Jazýshy Qalı Sársenbaı ánshi Meırambek Bespaevqa hat jazdy, dep habarlaıdy Qamshy.kz aqparat agenttigi. Jazýshynyń haty Egemen Qazaqstan gazetine jarıalanǵan. Hattyń tolyq mazmuny tómendegideı:

Meırambek!

Bul hatty Kenjeǵalıǵa, Bek­jan­ǵa, Janǵalıǵa da arnap ja­zýǵa bolar edi. Olar ár kezde aıta­ryn aı­typ, jazaryn jazyp, oı-piki­rin, kózqarasyn túrli keńistikte batyl bildirip júretin jigitter. Onyń ús­tine bul oń men solyn tanyp-bilgen, qalyptasqan býyn. Al sen Meırambek bul keńis­tikte óziń aıtqandaı, saıaqtaý júresiń. Tú­neýkúngi «Senbilik serýenge» ber­gen suhbatyń meni osyndaı oı­ǵa taban tiretti. Onyń ústine se­niń oıyńdy ólshep-piship, talǵam-tanymǵa, parasat-paıymǵa ıek artyp sóıleıtin beıimdiligińdi baıqadym. Adamdy taný, bardyń baǵasyn bilý qat bolyp turǵan myna kúnderde oı kemeldigi, pikir salmaqtyǵy aýadaı qajet. Bul qasıettiń seniń qa­ta­ryń­nyń boıynan kórinis berýi ma­ńyzdy. Bul minez tereńdigi seniń býy­nyńda óziń durys ańǵarǵandaı, jetińkireı bermeıdi. Endigi áńgime osy tustan tarqaıdy. 

Árediktegi jazǵanyńnan bir ańǵar­ǵanym, sen kitap oqyǵandy jaq­sy kóredi ekensiń. Ásirese ádebı kitap­tardy. Bul jazbańnan úkili úzindini «Almaty aqshamynda» jarıalap ta jibergenbiz. Men osyǵan qýandym. Qadyr aǵamyz «men jaqsy aqyn bol­maǵan kúnde jaqsy oqyrman bolar edim» deýshi edi. Sen, sirá, jaqsy mýzy­kant qana emes, jaqsy oqyrman da bolar­syń. Bul oıymdy táptishtep otyr­ǵanymnyń bir sebebi bar. 

Burynyraqta kishkentaı daýsy bar, bir tanymal ónerpazǵa bir belgili qalam­ger kitabyn berip jiberedi. Kitap­ta ol týraly bir esse bar. Ál­­gi neme berip jibergen kisiden «qaı be­tinde?» dep surapty. Al en­di osyndaı bir kitapty taýysyp oqy­maǵan adamdar (men oǵan kámil senimdimin) habar júrgizedi, jurtqa aqyl aıtady. Jalpy, osy kezge deıin baıqaǵanym qazirgi rýhanıat adamdarynyń basym kópshiligi oqymaıdy (Búgingi A.Áshimuly, S.Orazbaıdy aıtpaǵanda, keshegi N.Jantórın, Q.Jákibaev kóp oqı­tyn, ıntellektýal bolatyn. Jalpy, bul osy býynǵa, odan keıin­gilerge tán, eń kerek qasıet edi). Onyń ishin­degi talanttylarynyń tez toqy­raýynyń basty sebebi osy. Sodan soń «tolyspaǵan tolstoılar, shala sheks­pırler» (M.Áýezov) bolyp qalý op-ońaı, az-kem talantyna senip, umyt qalady (ulyp qalady desek te bol­ǵandaı ma qalaı?).

Meırambek!

