Elbasy N.Á. Nazarbaev 2017 jyldyń aıaǵyna deıin ǵalymdardyń kómegimen, barsha qoǵam ókilderimen aqyldasa otyryp, qazaq álipbıiniń jańa grafıkadaǵy biryńǵaı standartty nusqasyn qabyldaýdy Úkimetke tapsyrǵaly beri qyzý jumystar júrgizilýde.

Osy ýaqytqa deıin eki joba usynylsa, ekeýi de túımetaqtadaǵy 26 tańba negizinde jasalǵan. Birinshi usynylǵan joba qazaqtyń (daýysty, daýyssyz) tól dybystaryn  dıgraftar arqyly tańbalaýǵa negizdeldi. Alaıda bul joba halyq arasynda qoldaý tappaǵan soń tól dybystarymyzdy apostrof arqyly tańbalaýǵa negizdelgen ekinshi joba tanystyryldy. Bul jobany usynýshylar ult janashyry A.Baıtursynulynyń: «Tól dybystardy bergen jaǵdaıda dáıeksheni paıdalanǵan jón», – degen sózin alǵa tartty. Túımetaqtadaǵy 26 tańbaǵa laıyqtalyp jasalǵan bul jobanyń da kemshiligi jeterlik. Onyń basty sebebi joba avtorlarynyń A.Baıtursynuly dáıekshesi men túımetaqtadaǵy apostroftyń tabıǵatyn baǵamdaı almaýynda bolsa kerek. Bile bilsek tóte jazýdaǵy dáıekshe men apostroftyń aıyrmashylyǵy jer men kókteı.

A.Baıtursynuly «Tól dybystardy bergen jaǵdaıda dáıeksheni paıdalanǵan jón» degende jińishke daýysty [á], [ó], [ú], [i] dybystaryn ǵana meńzegen bolatyn. Iaǵnı jýan daýysty a, o, u, y dybystarynyń jińishke syńarlarynynyń tańbalaryna ǵana qoldandy. Mysaly  [a], [o], [u], [y] dybystaryn  ا, و, ﯗ, ى tańbalarymen berse, osy dybystardyń jińishke syńarlary á, ó, ú, i dybystarynyń tańbalaryn jýan syńarlarynyń tańbalary aldynan dáıekshe belgisin qoıý arqyly  ^ءا, ^ءو, ^ءﯗ, ^ءى dep berdi (Mysaly, ar – ار, ár – ^ءار; or – ور, ór - ^ءور; ur - ﯗر, úr - ^ءﯗر; ys – ىس, is - ^ءىس).  Osy tórt áripten basqa áripke qoldanylǵan joq. A.Baıtursynulynyń kóregendigi sol, bul áripter bir sózde birneshe ret kezdesse ár áriptiń aldynan jeke-jeke qoımaı dáıekshe belgisin sol sózdiń aldynan bir-aq ret qoıdy. (Mysaly, óshirdi - ^ءﯗشىردى). Sonymen qatar quramynda únemi jińishke aıtylatyn [k], [g], [e] dybystary bar sózderdegi [á], [ó], [ú], [i] dybystarynyń tańbasyna dáıekshe belgisi qoıylmady (Mysaly, óńsheń - وﯕﺸﻪڭ,  tirshilik - تىرشىلىك).

Dáıekshe belgisi arab grafıkasyna tán belgi bolǵandyqtan bul belgi tóte jazýmen berilgen mátinderde kózge oǵash kórinbeıtin. Soǵan qaramastan dáıeksheniń qoldanylý jıiligin barynsha azaıtýdyń jolyn tapty.

Al apostrof aǵylshyn jáne latyn grafıkasyn qoldanatyn ózge de batys tilderine tán tańba. Ol tilderdegi qoldanylý jıiligi óte az bolǵandyqtan mátin ishinde oǵash kórinbeıdi. Oǵan aǵylshyn, fransýz, t.b. batys tilderindegi mátinderge qarap kóz jetkizýge bolady.

