Qazaqstan «Ádilet» tarıhı-aǵartý qoǵamynyń («Ádilet» QazTAQ) qurylǵanyna bıyl 25 jyl tolyp otyr.  Osy oqıǵaǵa baılanysty Shoqan Ýálıhanov atyndaǵy Tarıh jáne etnologıa ınstıtýtynda «Ádilet» qoǵamyna – 25 jyl» atty respýblıkalyq ǵylymı-praktıkalyq konferensıa ótkiziledi (ashylýy 24 jeltoqsan kúngi saǵat 10-da). Konferensıada saltanatty májilispen qatar «Keńestik modernızasıa jáne Qazaqstan», «Keńestik saıası  qýǵyn-súrgin derekteri jáne tarıhnamasy», «Keńestik ekonomıka jáne Qazaqstandaǵy ashtyq» degen taqyryptarmen arnaıy seksıalar jumys isteıdi dep kútilýde.                                    

Elimizdegi úkimettik emes uıymdardyń alǵashqy qarlyǵashy bolyp tabylatyn osynaý qoǵamnyń 25 jyldyq mereıjasyn múshelerimen birge tarıhshy-ǵalymdar ózderiniń úlken shańyraǵynda atap ótip, atalǵan taqyryptardy shırek ǵasyr boıy «Ádilet» basshylyqqa alyp kele jatqan ıdeıalardy damyta otyryp qarastyrmaq. Bul kezdeısoqtyq emes. Olar saıası repressıa qurbandary urpaqtarynyń, ádebıet jáne óner qaıratkerleriniń ókilderinen qurylǵan daıyndyq komıteti ázirlegen 1989 jyldyń sáýirindegi quryltaıshy konferensıada stalınızm qylmystaryn áshkereleıtin  basty baıandamalardy jasap edi. Konferensıada qurylǵan qoǵamǵa múshe bola júrip jáne basqarma quramynda eńbektene kele, saıası qýǵyn-súrgin kezeńderiniń qupıalaryn jan-jaqty ashatyn zertteýler júrgizgen bolatyn.

«Ádilet» qoǵamy Tarıh ınstıtýtymen, ózge de múddeles uıymdarmen birlesip ótkizgen konferensıalarda, dóńgelek ústelderde, jınalystarda totalıtarlyq kezeńdegi saıası qýǵyn-súrgin, repressıalar, asharshylyq, halyqtardy deportasıalaý, adam quqtarynyń elenbeýi jáne, árıne, ult-azattyq qozǵalys máseleleri ǵylymı zerdege salyndy, tarıhı ádilettiń ornyǵýyn kózdegen tyń oılar qorytyldy. Jekelegen izdenýshiler saıası quǵyn-súrginge ushyraǵan alashtyq jáne keńestik qaıratkerlerdiń ómir joldary men qyzmetterin jańǵyrtyp, ǵylymı dısertasıalar qorǵady. Zertteýshilik jumystar, pýblısısıkalyq maqalalar jazylyp, derekti fılmder túsirildi. Jazyqsyz jazalanǵan qaıratkerlerdiń muralary izdestirilip, jaryq kórýde. Arnaıy qyzmet muraǵatynyń kómegimen saıası qýǵyn-súrgin jyldary atylǵandardyń tizimi men ómirderekteri keltirilgen «Azaly kitap – Knıga skorbı» jınaqtary shyqty.  «Ádilet» ıdeıalaryn jurtshylyqqa, jastarǵa jetkizýde qoǵam músheleri, saıası qýǵyn-súrgin qurbandarynyń Saıat İlıasuly Jansúgirov, Álı Orazuly Jandosov, Qyzǵaldaq Qudaıbergenqyzy Jubanova, Sáýle Rahymqyzy Súgirova-Aıtmambetova, Nádir Ábdiqadyruly Ázirbaev, Marat Sadyquly Nurpeıisov sekildi ul-qyzdary, kóptegen ózge de urpaqtary osy kúnderi belsendi jumys júrgizip júr.