Alla taǵala saǵan qýaty kúshti ánshilik daryn, orasan zor mýzykalyq qabilet berdi. Onyń ústine sen kóp oqıtyn bolyp shyqtyń. Ádebıetti kóp oqyǵan adamnan ádepsizdik shyq­paıdy, alysqa barady. Osy turǵydan kelgende sen óz býynyńnyń aldy bolýyń kerek dep boljaımyn. Keı­bireýlerde daýys bar, daryn bar, biraq mynadaı daralyqtar joq. Oıdy oı túrtedi. Mynadaı da jaǵ­daı bolady. Taıaýda bir konsertke baryp otyryp, álginiń senarıinde taǵy da bir tanymal qalamgerdiń sóziniń órip júrgenine asa tańyrqaı qoımadym. Bul saýatsyzdyq pen jaý­ap­syzdyq qaıdan bastaý alyp jatyr dep oılaısyń? Qazir tele­arnanyń kóbi Muhtar Áýezov aıt­qandaı, qaptaǵan sál pysyqtar, sál sheneýnikter (Jaıdarmanshylar, shoýmen­der, t.b.), demek, tıip qashyp oqy­ǵandar, dıletanttar dese bolady. Bulardan tereńdik, zıalylyq, bekzattyq kútý qıyn. Olarda eldik, ult­tyq múddeden góri, tobyrlyq múd­de­ge, sanaǵa qyzmet etý basym. Or­ta, baǵyt, deńgeı basqa. Sondyqtan bu­lar­­dan esti sóz, tiri sóz shyǵa ber­­meıdi. Demek, telearnań qandaı bolsa, halqyń da sondaı bolady degen sóz ǵoı. Telearna – mıllıon­dar aýdı­torıasy emes pe? Buǵan jol berip otyrǵan keıbir telearna bas­shyla­rynyń da deńgeıi sol shamalas dep túıin jasaýǵa bolady. Keshegi Ilá Jaqanov, Aqseleý Seıdimbek, Jáni­bek Kármenov, Áshirbek Syǵaı, Saǵat Áshim­­baı, Jarqyn Shákárim habar júr­gizgende bunyń biri de bol­ǵan joq. Kileń irgeli, ińkár izdenister ǵana esimizde qaldy. 

Meırambek! 

Budan shyǵatyn qorytyndy – en­digi jerde ánshi bolý az, qaıratker, kúres­ker bolýǵa týra keledi. Ult úshin. Ju­tylyp ketpes úshin. Júsip­bek Aı­maýy­tovta «Mádenıet dege­nimiz – óz ultyńdy ólip-óship súıý» degen sóz bar. Ónerdegi álgindeı áleń­kideı ja­lan­ǵandardy jalǵannyń ja­ryǵyna shyǵarý kerek. 

Sen «Juldyzdy jekpe-jekte» osy qadamdy bastap ketkendeı kórin­diń. Biraq budan da tereńdeý kerek. Keshegi altyn saǵalarǵa, tunyq bas­taýlarǵa oralyp otyrý kerek. Ataýsyz qalǵan aıaýly daryndardyń atyn jańǵyrtý kerek. Óz jolyn, daý­syn taba almaı júrgen ánshilerdiń baǵyn ashatyn da qa­zirgi gújildegen «góı-góıler» men bezildegen «beý-beý­ler» emes, solardyń ánderi.

Sen oqýyńmen qosa «ándi erttep, kúıdi mingen» (Jarylǵapberdi) jigit­siń. Bir suhbatyńda tulpar men esek jaıynda aıtypsyń. Týra, tur­paıylaý aıtylǵanymen, oıyń durys. Durysy tulpar men mástek deıikshi. Tipti tuzdyqtaı tússek, ǵalym men zalymnyń, qaımaq pen maı­maqtyń, maqaý men saqaýdyń da zamany bul. 