Keıingi jobanyń da kemshilikteri jeterlik. Jobada basy artyq kirme dybystarǵa arnaıy tańbalar berilgen jáne [á], [ǵ], [ı], [ı], [ń], [ó], [sh], [ch], [ú], [ý] dybystary apostrof arqyly a', g', i', n', o', s', c', u', y' tańbalarymen berilgen. Kırıl álipbıi arqyly eki túımeni basyp jazatyn óń sózin  bul álipbı arqyly tórt túımeni basyp o’n’ dep teremiz. Bes túımeni basyp jazatyn óńsheń sózin toǵyz túımeni basyp o’n’s’en’ dep teremiz. Útirlerden kóz súrinetini sonshalyqty bul joba arnaıy maqsattarda qoldanylatyn fonetıkalyq jazýǵa kóbirek uqsaıdy. Bul dybystar qazaq tilinde jıi kezdesetindikten apostroftyń da qoldanylý jıiligi kóbeıip, mátinder kózge oǵash kórinetin bolady. Túbir sózderdi bylaı qoıǵanda joǵarydaǵy dybystardyń kópshiligi jalǵaý, jurnaqtarymyzda kóptep kezigetin dybys tańbalary. Apostrof jeke tańba bolǵandyqtan jazýdaǵy únemdeý prınsıpine qaıshy kelip, mátinderimiz birshama uzaratyn bolady. Qysqasy bul joba qabyldanar bolsa qazaq mátinderindegi tól sózderimiz apostroftardyń qursaýynda qalatyn túri bar.

Bul álipbımen qalta telefonyndaǵy SMS-tiń mátinin retteımin deý de bos áýreshilik dep bilemiz. Qaltafonynda kırıl qazaqshasy bar tanystarym men áriptesterimniń ózderi ardaqty «áje», «áke» sózderin «aje», «ake» dep jazyp júrgende, jańa latynshamen apostroftyń túımesin arnaıy basyp a'je, a'ke dep teretinderine kúmánimiz bar. Bes áripten turatyn óńsheń sózin onshen dep terip júrgender o’n’s’en’ dep toǵyz túımeni terip otyrmas. Osylaısha o’n’s’en’ sózi onsen-ge aınalady. Ýaqyt óte kele tilimizdi [á], [ǵ], [ı], [ń], [ó], [sh], [ú], [ý] dybystarynan aıyratyn joba. «Til taǵdyry – ult taǵdyry» deımiz. Osylaısha bir ulttyń taǵdyryn shóńgedeı (s’o’n’ge) ǵana bir apostrofqa jyǵyp bermekpiz be?!

Qysqasy bul jobadaǵy apostroftyń A.Baıtursynuly dáıekshesimen múldem baılanysy joq. Apostrof áripterge jón-josyqsyz qoıyla bergen. Eshqandaı da logıka joq. Bul apostrofta dáıekshedegideı belgili bir ereje de joq. Sondyqtan bul joba da qoǵamda teris pikir týdyrýda.

Qazaq álipbıin jasaýda kemeńger A.Baıtusynulynyń ózi dáıekshemen ǵana shektelmegen. Dáıekshe týra kelmeıtin daýyssyz dybystarymyzǵa arab grafıkasynan dıgraf nemese lıgatýra qurastyrǵan joq. Ondaı dybystarymyzdy tańbalaý úshin kólbeý syzyq, qusbelgi, úsh noqat sekildi t.b. birneshe dıakrıtıkalyq belgilerdi qoldanǵan. Mysaly [ń] dybysyn ك árpiniń ústine úsh noqat qoıý arqyly ﯓ tańbasymen, [g] dybysyn ک árpiniń ústine kólbeý taıaqsha qoıý arqyly گ tańbasymen, [p] dybysyn ب árpiniń astyna eki núkte qosyp úsh núkteli پ tańbasymen berdi. Ult janashyry osylaısha kompúter damymaı turǵan XX ǵasyrdyń basynda-aq sol kezdegi tehnologıany qazaq tiline beıimdedi. A.Baıtursynulynyń tóte jazýy óz zamanynda arab grafıkasyn qoldanatyn ózge de túrki halyqtarynyń álipbıleri arasyndaǵy eń ozyq álipbı sanalǵany belgili.

