«Qazaq rýlary – qazaq halqynyń negizin quraýshy rý-taıpalar. Bir atadan órbigen týystas adamdardyń jıyntyǵy».

Rý – Ata degen sóz (sınonım), ıaǵnı bir Ata balalarynyń ósip, ónip, kóbeıip rýǵa aınalýy. Sonaý túpkirdegi Adam atadan beri urpaǵynyń bir-birine degen meıirimdiligi men aýyz birligi úshin jasaǵan jaqsy isimen urpaǵyna úlgi bolǵan, japyraǵy jaıqalǵan, alyp báıterekke aınalyp, elin jaqsylyqqa jetelegen uly adamdar ǵana rý atyn ıemdengen. Atam qazaqtyń "Rýyń kim?" degeni – seniń álem tanıtyn eń Uly atańnyń aty kim degeni.

Tek qana «as iship, aıaq bosatqandar» jáne qazaq halqynyń ulttyq múddesine qyzmet jasap urpaqqa úlgi bola almaǵandar rý atyn ıemdene almaǵan, ıemdene de almaıdy. Olardyń "Rý" degen sózden záreleri ketip, qorqatyn sebepteri osydan. Rýǵa bóliný degen sózdi shyǵaryp júrgender de solar. Rýyn biletinder men rý atyn ıemdengen atasynyń halqynyń birligi  úshin jasaǵan eren erligin bilip, sony túısinip, sol úshin maqtana alatyndar eshqashan rýǵa bólinbeıdi. Olar birigedi. Birikkende de, aralarynan qyl ótpesteı bolyp birigedi. Sebebi olar uly atalarynyń ne úshin rý atyn ıemdengenderin jaqsy bilip, jaqyn týmalastar bir-birimen qyz alyspaı, qan tazalyǵyn saqtaıtyn bolady. Rýyn bilmeıtin jáne onyń máni men maǵynasyn zerdeleı almaıtyn teksizder ǵana rýdy jamandap, rýǵa bóledi.

 RÝ – «R» jáne «Ý», bar joǵy eki dybys-tańbadan turady. Maǵynasy, R – Ra (Kún Qudaıy), Ras (Allanyń ózi de ras, sózi de ras (Abaı)),  Rahmet (Rızashylyq bildirý, «Alla razy bolsyn!» alǵys),  Rá (Rásim), Rý (Ata),  ıaǵnı «R» tańbasy «Kún Qudaıy» dep oqylady jáne ol sózdiń qaı jerinde qoldanylsa da kópshe maǵyna berý men birge buıryq raıda qoldanylady. Mysaly, «lar», «ler», «dar», «der», «bar», «kór», «júr», «otyr» «tur» t.t. Al «Ý» – kez-kelgen qımyl árekettiń sońy, ıaǵnı shyrqap shyǵar shyńy. Mysaly, «Ý» ishseń ólesiń, barý, kelý, ketý, shyǵý, tosý, kesý, jetý, bolý, ólý t.t.

Rý degen túbirden týyndaıtyn sózder:

Rýly el – bir rýly el, az rýly el, kóp rýly el. Bul bir Ata urpaqtarynyń áriden baryp qosylýy. Mysaly, qazirgi qazaq eli basynda Az (Áz) dep atalǵan bir rýly, az rýly, keıinnen kóbeıe kele kóp rýly elge aınalyp Qaz (Qazaq) dep ataldy, Búkil dúnıe júzi elderiniń bári osylaı dúnıege keldi, ıaǵnı Atam qazaqtyń bir rýynan tarady.

Rýh – Rý jáne Uq (Nuq) degen eki birikken sózden turady. Adamǵa jiger beretin tylsym kúsh, ıaǵnı adamzatty topan sýdan aman alyp shyqqan Nuq paıǵambar Atamyzdyń rýhy;

Rýhanı – Rý, Nuq han atyn ıemdengen atalarymyz sıaqty janymyzdyń tazalyǵy. «I» - dybys-tańbasy uly, balasy, jalǵasy (mysaly, Iassaýı, Júginekı, Shırazı, Farabı, Qashqarı, Býharı, Bırýnı, Balasaǵunı, Dýlatı, Tarazı, Mamı t.t.) jáne zamanaýı, ádebı, mádenı, saıası, ǵylymı t.t. degen sıaqty, sonyń ishinde nemese sonyń ishinen shyqty degen maǵyna beredi.

Rýlas – atalas (týmalas). Maǵynasy: Rý, Ul jáne As degen uǵymdardyń basyn qosady. Rý – Ata (sınonım), Ulymyz – Ul, al «As» barlyq jaqsy adamı qasıettiń eń bıik shyńyna shyqqan adam, ıaǵnı jaqsylyqqa jarysyp, adamı qasıettiń eń bıik shyńyna shyqqan Qas jaqsy (Qas bı, Qas batyr, Qas mergen, Qas sheshen,  Qas júırik t.t atalaryńnan taraǵan týmalastaryńnyń qatarynda bolý.  

