– Áńgimemizdi qoǵamdyq tyń­daý­da naqty qandaı máseleler talqy­lan­ǵa­nynan bastasaq.

− Qoǵamdyq tyńdaýda «Baıqońyr» ǵarysh aılaǵynan «Soıýz-2» zymyranyn ushyrǵan kezde ǵarysh apparattarynyń polárly orbıtaǵa bólinýi barysynda onyń qorshaǵan ortaǵa tıgizer áserin baǵalaýǵa baılanysty másele kóterilgen edi. İs-sharaǵa Qostanaı oblysynyń ákimi A.Muhambetov, sonymen birge ortalyq jáne jergilikti memlekettik organdar jetekshileri, Qorǵanys jáne aeroǵarysh ónerkásibi mınıstrligi qaramaǵyndaǵy uıymdar, «Roskosmos» memlekettik korporasıasy (RF) men buqaralyq aqparat quraldarynyń ókilderi qatysty. Ózim de sonda boldym.

Tyńdaý halyq tarapynan úlken qyzyǵýshylyq týdyrdy. Sebebi atalǵan is-shara aıasynda Qostanaı oblysyndaǵy Jangeldın aýdanyn «Soıýz-2» zymyran-tasyǵyshtardy jańa jolmen ushyrý kezinde olardyń alǵashqy satysynyń bú­ıirlik bloktarynyń qulaý aýdany ret­inde paıdalaný múmkindigi qarastyryldy.

− Qulaý aýdany ne úshin qajet?

− Joǵaryda atalǵan qulaý aýdany «OneWeb» iri halyqaralyq jobany jú­zege asyrý úshin qajet. Bul jobanyń aıa­synda 2019 jylǵa qaraı mobıldi spýtnıktik baılanys tehnologıalarynyń kómegimen búkil álemdegi ınternet paıdalanýshylardy, onyń ishinde aımaqtardy da jelige keń jolaqty qatynaýmen qamtamasyz etý josparlanǵan.

− Jańa qulaý aımaǵyn ashýdy qarastyrýdyń qandaı kezeńderi bar? Jáne ol qalaı júzege asyrylady?

− Qazaqstan Respýblıkasy aýmaǵynda jańa qulaý aýdanyn ashý máselesin qarastyrý rásimine keletin bolsaq, soń­ǵy sheshim qabyldanǵanǵa deıin ja­ńa qulaý aýdanyn ashý máselesi mamandar tarapynan kóptegen krıterııler (tehnıkalyq, ekologıalyq, quqyqtyq jáne t.b.) boıynsha jan-jaqty qarastyrylady, múmkin bolatyn barlyq nusqalar eseptelip, josparlanatyn qyzmetiniń aımaqqa áser etý deńgeıi boljamdalady.

Negizgi baǵalaý krıterııleriniń biri – ekologıalyq qaýipsizdik. Osy maqsatta ekolog mamandar tarapynan Qazaqstan Respýblıkasy zańnamasynyń talaptaryna sáıkes qorshaǵan ortaǵa áserdi baǵalaý (QOÁB) úderisi júzege asyrylatyn bolady. Budan soń QOÁB materıaldary kórsetilip, olar múddeli qoǵamdastyq ta­ra­pynan talqylanady, keıin nátı­jeler Qazaqstan Respýblıkasynyń Mem­le­kettik ekologıalyq saraptamasyna jiberiledi.

Búgingi kúni Jangeldın aýdanynda ja­ńa qulaý aýdanyn (QA 120A) ashý múmkindigin qarastyrý boıynsha júrgizilip jatqan is-sharalar joǵaryda kórsetilgen tártipke sáıkes júzege asyrylýda. Bul baǵytta túrli memlekettik organdar men jergilikti basqarý organdary mamandarynyń qatysýymen birtalaı jumys atqaryldy.

Qazirgi tańda «Ǵarysh-Ekologıa» ǴZO» JSHS-niń ekologıa jáne ǵarysh qyzmetin baqylaý salasynda mamandandyrylǵan uıymynyń Bıotúrlilikti saqtaý jó­nin­­degi qazaqstandyq asosıasıa­sy­men birlesip jasaǵan qorshaǵan ortaǵa áser­­di baǵalaýy 6 qazanda ótken qoǵam­dyq tyńdalym hattamasymen birge eko­logıa­lyq saraptamadan ótkizý úshin múddeli ortalyq memlekettik organ – Energetıka mınıstrligine jiberýge daıyndalýda.

− Tańdalǵan qulaý aımaǵy týraly ne aıtar edińiz?

− Jangeldın aýdanyndaǵy tańdalǵan qulaý aýdanyna (QA 120A) qatysty úlken zertteý jumysy júrgizildi. Qulaý aýdanyna baılanysty naqty nusqany tańdaý kezinde qaýipsizdiktiń barlyq talaptary jáne ekologıalyq aspektileri esepke alyndy.

Josparlanyp otyrǵan 120 A qulaý aýdanynda turaqty adamdar turatyn eldi mekender, aýylsharýashylyq jerleri, aýyl sharýashylyǵy jáne basqa da daqyldar egetin jerler nemese kez kelgen iri óndiristik nysandar joq.

Tańdalǵan aýmaqtyń ishindegi jerler negizinen rezervtik jerler.

Aýdannyń erekshelikteri esepke alynyp, 120A-ny paıdalaný kezinde birqatar qosymsha shekteýler men sharalar qarastyrylyp, oryndalatyn bolady:

- sáýirden bastap maýsymǵa deıin (flora men faýna úshin eń sezimtal kezeń) ushyrylymdar júzege asyrylmaıdy;

- shildeden bastap qyrkúıekke deıingi ushyrylymdar kezinde qulaý aýdanynda qaýipsizdik sharalary kúsheıtiledi jáne tıisti tehnıka qoldanylady;

- qulaý aýdanyn paıdalaný kezinde jyl saıyn qosymsha ekologıalyq ba­qy­laý baǵdarlamasy júzege asyrylatyn bolady.