Elimizdiń azamattaryn qasiretti tarıhpen tárbıeleýdiń mańyzy zor. Bılik býyndaryn basqarýǵa Táýelsizdik tabaldyryǵynda kelgenderdiń  birqatarynyń boıynda patshalyq jáne keńestik dáýirler qalyptastyrǵan quldyq sana ústemdik quryp turǵan edi, tıisinshe, is-áreketterinde jaltaqtyq, jasqanshaqtyq basym túsetin. Sondyqtan da halqymyzdy is júzinde ulttyq apatqa uryndyrǵan alapat asharshylyq qurbandaryn eske alý kúni – 31 mamyr – alǵash qabyldanǵan 1992 jyldan bastap bir de bir ret memlekettik dárejede atalmady. Sanany: «Aramyzdaǵy orys qalaı qaraıdy? Máskeý, Kreml ne oılaıdy?», –  degen orynsyz qymsynys, «ashtyq apatyn aıtý – orysty, Reseıdi kinálaý, ult arazdyǵyn qozdyrý» dep túsiniletin jasandy qaýip, qorqynysh bıleıtin. Bul jáıt bıliktegi azamattarymyzdyń ózderin ózderi tarıhpen tárbıelemeıtindigi saldarynan oryn aldy, oǵan kúmán joq. Táýelsizdik qaıratkerleriniń alǵashqy tolqyny shynaıy tarıhty bile bermeıtin.

Aıryqsha atap aıtý lázim, máseleni durystaýdy joǵarǵy bıliktiń ózi qolǵa aldy. Tarıhty oqyp-úırený, ultaralyq kelisimdi saqtaý jyly ótkizildi. 1997  jyly 31 mamyr – Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn eske alý kúni bolyp jarıalandy. Sodan bastap repressıa qurbandary jatqan oryndardy anyqtaý, bastaryn qaraıtyp, eskertkishter qoıý, arýaqtarǵa taǵzym etý sekildi ımandy sharalardy ótkizip turý dástúrge aınaldy. Degenmen, asharshylyq qurbandaryn eske alý máselesi keń atalyp júrgen repressıa tasasynda qalyp qoıǵandaı edi. Al sonaý alapat asharshylyq is júzinde ultymyzdy joıyp jibere jazdaǵan orasan zor ulttyq apat bolatyn. Ultymyz barlyq jaǵynan utyldy. Halyqtyń sany kúrt kemidi, sapasy da oısyraı nasharlady. Ashtan qyrylǵandar arasynda nebir bolashaq  talanttar men halyqtyń qorǵaýshylary ketti ǵoı.  «Ádilet» QazTAQ tek saıası qýǵyn-súrgindi ǵana emes, asharshylyq máselesin de stalınızmniń qylmysy retinde atap, ǵylymı-praktıkalyq konferensıalarda, dóńgelek ústelderde únemi kóterip júrdi. Tek keıingi jyldardyń ózinde, aıtalyq, asharshylyqtyń aıaqtalýynyń 75 jyldyǵyna oraılastyrylǵan 2008 jylǵy respýblıkalyq ǵylymı-praktıkalyq konferensıada qasiretti reforma saldary jan-jaqty qarastyryldy. 2009 jyly «Totalıtarlyq tarıhtan – demokratıalyq bolashaqqa» atty respýblıkalyq, 2010 jyly «Stalınızm: repressıalanǵan Qazaqstan» atty halyqaralyq ǵylymı-praktıkalyq konferensıalarda da asharshylyq zulmaty sóz bolyp, qorytyndy qujattarynda kórinis tapty.  Konferensıalardyń materıaldary jınaq túrinde basylyp shyqty. Biraq, másele halyqqa tıisti dárejede jetken joq.

Asharshylyq máselesine jappaı kóńil aýdarýǵa burnaǵy jylǵy Elbasy sózi jáne Astanada eskertkish qoıylýy serpin berdi. Ashtyq zulmaty bólshevıkter bılikke kelgennen oryn alǵan-dy. Qazaq eliniń Túrkistan respýblıkasyna kirgen ońtústik óńirinde  «álemdik revolúsıa jasaýǵa tıis  Qyzyl armıaǵa» kerek dep jylqyny tartyp aldy, biraq azyq-túlik bermedi. Óıtkeni kóshpendilerdi «marksızm turǵysynan bolashaǵy joq, báribir qyrylyp bitýge tıis» dep sanaǵandyqtan, «dúnıe júzilik revolúsıa jasaıtyn» áskerin asyraýdy oń kórdi.  Muny Mustafa Shoqaı «bólshevıkterdiń ashtyq saıasaty» dep baǵalaǵan-dy. 1921–23 jyldary  Qazaq respýblıkasy aýmaǵynda da iri ashtyq boldy. Ǵajaby, Túrkrespýblıka da, Qazrespýblıka da Reseı Federasıasynyń quramynda edi. 1924 jyly eki ólke birigip úlken Qazaqstan qurylǵan soń, 32-shi jylǵy alapat asharshylyqty bastan keshirildi.  Muny ashyp aıtqymyz kelmeı, qybyjyqtaımyz, óıtkeni, ony aıtsaq, quddy ózimizdi Reseıge qarsy shyqqandaı kóremiz. Alaıda bul – demokratıalyq Reseımen jaýlasý degendi bildirmese kerek. Másele totalıtarlyq bılik qurǵan rejımde bolatyn. Sol rejım, qylmysyn jasyrý úshin, avtonomıalyq kazaq eline odaqtyq táj kıgizdi.  Sóıtip Keńester Odaǵyn qurýshy «táýelsiz memleketterdiń» birine aınaldyq. Sonyń arqasynda naǵyz táýelsizdikke qol jetkizdik. Demek biz mıllıondaǵan ashtyq qurbandaryna búgingi táýelsizdigimiz úshin boryshtymyz. Sondyqtan qaıǵyly tarıhty jasyrmaı, kerisinshe, ashyp aıtqan durys. Halyqty óz qasiretti tarıhymen tárbıeleý lázim.

Biz úsh dúrkin asharshylyq kezinde tikeleı tórt jarym mıllıondaı, sol shaqqy yqtımal tabıǵı ósimdi oıǵa alǵanda, on mıllıondaı qandasymyzdy joǵalttyq. Áıtpese, Elbasy aıtqandaı, bul kúnderi 45–50 mıllıondaı bolyp otyrar edik. Sondyqtan, kinálilerdi ataýdan, tarıhı derekterdi ashyq aıtýdan jasqanbaýǵa tıispiz. Respýblıkamyzdy  ındýstrıalandyrýǵa, «týsyraǵan tyń jerlerdi» ıgerýge jan-jaqtan kelgen ózge ult ókilderi qazaqtyń qaraly tarıhyn bilgen joq. «Osy biz jaqsy ómirdi qazaqtyń súıeginiń ústinde quryp jatqan joqpyz ba» degen oı olardy mazalaǵan emes. Ony sol kezgi saıasat qosh kórmegen. Endi búgingi tańda qazaqtyń sonaý qaraly tarıhyn jurttyń barshasyna bilgizý kerek.  Bul el birligin arttyrýdy ıdeologıalyq turǵyda qamsyzdandyrý úshin qajet. Sebebi, bir kezderi túrli urandar jetegimen kelip, janama túrde bolsa da qazaq halqynyń quqtary shektelýine sebep bolǵandardyń urpaqtary qazir aramyzda. Eger olar qazaqtyń  qasiretke tunǵan tarıhyn bilse, oǵan ózderiniń janama túrde bolsa da qatysy baryn uǵar bolsa, tarıhı ádilettilik turǵysynan qazaq halqynyń shektelgen quqtaryn qalpyna keltirýge atsalysý qajettigin uǵynar edi. Osyǵan qol jetkizý úshin, óz azamattarymyzben qatar, elimizde turyp jatqan ózge ult ókilderin de tarıhpen tárbıeleý lázim. Osy maqsatta tarıhshylar tarapynan nysanaly zertteýler júrgizilip, kópshilik ıgiligine aınaldyrylǵany jón.

«Ádilet» tarıhı-aǵartý qoǵamynyń shırek ǵasyrlyq mereıtoıy tarıhshylardy óz ıdeıasy aınalasyna tyǵyz toptastyryp, halyqty tarıhpen tárbıeleý jumysyna jańasha tynys berer dep úmittenemiz.

Beıbit QOISHYBAEV, jazýshy, tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty, «Ádilet» QazTAQ tóraǵasynyń orynbasary