Qazirgi qoǵamda ne ári emes, ne beri emes, ortasha «talanttar» ústemdik quryp tur. Olar bılikke de, basqaǵa da qaı jaǵynan tıimdi. Óıtkeni bular eshqashan jel jaǵyńnan júrmeıdi. Bárine keliskish, ıilgish. Demek, bas­qasyn bylaı qoıǵanda, ónerdegi eń qaýipti top osy. Olar ónerdi kúnkóris quralyna aınaldyryp alǵan. Nege olaı? Sebebine úńilip kóreıin. Qazir qaptaǵan top-top ánshiler kóbeıdi. Qarap otyrsań kelisken, symbatty jastar. Qaıda barsań da bulǵań-bulǵań bılep, baqyryp-shaqyryp án aıtady, ásirese toılarda jol ber­meıdi. Birde Sábıt Orazbaı aǵam: «Shirkin, osylardyń ishinde elge kerek qanshama qurylysshy, fılosof, matematıkter júr-aý» dep edi. Rasynda solaı ǵoı. Árkimniń óz isimen aınalysýy degen bizdiń elde kópten beri toqtady. Sebebi aqsha tabý kerek. Al qazir jeńil jolmen, jan qınamaı, muryn qanamaı aqsha tabatyn jer – toı-tomalaq. 

Symbatty, saltanatty, tekti, bekzat, aqsúıek óner osylaısha óz bolmysynan alystap bara jatyr. Bul bizdi óz-ózimizden alystatý degen sóz. Teledıdar toıhanaǵa aınalyp ketti. Toıda júrgen ánshisymaqtar teledıdarda da órip júr. 

Meırambek! 

 Shaqyrǵan jerge bara beretinińdi durys aıtypsyń. Báıge atyn kók­parǵa salmaıdy esti qazaq. Keshegi ózimiz bala kúnnen óneri men óresine súısinip ósken talaı talanttardy osy toı-tomalaq, kóńiljyqpastyq, maq­taý-madaq jutyp jibergen. Olardyń taǵdyryn toı sheshken. Maq­­taý taýdan qulaǵan tasqyn tá­rizdi, oǵan senip qalý ońaı, al odan shyǵý qıyn. Sondyqtan óziń suh­­ba­tyńda ańǵartqanyńdaı, ortasha talant­tarmen, ábden shegine jetken dál­dúrishtikpen kúresti kúsheıtpeı, ulttyń rýhanı keńistigin «Avgııdiń at qorasynan» (Ǵ.Músirepov) tazar­týǵa qazirden kirispeseńder, erteń ózderiń sonyń «jemisin» kóresińder. Búginde ekonomıkalyq qylmyspen kúres jolǵa qoıylǵan. Al rýhanı qyl­myspen kúresý nege oıymyzǵa ki­rip shyqpaıdy. Óneri óspegen eldiń ózi de óspeı qalady. Óziń rýhtas jigit­terdiń basyn qosyp, derbes, táý­elsiz qýatty kórkemdik keńes qurý kerek. Kórkemdik keńes túrli sala ókil­deriniń (mýzyka, ádebıet, beıneleý, balet, sáýlet, jýrnalısıka, t.b.) basyn biriktirýi qajet. Oǵan «qa­ba­sa­qaldar» men «kóksaqaldardy» jolat­paǵan jón. Ulttyń rýhanı-mádenı tegin, tóltýma bolmysyn te­reń baǵamdaıtyn baǵdarlama daıyndap, ony tıisti mınıstrlikke balama retinde usyný kerek. Elbasy aıtqan «qa­zaqstandyq mádenıet» negizin osydan alý kerek. 

Búginde óziń quralpy jigitter óner­diń belgili bir bıigine shyq­tyń­dar. Ony deńgeı deıdi. Senderdiń deıgeıleriń qazirgi estradaǵa azdy-kópti ólshem bolyp tur. Endigi jerde sol deńgeıdi ultqa qyzmet etýge, rý­hanı kúreske tolaıym arnaý qa­jet. Biz jurtty adastyrmaıtyn jolǵa bastaıtyn paıǵambar, áýlıe emes­piz. Olardyń zamany ótken. Biraq tul­ǵalylyq, tany­maldylyqtyń (jurt­tyń shyn yqylasyna bólengen tany­­­mal­dylyqty aıtyp otyrmyn) ózi sol jolda edáýir sharýa atqa­rýǵa yqpaly bolady. Endigi jer­de tany­maldylyq ushaqta, aýrý­hanada tıgen járdemimen shektelmeı, ulttyq múddege qyzmet jasaýy kerek. 