Álipbı jasaýda dıakrıtıkalyq belgilerden qashqaqtaýdyń reti joq. Tól dybystardy dıakrıtıkalyq belgiler arqyly berý A.Baıtursynulynda ǵana emes álemdik tájirıbede bar dúnıe. Mysaly, latyn grafıkasyn qoldanatyn ıspan tilinde eki áripte (ç, ñ), shved jáne fın tilderinde úsh áripte (å, ö, ä), nemis tilinde úsh áripte (ü, ö, ä), ıtalán tilinde bes áripte (ì, è, ò, à, ù), fransýz tilinde bes áripte (é, è, ç, à, ù), túrik tilinde bes áripte (ğ, ü, ş, ö, ç), venger tilinde toǵyz áripte (í, ö, ü, ó, ő, ú, ű, é, á), , latysh tilinde on bir áripte (ū, ē, č, ž, š, ķ, ģ, ņ, ī, ā, ļ), lıtva tilinde toǵyz áripte (ą, č, ę, ė, į, š, ų, ū, ž), malta tilinde tórt áripte (ċ, ġ, ħ, ż), rýmyn tilinde bes áripte (â, ă, î, ș, ț), slovak tilinde on úsh áripte (ľ, š, č, ť, ž, ý, á, í, é, ú, ä, ň, ô), sloven tilinde bes áripte (š, đ, ž, č, ć), horvat tilinde bes áripte (š, đ, ž, č, ć), cheh tilinde on bir áripte (ě, š, č, ř, ž, ý, á, í, é, ú, ů), eston tilinde tórt áripte (ü, õ, ö, ä) bar.

Bul tilderdiń arasynda damyǵan úlken segizdikke kiretin elderdiń (Germanıa, Fransıa, Italıa) tilderi de,  BUU-nyń resmı tili sanalatyn fransýz, ıspan tilderi de bar. Ulttyq dybystarynyń dıakrıtıkalarmen árlengen tańbalary damyǵan segizdikke kirýge de, tilderiniń BUU-nyń resmı tili bolýyna da kedergi bolǵan joq. Tipti keıbir Shyǵys Eýropa tilderinde ulttyq dybystaryn tańbalaý úshin onnan asa áripke ártúrli dıakrıtıkalyq tańbalar qosylǵan.   

A.Baıtursynuly atyndaǵy til bilimi ınstıtýty «Jańa ulttyq álipbı negizinde qazaq jazýyn reformalaý: teorıasy men praktıkasy» atty ujymdyq monografıasyn jaryqqa shyǵardy. Birneshe jyldyq qajyrly eńbektiń nátıjesinde ınstıtýt mamandary latyn grafıkasy negizinde «Ulttyq álipbı» jobasyn daıyndaǵan bolatyn (kestede). «Bir dybys – bir tańba» qaǵıdasyna negizdelgen bul jobany tańdaýda qazaq jazýyn reformalaýdyń keshendi ǵylymı-teorıalyq jáne praktıkalyq máseleleri taldanyp, álipbı aýystyrýdyń otandyq tarıhy men sheteldik tájirıbesi saralanǵan. Kásibı mamandyǵy jazýmen baılanysty sarapshylyq topqa júrgizilgen lıngvısıkalyq eksperıment qorytyndysyna súıengen. Usynylyp jatqan birneshe álipbı jobalaryna tiltanymdyq taldaýlar jasalyp, arasynan tıimdisi anyqtalǵan. Bul jobany biz de barlyq qyrynan ońtaıly «Ulttyq álipbı» jobasy dep bilemiz.

Kestege nazar aýdarsaq, birshama Eýropa elderindegideı, ár dybysqa jeke-jeke tańba berilgen. Eksperımentter kórsetkendeı «joba qazaq sóziniń úndesim áýezin, morfem quramyn, býyn turqyn, tasymal jigin, sóıleý yrǵaǵyn buzyp jazýǵa esh múmkindik bermeıdi. Joba mazmunynan eshqandaı til buzar (búldirgi) jańsaq aıtylym emle-ereje týyndamaıdy». Deı turǵanmen, jobaǵa qatysty azdaǵan eskertpelerimizde keltire ketsek.

Qazirgi kezde eshqandaı da damyǵan el kirme sózderdi sol qalpynda dybystaýǵa jáne sol qalpynda tańbalaýǵa dep tilderine jańa dybys ta, jańa tańba da qospaıdy. Mysaly arab tiline orta ǵasyrlardan osy kúnge deıin eýropa jáne t.b. tilderden kóptegen sózder (termınder) aýysyp keledi. Sondaı kirme sózderdi arab tiliniń aıtylymyna beıimdep, álipbı quramyndaǵy 28 árippen tańbalap keledi. Tipti termınderdiń kópshiligin arab tiline aýdarylyp ta júr. Aǵylshyn jáne ózge batys tilderi de jańadan engen termınderdi qosymsha tańba qospaı-aq ózderindegi bar tańbamen jazýda. Mysaly álemniń kóptegen tilderine engen latynnyń universitās sózin aǵylshyndar university, nemister universität, fransýzdar université, ıtalándar università, ıspandar universidad, portýgaldar universidade, rýmyndar universitate, slovaktar univerzitnú, túrikter üniversite, orystar ýnıversıtet dep óz tilderine beıimdegen. Al arabtar جامعة [jámıa], vetnamdar đại học, monǵoldar ıh sýrgýýl, tájikter donıshgoҳ, fınder yliopisto dep óz tilderine aýdaryp alǵan nemese óz tilderindegi balama sózben bergen. Kórip otyrǵanymyzdaı latyn grafıkasyn qoldanatyn barlyq elder latynnyń universitās sózin latyn tilindegideı tańbalamaǵan jáne sol tildegideı etip dybystamaǵan. Keıbir elder (tipti latyn grafıkasyn qoldanatyndar da) óz tilderine aýdaryp alǵan. Qazaqtar bolsaq ýnıversıtet dep orys tilindegi jazylýy boıynsha jazyp, orys tilindegideı dybystap júrmiz. Mundaı totolıtarlyq júıeniń tańyp bergen emle-erejelerinen arylatyn kez keldi. Sondyqtan da  ulttyq jobadaǵy /i/ jáne  /u/ tańbalary tól sózderimizde «i» men «u»-ny, kirme sózderde «ı» men «ý»-dy beredi degen eskertpesine kelispeımiz. /i/ tańbasy tól sózderimizde de, kirme sózderde de «i» -ni berýi tıis. Iaǵnı kıno sózin kiyno dep jazyp, [kiıno] dep dybystaǵanymyz jón. Al ýnıversıtet sózin üniversitet dep jazyp, damyǵan elderdegideı tilimizge beıimdep [úniversitet] dep aıtqanymyz jón (aýyz-eki tilde osylaı aıtyp ta júrmiz). Totalıtarlyq fonemalardan osy kezde arylyp qalýǵa tıispiz. Latynǵa kóshýdegi uly maqsat ta osy. Jańa álipbıdi qabyldaǵannan bastap ózge tilden engen jańa termınderdi sol tilderdegi dybystalýyndaı dybystaýdy toqtatamyz dep senemiz.

Al «u», «i» fonemalarynyń tańbasyn qaıta qaraý kerek sekildi. Jobada «u» fonemasyn /u/ tańbasymen bergen. Aǵylshyn tilinde jáne latyn grafıkasyn qoldanatyn kóptegen tilderde /u/ tańbasy daýysty «ý» dybysynyń tańbasy. Osynyń áserinen «u» dybysymyz ýaqyt óte kele «ý»-ǵa aınalyp kete me degen qaýip bar. Sondyqtan da «u» dybysyn sırkýmfleks arqyly /û/ grafemasymen bersek durys bolar edi.

Jobada «i» fonemasynyń kishi árpin /i/ tańbasymen, bas árpin akýt dıakrıtıkalyq tańbasy arqyly /Í/ grafemasymen bergen. Aǵylshyn tilinde jáne latyn grafıkasyn qoldanatyn kóptegen tilderde /i/ tańbasy daýysty «ı» dybysynyń tańbasy. Osynyń áserinen «i» dybysymyz ýaqyt óte kele «ı»-ǵa aınalyp kete me degen qaýip bar. Bir áripti (úlkeniniń ústine akaýt, kishisiniń ústine núkte qoıý arqyly) eki grafemamen tańbalaý jónsiz dep bilemiz. Sondyqtan «i» dybysynyń kishi árpin de úlken áriptegideı, núkteni akaýtqa aýystyryp, /í/ grafemasymen bersek durys bolar edi. Sonda ǵana «u», «i» fonemalaryn saqtap qalamyz dep oılaımyz.

Árip tańdaýda baspa nusqasynan bólek jazba nusqasy da eskerilse. Mysaly, «ń», «sh» fonemalaryn karon belgisin qoıý arqyly /ň/, /š/ tańbalarymen bergen. Jazý barysynda bul belgini qoıý qosymsha qımyldy qajet etedi. Sondyqtan «ń» fonemasyn ótken ǵasyrdyń otyzynshy jyldaryndaǵy qazaq álipbıindegideı /ŋ/ tańbasymen, «sh» fonemasyn (túrik, ázerbaıjan, túrkimen tilderindegideı) sedıl arqyly /ş/ tańbasymen bersek qoljazymǵa da yńǵaıly bolar edi.

Jobadaǵy v, ch áripteri -ovtar men -ıchterge qajet boldy ma eken, álipbı quramynda ne úshin qaldyrylǵany túsiniksiz. Damyǵan elderdegideı kirme sózderdi óz tilimizdiń aıtylymyna yńǵaılaımyz desek bul eki áripti álipbı quramynan múldem alyp tastaýymyz qajet. Nátıjesinde tegimiz ben ákelerimizdiń atyndaǵy -ovtar men -ıchterden ońaı qutylatyn bolamyz. Bul eki árip qazaq álipbıine  sh, ıý, ıa, , , s… áripteri sekildi kirme sózderdi, sovetızmderdi, orys tilindegi jer-sý ataýlary men kisi esimderin orys tili orfografıasymen jazý úshin kúshtep engizilgeni belgili.

Al [f], [h] dybystary tilimizge orta ǵasyrlarda erikti túrde kirip, tól dybystarymyzdaı bolyp sińisip ketkendikten álipbı quramynda qalǵanyn jón kórip otyrmyz.