− Ushyrylatyn «Soıýz-2» zy­my­ran-tasyǵyshy halyq úshin jalpy qaýipsiz be?

− «Soıýz-2» zymyran-tasyǵyshy – ol otynynyń ýyty az jáne halyqaralyq ýáki­letti uıymdardyń barlyq ekolo­gıa­lyq standarttaryna saı keletin óte senimdi zymyran. Onyń negizgi otyny suıyq ottegi men kerosın, bul jerde geptıl týraly eshqandaı áńgime qozǵalmaýy tıis. «Soıýz-2» zymyran-tasyǵyshy eko­lo­gıalyq taza otynmen (kıslorod pen kero­sın) jumys isteıtindikten onyń qorsha­ǵan ortaǵa tıgizer keri áseri óte tómen, tipti joq dese de bolady. Buǵan júrgi­zilgen ekologıalyq saraptama nátı­jesi dálel bola alady.

«Soıýz-2» zymyran-tasyǵyshynyń alǵashqy satysynyń quramynda joǵary ýytty jáne radıoaktıvti zattar men sáýleli ıondar joq. Zymyrannyń osy túrin ushyrýdyń san jyldyq tájirıbesi kór­setkendeı, onyń senimdiligi joǵary jáne ha­lyqaralyq ǵarysh stansasyna ǵa­rysh­kerlerdi jetkizý úshin qoldanylady.

− Jer telimin berý sqemasy jaıly aıta ketseńiz.

− Qulaý aımaǵyn ashý úshin ke­shen­di zańdyq tekserýler mehanızmi qaras­ty­rylady. Tıisti úkimetaralyq kelisim jobasyn qosa alǵanda, ol jer servıtýt sharty boıynsha «Báıterek» BK-ge qulaý aımaǵy retinde ýaqytsha paıdalanýǵa ǵana beriledi (tolyqtaı paıdalaný quqyǵy joq). Iaǵnı bul jer eshqandaı da jalǵa nemese paıdalanýǵa basybaıly beriledi degendi bildirmeıdi. Tek jer telimi zymyrandy ushyrý kezinde qysqa merzimge paıdalanýǵa beriledi.

Osy joba júzege asyrylatyn barlyq merzim ishinde 8 zymyran-tasyǵysh ushyrylady: bir jylda 2-3 retten artyq ushyrylym bolmaıdy. Al adamdardyń qaýipsizdigin qamtamasyz etý úshin zymy­randy ushyrý kezinde ǵana qulaý aımaǵy 1-2 kúnge jabylady. Qalǵan barlyq ýa­qytta ol jer bos bolady. Iaǵnı erkin qaty­naı berýge jáne halyq ıgiligi úshin paıdalana berýge bolady. Barlyq ushy­ry­lymdardy 2-3 jyl kóleminde júzege asyrý kózdelgen.

Jer telimin ýaqytsha paıdalanýǵa berý mehanızmi aldyn ala daıyndalyp, Qostanaı oblysy men Jangeldın aýdany ákimdikterimen kelisilgen. Nátıjesinde ózara túsinistik pen ýaǵdalastyqqa qol jetkizilse, onyń ishinde qarjy jaǵdaıy boıynsha da kelisim jasalyp otyr.

− Ózińiz qarjy jaǵdaıy dep aıtyp qaldyńyz. Endi osy týraly tarqata tússeńiz.

− Qulaý aımaǵyn paıdalanǵany úshin jyl saıynǵy tólem qarastyrylǵan. Ol jylyna 460 myń AQSH dollaryn quraıdy, ıaǵnı búgingi baǵammen eseptegende 152 mıllıon teńge degen sóz. Tólem dollarmen júrgiziledi, sondyqtan teńge ekvıvalentimen soma jyl saıyn ósetin bolady. 120 A qulaý aımaǵyn paıdalaný úshin alynǵan aqsha oblys ákimdigi tarapynan bekitilgen kelisimshart boıynsha «Báıterek» BK» AQ arqyly Jangeldın aýdanynyń áleýmettik-ekonomıkalyq máselelerin sheshýge jumsalatyn bolady.

− Negizgi jumystardy kimder atqa­rady?

− «Báıterek» BK» qulaý aımaǵyn paıdalanýdyń qaýipsizdigine, al «Ǵarysh-Ekologıa» ǵylymı-zertteý ortalyǵy» RMK zymyrandy ushyrýdyń ekologıalyq tazalyǵyna jaýap beredi.

− Jańa qulaý aımaǵy zymyran-tasy­ǵyshtyń qandaı bólikteri úshin qajet?

− Jangeldın aýdanynyń belgili bir bóligi búkil zymyrannyń qulaý aýdany retinde emes, «Soıýz-2» zymyran-tasy­ǵyshynyń alǵashqy satysynyń búıirlik bloktarynyń qulaý aýdany retinde ǵana paıdalanylatynyn aıta ketý kerek.

«Soıýz-2» zymyran-tasyǵyshyn jańa jolmen ushyrǵanda ekinshi satysy Reseı Federasıasy aýmaǵyna qulaıdy (Sverdlov oblysy jáne Hanty-Mansy avtonomıaly okrýgi jerine). Osy jerde aıta ketetin bir jaıt, zymyrannyń ekinshi satysy qulaıtyn aımaq, ıaǵnı Reseı jeriniń 403 qulaý aımaǵy Jangeldın aýdanyndaǵy aýmaqpen salystyrǵanda 8 ese úlken.