Sheraǵańnyń «eń aldymen hal­qyńa tıgizer paıdańdy oıla, óz paı­­dań sonyń ishinde» deıtini bar edi. Biren-sarany bolmasa, qazirgi baspasózdiń ózi bóspesózge aınalyp barady. Sondyqtan jeke tulǵalardyń sózi ótimdi. Bir kisiniki – maqul, eki kisiniki – aqyl. Qazirgi jastardyń keıbiri «aǵa» degen aýrýmen aýyryp, «bátińke baýǵa» aınalǵan. Aǵanyń aıt­qanynyń bári aqyl bola bermeıdi. Ózgeniń qateliginen úırene otyryp, ózińe sený kerek. Ózgeniń pikirimen ómir súrý óte qaýipti qubylys. Rýǵa emes – rýhqa, aǵaǵa emes, Alashqa qyz­met ete­tin kezderiń. Maǵjan sengen jastar – sender.  Qazirgi telearnadaǵy jańalyq­tardyń taqyryby – órtengen úı, jylaǵan bala-shaǵa, asylyp, atylyp ólgen, qańǵybas adamdar, nasha­qorlyq, jezókshelik, jem­qorlyq, t.b.

Al kórermen bolsa sonyń arasynan jylt etken sáýle izdep sharshady. Odan qalaberdi qaptaǵan shoý, serıaldar. Qudaıaqy osylardyń ilýde bireýine bolmasa eshqaısysyna kóńil tolmaıdy. Serıaldarda óner bolmaıdy. Telearnalardaǵy ánshilerge, ánge arnalǵan habarlar bir-birine sypyra maqtan aıtyp, tamsanýmen tarqasady. Ǵajap, keremet deýge qymsynbaıtyn boldyq. İlýde bir aıtylatyn aıaýly sózderdiń qadiri qashty. Odan qala berdi bir jáı ánshi joq. Bári juldyz jáne olardyń baı­lyǵy, ǵa­jaıyp, ertegideı turmysy, kóp­qabatty úıleri, ıti, mysyǵy, jyrtyq djınsıiniń sanyna deıin sóz bolady. Halyqqa osy kerek pe?! Otyzdan endi asqan azǵantaı daýsy bar, áli ońy men solyn tanyp bilmegen, aýzynan sózi, qoınynan bózi túsken botatirsek bireýler úlken arnalardan, radıodan «halqym» dep sóıleıdi. Mine, bizdiń deńgeı osy. Muny aıtyp otyrǵan sebebim, sen ózińdi tek ónerpazbyn, jaqsy mýzykantpyn dep esepteıdi ekensiń.

Sonsha tanymal bola tura osyndaı qanaǵatpen shektelesiń. Kishilik, kisilik degen osy. Al sendegi talantty álgilerge bersinshi, tóbemizdi oıar edi. Demek, sender (S.Maıǵazıev, J.Jeksenuly, T.Serikov, R.Álqoja, E.Nurjan, «Qońyr» toby, t.b.) bardyń baǵasyn, rýhanı qana­ǵatty bilesińder. Demek saǵan, senderge endi ónerpazdyqpen qosa, rýhanı kúreskerlikti de qustyń qos qanatyndaı alyp júrý kerek bolady. 

Keń talant, kem talant degen bolady. Keń talant óziniń keleshegine alań­damaıdy. Al kem talantta tany­maldylyǵymdy joǵaltyp alamyn ba degen qaýip kúshti bolady. Sol sebepti ár jerden jyltyń-jyltyń etip jantalasady. Jantalastyń sońy jaǵympazdyqqa, jaramsaqtyqqa ula­sady. Bul – ónerdiń ata jaýy. Mine, talantty adamdardyń keıbiri de qazir osyndaı joldy tańdaǵan. Al sen­derdiń tanymaldylyqtaryńa endi qaýip joq, qaıta ol qaıratkerlikke, aǵartýshylyqqa ulasyp, elge qyz­met etýi kerek. Elbasynyń ózi baǵ­darlamalyq maqalasynda aıtqan­daı, «eger jań­ǵyrý eldiń ulttyq-rýhanı tamyrynan nár almasa ol ada­sýǵa bas­taıdy». Sondyqtan senderdiń qa­­sıetti jumystaryń sol adasýmen alysý. 