Qazaqtyń tól sózderiniń quramyna enip ketken daýysty ı, ý kirme dy­bystarynan aıyrylǵysy kelmeıtinder aramyzda kezdesip jatyr. Dıgrafqa, apostrofqa negizdelgen jobalardyń avtorlary da álipbı quramyna ı, ý áripterin engizip qoıǵan. Naǵyz ulttyq kodtarymyzdy boılaryna jınaqǵan orhon jazýlarynan da, orta ǵasyrlardaǵy qypshaq jazba eskertkishterinen de, tipti tóte jazýǵa deıin qoldanylǵan arab grafıkasyna negizdelgen qadım, jádıd jazýlarynan da bul dybystardy kezdestirmeımiz. Oǵan kóptegen dálelder keltirýge bolady. Mysaly 1245 jyly Mysyr mámlúkteriniń elinde jaryq kórgen qypshaq-arab sózdiginiń qoljazbasynda biz ı árpi arqyly jazyp júrgen «kı» sózi كِيْ [kiı] (36a), ý árpi arqyly jazyp júrgen sý sózi صُوْ [suý] (7b) dep jazylǵan. Al XIV ǵasyrda Mysyr mámlúkteriniń elinde jazylǵan qypshaq tiliniń gramatıkasyn úıretetin «Qaýanın» eńbeginiń qoljazbasynda bı sózi بِيْ [biı] (36b), sıyr sózi صِيِرْ [syıyr] (5a) dep jazylǵan. Sondyqtan qazaq sózderiniń túbir, býyn, morfem aıtylymyn buzyp kelgen ı, ý áripterinen qutylǵanymyz jón.

Eskertpede «daýyssyzdan keıin turǵan qazirgi /ı, ý/ áripteriniń quramy [yı, iı, uý, úý] túrinde ajyratylyp jazylady» delingen. Sonda osy áripterden bastalǵan sózderdegi /ı, ý/ áripteriniń quramy ajyratylmaı jazylatyn bolǵany ma. Bul eskertpe boıynsha daýyssyzdan keıin /ı/ árpi bar bıt sózin bíyt (biıt) dep jazyp, ı árpinen bastalyp turǵan ıt sózin qalaı jazbaqpyz. Sondyqtan bul eskertpeni alyp tastaý kerek dep oılaımyz. Durysy qazirgi /ı, ý/ áripteriniń quramy [yı, iı, uý, úý] túrinde ajyratylyp jazylýy tıis. Kirme sózderge bola (jaltaqtap), ulttyq jazýymyzǵa basy artyq erejelerdi tyqpalaı berýdiń qajeti joq.

Til bilimi ınstıtýty usynǵan jobaǵa osy eskertpelerimizdi engize otyryp «Ulttyq álipbıimiz» myna úlgide bolsa degen usynysymyz bar:

Qorytyndylaı kele, qazaq sóziniń túbir, býyn, morfem aıtylymyn saqtaıtyn eń durys, eń tıimdi álipbı A.Baıtursynuly atyndaǵy til bilimi ınstıtýty daıyndaǵan osy «Ulttyq álipbı» jobasy dep bilemiz. Ulttyq álipbıimizdi múldem týystyǵy joq aǵylshyn tiliniń 26 árpine beıimdelgen túımetaqtasy negizinde jasaımyz dep opyq jep qalmaıyq. Joǵaryda aıtqanymyzdaı Eýropanyń qanshama elderi dıakrıtıkalyq tańbalar arqyly ulttyq naqyshtaǵy álipbılerin jasap aldy. Olardyń eshqaısysy tilderi úshin aıanyp qalmaǵany kórinip tur. Tipti damyǵan elý eldiń qataryna kirý oılaryna kelmegen keıbir elder de qarjylaryn aıamaı dıakrıtıkalyq belgiler arqyly túımetaqtany óz tilderine beıimdep alǵan. Tehnologıa sharyqtap damyǵan XXI ǵasyrda álipbı aýystyrý jazǵan eken, sol múmkindikti barynsha tıimdi paıdalanyp, tehnologıany Máńgilik eldiń máńgilik tiline, máńgilik tildiń máńgilik álipbıine beıimdeıik. Al damyǵan otyz eldiń qataryna qosylýdy maqsat tutqan Qazaq eli syndarly sátte aıanyp qalmas degen oıdamyz.

Qaldybaı QYDYRBAEV

Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ shyǵystaný fakúlteti

Taıaý Shyǵys jáne Ońtústik Azıa kafedrasynyń dosenti,

PhD doktory