıly ol kisi óz oıyn jazbady. Sondaı-aq, ol kisi Oljas Súleımenov aǵamyzdyń «AZıa» kitabyndaǵy tujyrymdar jaılyda óz oıyn áli aıta qoımaǵan tárizdi.

«Ataman» sózi qumyq tilindegi – «Odoman», mundaǵy «oda» – úlken úı, aýla, otbasy, al «odaman» – bas adam, qojaıyn. Kóptegen avtorlar Ataman túriktiń «ata» – áke degen sózinen shyqqan dep qatelesedi. Jaıylymǵa qonys aýdarýǵa kóshti (kósh) uıymdastyrǵanda baqtashylar (qoıshy) ózderine odaman saılaǵan, osydan ony kazaktarda koshevoı ataman (koshný odamany — qumyqsha) dep ketken. (Ataman / Ýıkıpedıa)

Kazaktar jerde de, sýda da joryqtarǵa shyqty. Kez kelgen jerdegi nemese sýdaǵy otrádtyń óziniń atamany boldy, oǵan joryq atamany degen ataq berildi. Ol qandaı da bir joryqqa attanǵaly otyrǵan kazaktardyń jalpy otyrysynda saılandy. Úlken ásker júzdikterge, elýlikterge bólindi, olardy esaýyldar, júzbasylary, elýbasylar basqardy. Osy shenderdiń bári saılanyp otyrǵan, joryqtan qaıtqanda ataqtary men ókilettikterinen aırylyp otyrǵan. Búkil Zaporojdyq Sechanyń saılanbaly bastyǵyn koshevoı ataman dep ataǵan. (Kazaktar / Ýıkıpedıa)

«Akademık Bartold óziniń áıgili «Túrkiler týraly 12 dárisinde» kazaktardyń shyǵý tegi túrkilerden dep paıymdaıdy. Kitapqa tyıym salyndy, biraq ózin repressıaǵa ushyratpady, nege? Ǵalymǵa nelikten ondaı keshirim jasalǵanyn men sıaqty baıǵus qumyq qaıdan bilsin, repressıvtik organdarda qyzmet etken joqpyn ǵoı. Meniń jaýabym jeke ózimdiki. Eger esimnen shyqpaǵan bolsa, ǵalym qyrǵyz-qazaqtardy aıtsa kerek. Uly Dala men Shyǵys tarıhyn shyndap zerttegenderdiń bári kazachestvonyń shyqqan tegi túrkilik ekenin biledi. Marko Polo men  Rýbrýkty alyńyz, olar bárin óz ataýymen ataǵan. Al «ǵylymnan shyqqan saıasatshylar»  basqa nárse, olar úshin «bastyq ne aıtsa, sol shyndyq»... Al evreılerden úırenýimiz kerek dep oılaımyn, olar Kır patsha kezinde bizden úırengen. Olardyń patshasy Dáýit Altaıdan shyqqan, malshy, Ahmenıdterden bolsa kerek. Onyń syrt  kelbeti evreılerden ózgeshe bolǵan – kók kózdi, sary shashty. Meniki sekildi. (Máńgilik kók aspansyz / Mýrad Adjı)

Zakavkazeden shyqqan qazaq halqynyń kazakqa aınalýyna olarǵa yqpalyn júrgize almaǵan Noǵaı Ordasy basshylary kináli deımiz. Noǵaı Ordasy bıleýshileri halyq múddesin oılady jáne Islam dinin taratýǵa umtyldy deı almassyz. Memleket halqy jergilikti musylman bolǵanymen, ony bılegender Shyńǵysqan zamanynda kelgender. Iaǵnı, áli shynaıy musylman bola qoımaǵan, tipti áli musylman bolmaǵandar bolýyda múmkin. Barlyq Asylúı urpaqtarynyń ádetindeı, olardyń maqsaty tek bılik bolǵany túsinikti. Olar qol astyndaǵy halqyn emes, Moskovskoe Sarstvony bılegen Asylúı tobyn týys sanaǵany anyq. Al ondaǵy Qasym handyǵynyń turǵyndary qazaqtar bolǵany kórsetiledi. Olardy Tatar-kazaktar deýi keıingi Reseı Imperıasynyń barsha túrkitildi halyqtardyń ataýyna «tatar» sózin qosyp jazý saıasatynan. Ivan Groznyıdyń Qasym handyǵyndaǵy Asylúı tobyna jáne ondaǵy qazaq áskerine súıengeni belgili. Onyń anasynyń tegi men alǵashqy kazak basshysynyń tegi olardyń naǵashy-jıen ekendigin kórsetedi. Lıtva knázdigi men Polsha jáne Reseı jerleri Rech Pospolıtnaıa memleketiniń jerleri ekeni málim. Lıtva knázderi men kazak basshysynyń týystyǵy «Rech Pospolıtnaıa» ataýy «Berish Basboldyǵy» bolǵan jáne ony ornatqan Berishter degenimizdi dáleldeı túsedi. Ivan Groznyı zamanynda Moskovskoesarstvo jeri qazirgi Reseı aımaǵyna keńeıgen. Keńeıtýshi qazaq (kazak) áskerleri bolǵan, olar Ivan Groznyıdy týys sanaǵany aıqyn. Ivan Groznyı zamanynda orystar túrkitildiligin tolyq joǵalta qoımaǵanyn, bıleýshi toptyń túrkitildiler ekenin Qasym handyǵyda dáleldeıdi. Ony sol zamanda qoldanylǵan Boıar(baılar), Tarhan ataýlary men ataqty Boıarlardyń(baılardyń) túrkilik tekteri kórsetedi. Boıarskaıa Dýma degenderi Baılar Uıymy ataýyn burmalaýdan shyqqan ataý dep tujyrymdaımyz. Ivan Groznyı qurǵan «Streleskaıa voıska» jaýyngerleri túgel kazaktar (qazaqtar) bolǵanyda aqıqat, ony Keńes tarıhshylary aýzynada almaıdy.

Ivan Groznyı Reseı jerin kazaktardyń (qazaq) kúshimen keńeıtkeni jasyrylyp, Ermak(Ermek) Sibirdi ruqsatsyz baǵyndyrdy dep burmalaıdy. Alaıda, «Donskoekazachestvonyń» sol Ivan Groznyı zamanynda paıda bolǵany málim. Tama taıpalary shejirelerinde olardyń batyrlary Qazandy baǵyndyrǵandar ekeni kóp aıtylady. Al bul taıpanyń otyrǵan aımaǵy áýelde Tamatarha nemese Tmýtarakan bolǵanyn kóremiz. Iaǵnı olar Ermak zamanynda shamamen qazirgi Krasnodar men Stavropol aımaqtaryn mekendegen. Demek Ermak Tımofeı (evıch) esim-teginiń durysy Ermek Tamabeı (Tamabaı) jáne ol Tama taıpasynan bolǵan qolbasshy batyr. Ivan Groznyıdyń pravoslavıe dinin ustanbaǵanyn, tipti osy din memlekettik deńgeıde bola qoımaǵanyn baıqaımyz. Ony jáne onyń urpaqtaryn bılikten aıyrǵan pravoslavıelik top bolatyn. Ony osy dinniń janashyry etip kórsetý orystar túrkitildiligin joǵaltqan HVİİİ ǵasyrlarda bastaldy. Onyń «Orystar erteden pravoslavıe dindi slavántildi halyq» degen jalǵan-tujyrymdy nyqtaý saıasaty ekeni túsinikti.

Kazaktardaǵy Esaýl ataýy, Qazy-Qumyqhandyǵynda qoldanylǵanyn kóremiz. Al Ivan Groznyı «Tarhandyqty» joıdy degen aqparat onyń Moskovskoesarstvoda qoldanylǵanyn dáleldeıdi. Ivan Groznyıdyń túr-álpeti men Tıt esimi, onyń Kavkaz nemese Qyrym aımaǵynan shyqqan qazaqtardan ekenin taǵyda baıqatady. Onyń kózin kók tústi etip beınelegen slaván halqynyń adamy, osy Gerasımov degen ǵalym Stalın zamanynda Temirulan súıekterin zerttep tujyrym shyǵarǵan. Ol tujyrymy shyndyqqa janaspaıtynyn qazirgi ǵalymdar aıtyp júr, ıaǵnı onyń Tıt (Ivan Groznyı) patshanyda «slavándaǵany» túsinikti.

Polsk shejirelerinde kazaktar týraly alǵash 1493 jyly aıtylady, onda sherkesh ásker basy Bogdan Fedorovıch Glınskıı, laqap aty «Mamaı», Cherkasıada shekaralyq kazak otrádtaryn jasaqtap, túrik qamaly Ochakovty basyp alǵandyǵy kórsetilgen. (Kazaktar / Ýıkıpedıa)

Ioann İV Vasılevıch (týylǵan kezdegi «týra esimi» - Tıt) – 1533 jyldan Máskeý jáne búkil Rýs uly knázi, búkil Rýstiń birinshi patshasy (1575-1576 jyldardan basqa, ol kezde «búkil Rýstiń uly knázi» jalǵan túrde Sımeon Bekbýlatovıch edi). Máskeý uly knázi Vasılıı İİİ pen Elena Glınskaıanyń úlken uly. Ákesi jaǵynan Rúrıkovıchter áýletiniń máskeýlik tarmaǵynan, sheshesi jaǵynan – lıtva knázderi Glınskıılerdiń ata-babasy bop sanalatyn Mamaıdan taraıdy. Qazan jáne Astrahan handyqtary baǵyndyryldy, Batys Sibir, Donskoı áskeriniń oblysy, Bashkırıa, Noǵaı Ordasynyń jerleri qosyldy, osylaısha Ivan İV kezinde Rýstiń aýmaǵy 100 % qurady, Orys Memleketi onyń tapshalyǵynyń aıaǵynda kólemi búkil Eýropadan eki ese artyq boldy. Ivan saraı tóńkeristeri men Shýı jáne Belskıı boıarlyq tekter arasyndaǵy bılikke talas jaǵdaıynda ósti. 1575 jyly Ioann Groznyıdyń tilegimen shoqynǵan tatarın jáne kasımov hany Sımeon Bekbýlatovıch «búkil Rýstiń uly knázi» retinde patshalyqqa otyrdy, al Ioann Groznyıdyń ózi Ivan Moskovskıı atanyp, Kremlden ketip qaldy da Petrovkada turdy. Ioann İV óz tarapynan ony Polák-lıtva memleketiniń patshasy depte ataýyna erekshe mán berdi, alaıda Polsha HVİ ǵasyr boıy onyń bul talabyna qulaq aspady. I.D.Beláevtiń oıynsha, birinshi Zemskıı Jıynynda barlyq qaýymdardan saılanǵandar qatysty. Patsha jıynda bolǵan bata úshkiretinderden Sýdebnıkti «burynǵysha» túzetýdi surady; sodan soń qaıym ókilderine búkil memleket, qalalar, qala mańy, bolystar men zırattar, tipti boıarlar men basqa jer ıelenýshilerdiń jeke ıelikteri boıynsha turǵyndardyń ózderi starostalar men selovalnıkter, sotskııler men dvorskııler saılanýy tıis; barlyq oblystar úshin jarǵylyq gramotalar jazylady, sol boıynsha oblystar memlkettik namengerler men bolystardyń kómeginsiz ózderin basqarýy tıis dep jarıalady. Ekinshi zań tarhanardy joıý boldy, bul jer ıelenýshiler múddesine saı edi. 1571 jylǵy Dáýlet-Kereıge qarsy sátsiz is-qımyldar birinshi quramdaǵy oprıchnyı basshylarynyń joıylýyna ákep soqty: oprıchnaıa dýma basshysy, patsha qaıyn inisi M.Cherkasskıı (Saltankýl mýrza) «patshany tatar soqqysyna qasaqana qoımaq bolǵany úshin» qadaǵa otyrǵyzyldy; Ermak Tımofeevıch  pen onyń kazaktarynyń 1583 jyly Batys Sibirdi jaýlap alýy men Sibir handyǵynyń astanasy – Iskerdi alýy jergilikti halyqty pravoslavıege baǵyndyrýdyń basy boldy: Ermak áskerine tórt sváshennık pen ıeromonah ilesip júrdi. Sonymen birge pravoslavıe sváshennıkteri men monahtaryn ólim jazasyna kesý, tonaýlar men shirkeýlerdi talqandaý patshanyń dinnen bezgendigin bildiredi. «Ioann Groznyı patshalyq qurǵan kezi – I.K.Kondratevtiń pikirinshe, - Máskeýmen qosa  búkil Rýske erekshe ulylyq mórin basqan tamasha patshalyq qurýdyń biri boldy. Shynynda da, osy jyldary Máskeýde birinshi Zemskıı jıyny ótti, Stoglav quryldy, Qazan jáne Astarahan handyqtary baǵyndyryldy, Sibir qosyldy, aǵylshyndarmen saýda júrgizý bastaldy (1553), (sondaı-aq Parsy jáne Orta Azıamen), tuńǵysh tıpografıa ashyldy, Arhangelsk, Kýngýr men Ýfa salyndy, bashqurttar orys bodandyǵyn qabyldady, Don kazachestvosy quryldy, Qazan handyǵyn jaýlap alý qurmetine Vasılıı Blajennyı degen atpen belgili áıgili Pokrov shirkeýi turǵyzyldy». Strelesk áskeri jasaqtaldy. (Ivan Groznyı / Ýıkıpedıa)

Bas súıegi boıynsha Ivan IV beınesiniń                              Ataman Krasnoshókov

rekonstrýksıasy. Oryndaǵan Gerasımov

R.Marshaevı bylaı jazdy: «Kazıkýmýh shamhalstvosyndaǵy aıryqsha klass kelesi tulǵalardan turdy: feodaldyq satynyń birinshi baspaldaǵynda ózine baǵynyshty búkil aýmaqtyń joǵarǵy súzereni bolyp tabylatyn  shamhaldyń ózi turdy. Iezdı (1396 j.) baıandamasynan kórinip turǵandaı onyń sońynda kalantarlar, kadııler men aqsúıekter. Lakıadaǵy feodaldar klasynyń shamhaldar teginen shyqqan ókilderi bekter, esaýldar, ásker ornalastyrýdy júrgizýmen aınalysatyn laýazymdy tulǵalar dep atala bastady. Feodaldar klasyna jaqyn nókerler men tarhandar, ıaǵnı erekshe qyzmetteri úshin belgili bir artyqshylyqtardy paıdalanýshy tulǵalar turdy». (Gazıqumyq shamhalstvosy / Ýıkıpedıa)