Esi­me bir jaǵdaı túsip otyr. 1995 jyly Japonıada boldym. On tórt shaharyn araladym. Bir kúni Tokıoda kele jatyr edik, poshymy ózgeshe úıge kózim tústi. Bas­taýshydan «bul ne úı?» dep surap edim, «kirip shyǵaıyq, sosyn túsi­nesiz» dedi. Ár tusta jamyrap jas­tar otyr. Qyzý pikirtalas. Shamasy 25-35 arasyndaǵy jastar. «Bular ne dep qyzylkeńirdek bolyp jatyr» deımin ǵoı. Sondaǵy álgilerdiń oıy «Japonıany qaıtsek alǵa súıreımiz, myna dástúr tozdy, myna jańalyq eskirdi, jańasyn oılap tabý kerek» degenge saıady. Al bizdegi klýbtarda ne bolyp jatqanyn sender jaqsy bilesińder. Kórdińiz be, órimdeı jastar eldiń keleshegin oılap shyryldap jatyr. Al bizdiń osy jastaǵy adamdar «halqym» dep sóılep, sandalyp júr. Memleket basshysy jıi aıtatyn qazaqstandyq patrıotızm, ıntellektýaldy ult tárbıeleý úlgisi osy emes pe? Árıne sender ol jas­tan asyp ketken shyǵarsyńdar, biraq der shaqtaryń ekenin túsiný kerek. Ol úshin bireýden, quzyrly oryndardan kómek suraýdyń qajeti joq, óz oıyńdy, pikirińdi irkip qalmaı, qoǵamdyq orta qalyptastyrý qajet. Oı tereń bolsyn. Intellektýaldyq bıiktik basty nysana, ólshem bolýy kerek. Qadyr aıtqandaı, «rýhanı bıik kisi – ultynyń uıytqysy». Óıtkeni biz otbasy, oshaq qasynyń áńgimesine ábden toıǵanbyz. Elbasynyń ataqty baǵdarlamalyq maqalasynyń negizgi muraty da halqymyzdyń bıik máde­nıetine, rýhanı kemeldikke qol jet­kizýdi kózdeý emes pe?! 

Jýrnalıs úshin áldeqandaı bolmasa, jabyq taqyryp degen bo­la bermeıdi. Sonyń ishinde óner me­niń negizgi stıhıama aınalǵan. De­mek, murnyma ısi barady. Qazaqta «Qoıshy kóp bolsa, qoı aram óledi» degen belgili sóz bar. Al endi osy sózge «Ánshi kóp bolsa, án aram óle­di» dep jıendik jasaýǵa týra ke­lip tur. Án salǵan jaqsy-aý, biraq qazir solardyń bári efırge shyǵyp ketti ǵoı. Tipti odan-budan áýen qurap, urlyqy tirliktermen aınalysatyn bireýlerdi Shámshiniń qasyna aparyp qoıǵanda betińnen otyń shyǵady. Árıne haltýra eshqashan ólmeıdi, biraq onyń betin qaıtarýǵa, yǵystyrýǵa bolady. Ol úshin ózderiń syndy bıik deńgeıdegi jastar birigýi kerek. Bul bir mansap, ataq, qyzmet qýyp saıasatpen, ne bolmasa túsiniksiz tirliktermen emes, óz isińmen, naqty ispen aınalysý degen sóz. Maqsat tek qana ult rýhanıatynyń jaǵdaıy bolýy qajet. Rýhanı óristi keńeıtetin, baraqattandyratyn arnaıy klýbtar qurylyp, án teatry, basylymdar, t.b. ashylyp oı-pikirdiń qan bazaryna aınalǵany jón. Belgili-belgili, ózekti degen taqyryptardy alyp, úlken sóz, úlken oı aıtylyp, tıisti oryndardyń nazaryn aýdaryp, usynys-pikirlerdi ekshep, iriktep sonda jibergen abzal. Eger oǵan jaýap bolmaı jatsa, túrli áleýmettik jelilerdi iske qosý kerek. Sonda odan halyq ta habardar bolyp otyrady. Qoǵamdyq oıdyń órisi keńeıedi. 