Rýshyldyq – jamandyq pen azǵyndyq ataýlynyń bárinen qashyp, jaqsylyqqa jarysýshylardy qoldaý. Rý atyn ıemdengen bir Atanyń urpaqtarynyń arasynda azǵyndyq pen qylmys ataýly múldem bolmaǵan, sol úshinde kúni keshege deıin qazaq qoǵamy «aramdy aýzyna almaǵan, túrme, zyndan salmaǵan». Sebebi rýlastar (atalastar) arasynda bir-birine qylmystyq áreketter jasaıtyndar bolmaǵan.

Rýlyq – rýǵa tıesili rýlyq (atalyq) júıe, rýlyq uran, rýlyq tańba, rýlyq qorym t.t.

Rýna –  jazý, dybystardyń eń alǵash tańbalanýy, bastaýyn Atam qazaqtyń rýlyq tańbasynan alady. Rýna – Rý jáne Ana degen eki birikken sózden turady.            

Rúbl (orys aqshasy) – Atam qazaqtyń rýyńdy bil, Rýpı (úndi aqshasy) – rý bı degen sózinen.

Rýl – basqarý tetigi, qazaqtyń Rý jáne Ul degen eki birikken sózinen turady. Balamasy, mashınanyń, kemeniń, ushaqtyń t.t. rýli.

Rým, Rýmynıa, Rýǵıla, Rýt, Rýs, Rýdakı, Rýza, Rýhıa, Rýslan t.t. – adam jáne el esimderi.

Búkil álemdegi elder men memleketterdiń bári bastaýyn Atam Qazaqtyń «bir rýly elinen» alady.

Osy aıtqanymyzdyń aıdaı aıǵaǵy, jebreılerdiń yqpalymen orystar ózderin Rýs, Rýssıa, sý perilerin Rýsalka dep atady. Olar ejelde Rýs dep atalmaǵan, orys dep atalǵan. Batystyqtardyń «Maıl Rý (mail.ru)» degenderi «Rýymnyń adresi» degen maǵyna beredi. Olardyń únemi Rýdy jamandap, Qazaq halqyn Rýdyń «avtorlyq quqyǵynan» ajyratýǵa baryn salyp jantalasyp júrgenderiniń syry – osy. Týra baıaǵy qazaq  degen el atymyzdan bizdi ajyratýǵa baryn salyp, tórt júz jyl boıy birese kırgız, birese kaısak, birese ekeýinde qosarlap «kırgız-kaısakı» dep jazǵandary sıaqty. Naýryz merekemizdi 70 jyl boıy toılatpaı qoıǵandary sıaqty. Tilimiz ben dástúrli dinimizge tyıym salǵandary sıaqty. Ata tarıhtan ajyratý úshin álippemizdi joıǵandary sıaqty (on jylda eki ret aýystyrǵan, taǵy aýystyrǵaly jatyrmyz).

Búgingi keıbir «bilgishterdiń» atalarymyzdyń attaryn umytsaq, «rýshyl bolmaımyz» degenderi eshqandaı aqylǵa sımaıdy. Tegimizdi (rýymyzdy) umytqannan jetistikke jetsek, qalǵan ulttarǵa qara kórsetpeı ketetin ýaqytymyz boldy. Al, biz bolsaq kún ozǵan saıyn «rýshyl bolmaımyz dep azǵyndyqtyń batpaǵyna belshemizden batyp» baramyz. Mysaly:

– Jaqynda ǵana 31 telearna jańalyqtarynan elimizde 500 000-ǵa jýyq jalǵyz basty ana bar ekenin jarıalady. Árqaısysynda orta eseppen eki bala bar dep eseptesek, elimizde bir mıllıon jetim bala ósip jatyr. 

– Qazaqstandaǵy qyzdardyń erte júktiligi ekonomıkalyq yntymaqtastyq jáne damý uıymy elderimen salystyrǵanda 6 esege jıi kezdesedi. Bul týraly BUU Halyqty qonystandyrý qory baǵdarlamasynyń (IýNFPA) Qazaqstandaǵy úılestirýshisi Ǵazıza Moldaqulova málim etti.

– Boıjetken qyzdarymyzdyń jalańash tánin, sulýlyǵyn, kórkin báıgege salǵan "arýlar saıysy" deıtin jeksuryn baıqaýsymaq qaı ata-babamyzdan qalǵan dástúr edi? Ne úshin, kim úshin arýlarymyzdyń tánin  jalańashtap «sahnaǵa (kórmege)» shyǵardyq? Satý úshin be?

– Táýelsizdik basynda Qazaqstan halqy 18 mln. edi. Áli sol 18 mln-byz. Myna kórshi ózbekter 19 mln. edi, qazir olar 32 mln-ǵa jetip otyr. Nendeı sebeptermen óspeı otyrmyz? Elbasymyzdyń 20 mln-ǵa jetýge tıispiz degen tapsyrmasyn nege oryndamadyq?

– 25 jylda elimizde tórt mıllıon túsik tastalǵan. Tórt mln. sábıdiń obaly kimge?

– Ótken 2016 jyldyń qyrkúıek aıynda "Jetinshi" arnadan Qazaqstan búkil álem elderi ishinen ajyrasý boıynsha onynshy oryndy ıemdenetinin habarlady. Sonda batystyq «demokratıa» men «genderdik saıasatynyń» bizdi shyǵarǵan shyńy osy ma?

– Qazirgi tańda Qazaqstanda 700 000 kári qyz ben 350 000 súrboıdaq bar eken. Úkimet pen Parlament qaıda qarap otyr? Munyń aldyn alý ońaıdyń ońaıy emes pe? Bar-joǵy boıdaq salyqty eselep kóterip, sodan túsken aqshaǵa jastardyń baspana máselesin sheship, murnyna otbasy, bala-shaǵa tárbıesi degen sózderdiń ıisi barmaıtyn súr boıdaqtardyń joǵarǵy bılikke aralasýyna shekteý qoısań boldy.

– Qazaq-qazaq bolǵaly ómirde bolmaǵan «tirlik» jasap, balalarymyzdy shetel asyryp otyrmyz. "Qazaqstannan shetel azamattary asyrap alǵan (ásheıin berilmegen bolar)  balalardyń jalpy sany 8 805-ke jetti. Bul týraly resmı saýalda QR BǴM Balalardyń quqyqtaryn qorǵaý komıteti joldaǵan jaýapta habarlandy.

Ómirimizde estimegen "geı" deı me, "lesbı" deı me, «jeńil júristiler» deı me, sondaı pálelerdi qaptatyp, tipti, aıtý túgili oılaýdyń ózi uıat Qurmanǵazy men Pýshkındi súıistirip qoıǵanymyzdy qalaı túsinemiz? Erkekti erkekke, qyzdy qyzǵa úılendirip ony ashyq jarnamalap jatqanymyz qalaı?

Mundaı azǵyndyqtyń mysaldaryn áli de kóptep tize berýge bolar. Jaraıdy osymen doǵaraıyn.

Úsh júz jylǵa jýyq basynda patshalyq, keıinnen keńestik qyzyl bılik qazaqtyń rýlyq shejiresine, tili men dinine, salty men dástúrine, ádetteri men ǵuryptaryna barynsha jaý bolyp, tamyryna balta shabýǵa tyrysty. Qarapaıym qaǵıda, dushpany jek kórgen dúnıe sol eldiń baǵa jetpes asyly bolyp tabylady. Demek jaýlarymyz bizdiń ulttyq bolmysymyzdan neni kórgisi kelmese, biz ulttyq múdde turǵysynan solardyń bárin túgendep oryn-oryndaryna qoıýymyz kerek.

«Rý shejiresin bilý – sahara tósinde kóship-qonǵan qazaqtar úshin ómirlik qajettilik. Qazaq halqynyń rý-taıpalyq, júzdik-qaýymdastyq birtutas bitimi ǵasyrlar boıy «búkil qazaq – bir atanyń urpaǵy, bir tamyrdyń butaǵy» degen ustanym boıynsha ósip-órkendep otyrǵan»  (Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Nazarbaı Nursultan Ábishuly).

«Atasy (rýy M.Q.) alys bolǵanmen,

Jamıǵı qazaq bir týǵan» (Bazar jyraý. (1842-1911).

«Eı, adamdar! Negizinde, Biz senderdi bir er jáne bir áıelden jarattyq, ári senderdi bir-birlerińdi tanyp, bilýleriń úshin halyqtar men rýlar etip jasadyq» (Quran Kárim. Ál-Hýjýrat súresi. 13 aıat).

Tápsir: Asa uly Alla adam balasynyń shyǵý tegi, túbi bir ekendigin baıan etti. Búkil adamzat Adam ata, oǵan Allanyń sálemi bolsyn jáne Aýa anadan taraıdy. Alla olardan kóp adamdar taratyp, olardy bir-birlerin tanýy úshin úlken halyqtar, sondaı-aq kishigirim rý-taıpalar túrinde búkil jer betine jaıdy. Sondyqtan árbir adam óziniń shyqqan tegin, elin bilýi qajet. Alaıda Allanyń aldynda adamdardyń eń qadirlisi – barlyq jaǵdaıda tek asa uly Allaǵa boısunyp, kúnálardan saqtanǵan izgileri. A.Sadı. Bul aıatta násilshildikke de (rasızm M.Q.), ultsyzdyqqa da (ınternasıonalızm M.Q.) tyıym salynǵan. Qar: Ál-Mansı". Olarǵa «Jaqsylyqqa jarysýdy» paryz etti.

Uly Jaratýshy Alladan kelgen Qasıetti Quran Kárim men Uly Atalarymyzdyń bizge qaldyrǵan ósıeti – osy. Elbasymyzdyń «jańǵyrtqysy» kelip otyrǵany da – osy dúnıe.

Elbasymyz aıtqandaı, shyn nıetimizben «Rýhanı jańǵyrýdy» kózdeıtin bolsaq, rýdy jamandaýdy toqtatqanymyz jón bolady.

Qojyrbaıuly Muhambetkárim, Mańǵystaý