Noǵaı Ordasy bıleýshileriniń Zakavkazelik qazaqtarǵa bola Moskovskoesarstvomen qarym-qatynasyn ýshyqtyrmaǵany anyq. Kerisinshe, Moskovskoesarstvo bıleýshileri osy qazaqtardy odaqtas etýge tyrysty. Oǵan memleketti bıleýshi top pen Qasym handyǵynda otyrǵandardyń sol qazaqtarmen (kazaktar) týystyǵyda kómektesti. Jaqyn kórshiler arasyndaǵy qaqtyǵystarda Noǵaı Ordasy qazaqtary men Zakavkazelik qazaqtardy (kazaktar) jaý etkeni túsinikti. Biriniń musylman jáne ekinshisiniń negizinen eski-senimdegiler bolýyda olardyń birigýine kedergi bolǵan tárizdi. Masýdı aıtqan «kashaktyq» minezderi olardy týystaryna qarsy bótendi odaqtas etýge májbúrledi. Osylaı bolýyna Reseı Imperıasyn bıleýshi áýlet (Qasym handyǵynda otyrǵan Asylúı toby) qazaqtan bolǵany da sebep bolar, alaıda olardyń sanynyń azdyǵynan bolashaqta qalyń orys halqyna sińip ketetinin túsinbegenderi anyq.

Altyn orda bólingennen keıin onyń aýmaǵynda qalǵan kazaktar áskerı uıymdaryn saqtap qaldy, olar sonymen qatar burynǵy Imperıaqaldyqtary – Noǵaı ordasy men Qyrym handyǵynan; jáne Rýste paıda bolyp kele jatqan Máskeý memleketinen tolyq táýelsizdikte boldy. (Kazaktar / Ýıkıpedıa)

Máskeý memleketine áskerı kómek kórsetip júrgen kórshi Qasym handyǵynyń áskerı-saıası uıymynyń negizin tatar-kazaktar qurady. (Kazaktar / Ýıkıpedıa)

Kazaktardyń ulttyq kıimderi olardyń Zakavkazeden shyqqanyna dálel. Ony Azarbaıjannyń qarapapahtary kıimi men qumyqtar kıiminińkazaktar kıimine uqsastyǵy kórsetedi. Olarǵa Batys Deshti qazaqtaryda qosylǵandyǵyn olardyń keıbiri qazaqtyń ulttyq kıiminde ekeni aıqyndaıdy. Degenmen, negizgi toby Zakavkazeden qýylǵan qazaqtar deımiz. Kazaktar týynda kres pen tumar bolýy olardyń Zakavkaze men Alban-Úısún taıpalarymen baılanysyn kórsetedi. Al onda kres pen jartyaıdyń birge bolýy olardyń XII ǵasyrda pravoslavıe dinin qabyldaı qoımaǵanyn dáleldeıdi. Qazaqtyń Alban taıpasynyń kreske uqsas tańbasy Kavkazda taralǵany jaıly belgili tarıhshy Murad Adjıdiń tujyrymynda joǵaryda keltirdik. Kazaktar týyndaǵy kres pravoslavıelik kreske esh uqsamaıdy, ony Kavkazda ornyqqan albandyq tańbanyń ózgergen túri deý oryndy jáne týra kazak týlaryndaǵy kres tárizdi beıne qazaq halqynyń bes taıpasynyń tańbasy ekenikórinip tur. Bul tańba kazaktardyń basym bóligi sol Zakavkazeden shyqqan qazaqtar ekenin kórsetedi. Kazak týlarynda jartyaı belgisiniń bolýy olardyń kóp bóligi áýelde Islam dinindegiler bolǵanyn ańǵartady. Al kazak týlaryndaǵy sadaq beınesi men Adaı taıpasynyń sadaq beıneli tańbasy olardyń týystas ekeniniń aıqyn dáleli. Kishi Júz tobyndaǵy Tileý taıpasynyń tańbasyda kazaktardyń eki týynda beınelengen eken.

«Kýbanskoe kazache voısko» degen sýrettegi kazaktyń tony ertede «Býrtası» eltirisinen daıyndalǵandyqtan «Býrka» dep atalǵan kıim.

Radzıvıll jaýlap alǵan kazak týlary, 1651 jyl.

Qumyq otbasy, 1870-shi jj.                           Qarapapah kavaler polki

Kýban kazaktary, 1916 jylǵy mamyr

 «Úsh Orys batyrynyń» biri Ilá Mýromesti, «staryı Kozak» dep ataǵan deıdi jáne onyń Qyrym aımaǵynda bolǵany meńzeledi. «Ilá Mýromes» degeniniń durysy «Uly Muryn» bolar, «Qyrymnyń qyryq batyry» jyry Muryn jyraýdan jazylyp alynǵan. Sonda «orystyń úsh batyry» degeni, qazaq batyrlary bolǵany ǵoı. Berish taıpasynan bolǵan ataqty Beıbarys sultanda osy Qyrym aımaǵynan shyqqandyǵyn kórsettik. Ondaǵy Rýs pen Sakalıba,  Arys pen Alban taıpalary ekeninde shamamyz kelgenshe dáleldedik. Olardyń qazirgiorystarǵa tikeleı qatysy joqtyǵyn, orys halqy Burtas-Bulǵar taıpalarynan ekeninde atap óttik.

Qrymlar tilindegi «Kodeks Kýmanıks» kitaby sol katolık dindi jáne túrkitildi Rýs-Sakalıba taıpalarynyń dinı kitaby ekeninde joǵaryda aıttyq. Olardyń orys-slavándyq emestigin dáleldeýge osylar-aq jetkilikti.

Onyń zertteýleri boıynsha, kazaktardyń Qyrymda Hİİİ ǵ. aıaǵynda ómir súrgeni derekkózderden belgili. Máselen, Uly Vladımır bıligi kezeńine jatatyn eskiorys ańyzdaryna saı (alaıda  eń jaqsy degende tek HVİİİ ǵ. ekinshi jartysynda jazylyp alynǵan)  Ilá Mýromes batyr «kári Kozak» dep atalady. Shamamen alǵanda, «Kazak» ataýynyń («kúzetshi» maǵynasynda) tuńǵysh tirkelýi HİV ǵ. (1303 j.) basyndaǵy «Codex Cumanicus» degen «poloves» tili sózdiginde bar. Qyrym qalasy Sýgdeıdiń 1308 jylǵy 17 mamyrmen belgilengen «Sýgdeı sınaksarynda» bylaı delingen: «Sol kúni kazaktar túırep óltirgen jas jigit, Qudaıdyń quly Almalchý Samaq uly dúnıe saldy». Kazaktar / Ýıkıpedıa)

Joǵaryda Masýdı kashaktardyń (Zakavkazelik qazaqtar) óte juqa mata óndiretinin jazǵanyn aıttyq. Al Orynbor kazaktarynda ataqty eshki túbitinen toqylatyn oramal bary belgili. Onyń juqalyǵy sonsha, ony júziktiń (saqına) kózi arqyly jınap ótkizýge bolady. Keńes tarıhshylarynyń kazaktar tonaýdan basqany bilmegender deýi jalǵan ekeni anyq. Olardyń túsiniginshe, barlyq halyqtar ózderi kelgenshe túk bilmegen jáne jabaıy bolǵan.

Olardyń qazaq ekenin kazak degen ataýlaryda dáleldeıdi. Onyń kazak dep jazylý sebebiniń slaván tilinde «q» árpiniń bolmaǵandyǵynan.

Mamaı degen kazaktyń qolyndaǵy mýzykalyq aspaptyń Kavkaz ulttarynyń «Ýd» degen mýzyka aspaby ekeni anyq. Bul aspaptyń negizinen Azarbaıjan, Armenıada taralǵany kazaktardyń Zakavkazeden qýylǵan qazaqtar ekeniniń taǵy bir dáleli. Onyń óleńindegi «til» men «dil» qazaqtyń sózderiekeni daýsyz. Onyń musylman urpaǵy ekenin jáne óz dinine nemquraıly qaraǵanyn osy óleń maǵynasy dáleldeıdi. Mundaı shala musylmandyq onyń urpaqtaryn hrıstıan kazak etkeni túsinikti. Osyndaı musylman qazaqtar dep «Bahmýtskıe kazakı» degenderdi aıtamyz, olardyń bir ataýy Sherkesh ekeni aıtylady. Iaǵnı, Sherkesh taıpasynan. Al Mahmýt degen esimniń negizinen Kavkazda keń taralǵany belgili. Muhammed(s.ǵ.s) esimi men Mahmýt jáne Ahmet esimderiniń túbiri bir. Maǵynasy «maqtaýly» degendi bildiredi eken.

Kazak Mamaı beınelengen eski ýkraın kartınalarynyń birindegi jazba: «Ne zavıdýıý nıkomý — nı panam, anı sarú. Bogý svoemý svátomý ıa za vsó blagodarú! Hotá tılom ı ne slaven, no jızn veselo vedý, Ý dılah svoıh ıspraven, ıa vovık ne propadý».

Ýd – ishekti shertpeli aspap. Taıaý Shyǵys, Kavkaz jáne Orta Azıada, ásirese Armenıada, Azarbaıjanda, Úzbekstanda, Tájikstanda, Iranda jáne Túrkıada keń taralǵan. Eýropalyq lútnıanyń aldynda bolǵan (Eýropaǵa Ispanıany Islamdyq jaýlap alý kezinde arabtar kirgizgen). Barbet (Irandaǵy) tárizdi (pers.بربط‎ — barbat).(Ýd, mýzykalyq aspap / Ýıkıpedıa)

Qazaqtyń Ramadan taıpasynyń sahabalarmen baılanysty ekendigin, Rázan Knázdigin solardyń ornatqany jaıly tujyrym aıttyq. Osy knázdikti Moskovskoesarstvoǵa qosqany jáne onyń turǵyndary kazaktarǵa qosylǵany jazylǵan. Kazak musylmandary osylardyń urpaǵy bolýyda ábden múmkin. Kazaktardyń arasynda Zakavkazelik qazaqtarmen qatar Batys Deshtilik qazaqtarda bolǵanyn qazaqtyń dombyrasy dáleldeıdi. Ony reseılikter orys domrasy jáne qazaqqa solardan taraǵan deıdi. Bul aspaptyń Rech Pospolıtnaıa halqynda bolǵandyǵy bul memlekettiń ataýynyń «Berish Basboldyǵy» degen tujyrymnyń durystyǵyn dáleldeı túsedi.

Joǵaryda kórsetilgen dástúrli kazak aımaqtaryna taǵy bir qonystanýshylar tolqynyn, Savelev 1520 jyly Máskeýge Rázan uly knázdiginiń baǵyndyrylyp qosylýymen baılanystyrady. (Kazaktar /Ýıkıpedıa)

Al eski dombyranyń Vátsk gýbernıasynan tabylýy, onda ertede bolǵan Ýshkýınakı (İshkiúıtoby taıpalary) degenderdiń Quń halqynan ekenin taǵyda kórsetedi. Qyrǵyzdardyń dombyrasy úsh shekti, olar Baıkaldan kelgeni belgili. Ol aımaq QuńImperıasy men Quń taıpalary jeri bolǵany málim. Iaǵnı, Quń dombyrasy úsh shekti bolǵan jáne olar qazaq dep atalǵan zamanda dombyra eki shekti bolyp ózgergen.

Domra týraly málimetter Reseıdiń eski saraı jazbalarynda saqtalǵan.  Polshada Semen Býdnyıdyń aýdarmasymen (Nesvıjskaıa, 1571 -72 jj., "arıandyq" dep atalatyn) İnjildiń basylymy saqtalǵan, onda «organým» ornynda «domra». Iaǵnı «aspap» sóziniń aýdarmasy retinde «domra» aspabynyń ataýy, Dáýit patshanyń Psalmalarynda Qudaıdy búkil halyq bolyp («Domramen Qudaıdy madaqtańdar») madaqtaý úshin  qoldanylady. Ol kezde domra Lıtvada (qazirgi Lıtva men Belorýssıa, resmı tilderi rýs-kitap tili) taralǵan jáne poláktar ony halyq aspaby retinde (dinı kózqaraspen izgi emes, áıtse de Uly knázder Radzıvıldder saraıynda oınalatyn), sonyń ishinde kazak aspaby retinde de qabyldaǵan. Osy kúnge deıin qalmaqtarda da, qazaqtarda da, tatarlar men qyrǵyzdarda da kele jatqan domra mońǵol qysymy kezindeornyqqan bolýy da ábden yqtımal. HİH ǵ. onyń bar ekenin eshkim bilmedi. Tek ǵasyrdyń aıaǵynda tuńǵysh halyq aspaptar orkestriniń jetekshisi, mýzykant-zertteýshi Vasılıı Andreev orys halyq aspaptaryn qaıta qalpyna keltirý jáne jetildirý úshin mańdaı terin kóp tókti. S.I.Nalımovpen birge domranyń qurylysyn 1896 jyly Vátka gýbernıasynan Andreev tapqan shanaǵy jartylaı sfera túrindegi belgisiz aspaptyń túri men qurylysyna qarap ázirledi. Tarıhshylar áli kúnge Andreev tapqan aspap shynynda da eski domra ma edi dep daýlasady. Sonda da 1896 jyly qaıta qalpyna keltirilgen aspap «domra» dep ataldy. Shanaǵy domalaq, moıny ortasha uzyndyqta, úsh ishekti, kvartalyq qurylys – qaıta qalpyna keltirilgen domranyń kórinisi osyndaı. (Domra / Ýıkıpedıa)

Bahmýt kazaktary jaıly derekterde Slobodskıe, Slobojanshına, Moıaskıe, Torskıe, Chýgýevskoe, Izúmskıe ataýlary kezdesedi. Slobodskıe, Slobojanshına degeni «Asyl Oba» men «Asyl Oba jan»(Asyl úı adamdarynyń qorymdary men sol aımaqtyń qazaqtary degeni), Moıaskıe degen Maıa (shópti maıalap jınaıtyn qazaqtar), Torskıe degeni Tór (tórde nemese joǵaryda qonystanǵan qazaqtar), Chýgýevskık degeni Shyǵý(shekarada nemese shyǵaberiste otyrǵan qazaqtar), Izúmskıe degen Júzim(júzim ósirýmen aınalysatyn qazaqtar) sózderinen shyqqan ataýlar ekeni túsinikti.  Osy derekter Ivan Groznyıdan keıingi Reseı patshalary men qazaqtardyń (kazak) odaqtas bolmaǵanyn kórsetedi. Ol zamandaǵy Reseı Imperıasynyń bıleýshileri qazaqtar(kazak) baǵyndyrylýy tıis «jabaıy dalalyqtar» dep sanaǵan eken. Kúshtep baǵyndyrylǵanyn jasyrý úshin arasynan «ishki Reseıden qashqan kazaktardy» ustaý úshin Dolgorýkıı áskeri jiberildi deıdi. Kazaktar Reseıden qashqan orysquldarynan quraldy degen tujyrymdy osylaı nyqtamaqshy. Solaı bolsa, Dolgorýkıı áskerleri kazaktardyń dástúrlerin kelemejdemes edi. Ekeýide slaván bolsa, ózderiniń dástúrin mazaq etpesi anyq. Iaǵnı, olar mazaq etken qazaq halqynyń dástúri ekeni anyq.

HVİ-HVİİ ǵǵ. Reseı memleketi «Jabaıy alqap» dep atalatyn aýmaqtardy otarlaýdy bastaıdy, orys otarynyń ońtústiktegi shekarasynda ózindik orys-ýkraın oblysy - Slobojanshına qurylady. Slobojanshınanyń ońtústiginde, Don áskeri aýmaǵyndaǵy shekara adamdaryn burynnan tuzdy kólder qyzyqtyratyn, osynda Bahmýt bekinisi men mańaıynda kazaktar qaýymy quryldy, olardy «bahmýttyqtar» dep atady. Sondaı-aq osy aýdanda túrli bekinister aınalasynda bahmýttyqtarmen kórshiles basqa da kazak qaıymdary paıda boldy, olardy óz aýyldarymen atady: moıastyqtar, torlyqtar jáne chýgýevtikter. Bahmýt kazachestvosynyń aýmaǵy Don áskeriniń aýmaǵymen shektesetin, olar Bahmýt pen onyń mańaıynda óz tuz qaınatý qazandaryn ıelenetin. Dondyqtar baj salyǵy salynbaıtyn tuz shyǵarý óndirisin óz artyqshylyǵymyz dep esepteıtin, keıinnen ony İ Petr tartyp alady. Bul Bahmýtta rıza emes don kazaktary men úkimettik Izúm slobodalyq kazak polki arasyndaǵy qandy soqtyǵystarǵa alyp keledi. 1707 jyly Reseı úkimeti Don ózenine Iý.V.Dolgorýkıı bastaǵan jasaqty attandyrady. Bul jerde soldattar kazak ádet-ǵurpyn mazaq qylý, áıelderdi zorlaý sıaqty óz bilgenin istedi. K.A.Býlavın basqarǵan Bahmýt kazaktary Iý.V.Dolgorýkııdiń jasaǵyn talqandady (1 000 asa soldat pen ofıser qaza tapty), osylaısha 1707-1708 jylǵy «Býlavın kóterilisi» bastaldy. 1721 jylǵy 3 naýryzda bahmýt kazaktary moıastyqtar, torlyqtarmen birge Áskerı kollegıaǵa baǵyndyryldy. 1748 jylǵy 27 qazanda bahmýt, moıask jáne torsk kazaktary Bahmýt kazak polki bolyp jasaqtaldy. 1764 jylǵy 11 maýsymda osy polk Lýgansk pıkıner polki bolyp qaıta jasaqtaldy, al ony quraıtyn kazaktar, odnodvorsy soslovıesine aýystyryldy. (Bahmýt Kazaktary / Ýıkıpedıa)

Keńes tarıhshylary «Golýtvennye kazakı» ataýynyńkazaktardyń kedeı bolýynan shyqqan deıdi. Iaǵnı, maǵynasyn slavándyq «golı» sózinen izdeıdi. Ataýdyń durysy «Kóletken qazaqtar» nemese «Kóldetken qazaqtar» ekeni anyq baıqalady. Olardy joǵarǵy Dondaǵy Hopra (qopyrap nemese kólshe jaıylyp aǵatyn ózen bolýy múmkin) ózenijaǵasyn mekendeıdi delingen. Don ózeni ataýy áýelde Burtas dep atalǵanyn Masýdı jazbasy ańǵartady. Don ataýy dóń, qyratty nemese tóbeli aımaq degeni jáne ondaǵy ózennińde keıin osylaı atalýy zańdy. Sonda «Donskıe kazakı» degeni «Dóń qazaqtary» bolyp durystalady. Al Hopra degen Qopra, ıaǵnı «shashylý» ekeni anyq. Bul sózdi Mańǵystaý qazaqtary qazirde osy maǵynada qoldanady. Don ózeniniń joǵarǵy basyn buǵaýlaýdan, sol mańda kólshikter paıda bolǵan, sol kólshikterge shashylyp aǵatyn ózendi Qopra dep ataǵan bolar. Sol kólshikter jaǵasyndaǵy qazaqtardy nemese osy kóldi jasaǵan qazaqtardy «kóldetken qazaqtar» dep ataýlary múmkin. Onyń slavánsha burmalanyp ózgergen ataýy «Golıtvennye kazakı» bolatyny túsinikti. Osylar jaıly derekte «IvanBolotnıkov», «Vasılıı Ýs», «Týla», «StepanRazın» sózderin kezdestiremiz. «Ivan» degeni Uıań (jýas bolsyn degen maǵynadaǵy esim),«Bolotnıkov» degeni Bolatyn (shala týǵan balany, adam bolady dep yrymdap qoıǵan esim bolar), «Vasılıı Ýs» degen Basylys (toqtam nemese sabyr etý maǵynasyndaǵy esim), «Týla»  degeni Tula(tutas maǵynasyndaǵy ataý, qazaqtyń «tula boıy» degen sózi bar) nemese Tul(jalǵyz nemese jalańash maǵynasyndaǵy sóz), «Stepan» degen İstepań (istepańdar nemese jasapańdar degen maǵynadaǵy esim), «Razın» degen Razy(rıza maǵynasynda), «Kondratı Býlavın» degen Qondrat (taqqa qondradynemese otyrǵyzady degen maǵynadaǵy esim) Bulabı(erke bı maǵynasynda).

Bolotnıkov, Razın, Býlavın bastaǵan ult-azattyq kóterilisteri jáne HVİİǵasyrǵa deıin Reseıge jasaǵan joryqtary olardyń qazaqtar ekenin taǵyda ańǵartady. Keńes tarıhshylary olardyń Reseıge qarsylasý soǵystaryn taptyq kúres dep kórsetedi. Óıtkeni Keńes úkimetiniń búkil áńgimesi «taptar kúresi» jaıly bolatyn.

Golýtven kazaktary (golytba, ýkraın. golota) – don jáne zaporoje kazachestvosynyń eń kedeı, eń kóp bóligi. Donnyń joǵarǵy bóliginde, sondaı-aq Hopra men Medvedısa joǵarǵy saǵasyndaǵy golýtven kazaktary «joǵarǵylar» dep atalatyn. Golýtven kazaktaryn óz maqsattaryna paıdalaný úshin aýqatty kazaktar men dvorándar qanap-ezetin. Golýtven kazaktary Ivan Bolotnıkov, Stepan Razın, Kondratıı Býlavın basshylyǵymen HVİ-HVİİ ǵǵ. antıfeodaldyq kóterilisterge qatysqan; zaporoje kazaktary HVİİ ǵ. ortasyndaǵy Rech Pospolıtaıadaǵy azamattyq soǵysta belsendilik tanytty. Golýtven kazaktarynyń Qyrym handyǵymen kúreste ońtústik orys jerlerin ıgerýdegi roli zor. Qysqasy, barlyq kazaktardyń ishinen golytba tonaýshylyq pen adam óltirýge  beıim, saıası arandatýǵa tez kónedi, tym aýyspaly boldy. Qyrym tatarlary Konotoptaǵy orys áskerlerin jeńgen ǵalamat jeńisinen keıin getmanIvan Vygovskııdiń áskerin jaıyna qaldyrýǵa májbúr boldy, óıtkeni olar joqta Qyrymdy zaporoje kazaktary tonap ketken. Aqyrynda Máskeýge degen joryqtary aıaqsyz qalady jáne 1667 jyly Andrýsovskıı bitimi nátıjesinde ýkraına Polsha men Reseı arasynda ekige jarylady. Dondyq golýtven kazaktary Qara jáne Azov teńizderi aılaqtaryna da Don boıymen qaıyqtarymen túsip, talaı shabýyldar («shekpenderge» joryq) jasady; osy jaǵdaı Túrkıa Azov teńizine shyǵa beriske eki myqty bekinisin turǵyzǵansha HVİİ ǵ. ortasyna deıin jalǵasty. Biraq tonaýlar munymen toqtaǵan joq; 1660 jyldardan Don golytbasy Reseıdiń ortalyq aýdandaryna shabýyl jasaýǵa kóshti; kazaktardyń osyndaı oljaly tonaýy 1666 jylǵy Týlaǵa jasaǵan Vasılıı Ýstyń joryǵy boldy, Týla mańyn túgeldeı tonaǵan kazaktar jasaǵy eshqandaı jazasyz dalasyna qaıtyp ketti. (Golýtven Kazaktary / Ýıkıpedıa)

Kazaktardyń ózgermeı saqtalǵan Qazaqsha sózi bar. Ol «gers» nemese «gersovat» degen sózder. Qazaqsha maǵynasy soǵys aldynda jaýyn mazaqtaý «kórinisterin» jasaý.  Qazaqtyń «kóresindi kózińe kórsetem» degen eski sózin bárimiz bilemiz. «Kóres» sózi men «gers» sóziniń bir ekeni daýsyz.  Kazaktardyńqazaq halqy ekenin túsinýge osy sózde jetkilikti. Bul derekterde Zolotarenko, Ganja, Volodyevskıı, Djon Danbar, Hmelnıskıı, Taras Býlba degen tekter bar. Zolotarenko degeni Sulatareń (sulatyp nemese jyǵyp