Keńes tusynda Almatyda rýhanı qajetińdi óteıtin birli-jarym orta bolatyn. Sonyń biri – M.Áýezov murajaıyndaǵy Halyq ýnıversıteti edi. Ýnıversıtetti profesor R.Ber­dibaev aǵamyz basqardy. Onda talaı marqasqalarmen kezdesýler, keremet qońyr keshter ótetin. Bizdi ósirgen sol orta, sol áńgime edi. Al endi osy rýhtaǵy ǵajaıyp keshterdiń búginde órisin keńeıtý qolǵa alynsa, qaptaǵan aram shóptermen kúresýdiń birden-bir joly osy ǵoı. Rýhanı jańǵyrý degen osy emes pe?! 

Ult qundylyqtary, ulttyq óner jańa formatta jańǵyrýy tıis. Ol ómirdiń talaby, rýhanı sura­nys­qa oraı óziniń altyn bastaýyna jańaryp, jańǵyryp qaıta ora­lyp otyrady. Bul – zańdylyq. Bizdiń ulttyq óner qazaqstandyq máde­nıettiń bastaýynda turýy kerek. 

«Tiri daýsymdy saǵyndym» dep jylaǵan ájeptáýir ánshini de kór­genbiz. Az kúndik ataq pen dańqqa maldanyp ketken álginiń jylaǵany maǵan býyrqanǵan býranyń kóz jasyn kórgendeı áser etip edi. Son­dyqtan sende Qudaı bergen talant pen tanymaldylyq bar, endi sony jankeshti eńbekpen jalǵastyrý kerek. Demek, tek ánshilik qana emes, túrli aspektidegi salmaqty oı, pikir­diń ónerdi odan saıyn óristetip, eldi rýhtandyratynyn bir sátke esten shyǵarmaý qajet. Ustazymyz aıaýly Aqań – Aqseleý Seıdimbek ózinen keremet mýzykant shyǵa­tynyna kózi jete tura, ult rýha­nıaty úshin onyń ár salasyna olja salyp, ǵylymǵa, ult rýhyn bıiktetetin san-salaly tirlikterge aralasýǵa týra kelgenin jıi aıtýshy edi. Demek, saǵan Alla taǵala bergen ónerin qaıtyp almaıdy, seniń rýhanı kúresker bolýyń da mindetteledi. Bul – Aqańnyń biz­ge qaldyrǵan amanaty da edi. Biz osy tóńirekte talaı kúnder keńes qurǵan­byz. Esesine Aqań qazaq rýhanıatyna baǵyt-baǵdar bolar qanshama bekzat dúnıeler berip ketti. 

Bul hat («Óner – adamdarmen syrlasý» – Mýsorgskıı) aqylym asyp-tasqannan emes, ultty uly etetin, ákeń men shesheńdeı dana dás­túrli óner­diń bıigi alasaryp bara jat­qanyna alańdap, kóńil keńistigin bult shalǵanda jazylyp qaldy.

Bári de ótedi, han da ótedi, qara da ótedi. Halyqty adastyrmaıtyn, alǵa aparatyn Temirqazyq ol seniń atanyń kúshimen, ananyń sútimen sińgen saf óneriń, tóltýma bolmysyń. 

Oılanaıyq, shyraq! 

Qurmetpen,

Qalı SÁRSENBAI, Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri