Ystambulǵa joly túsken Qamshy.kz tilshisi Túrkıa qazaqtarynyń tirshiligi men mádenı ómiri týrasynda Qazaq-Túrik bilim jáne zertteý qaýymdastyǵy basqarýshy keńesiniń tóraǵasy Shaban Serkan Dınchtúrikpen suhbattasty.

Serkan myrza, Siz jaqynda ǵana Anadolydaǵy Kaıserı ýálaıatynda Qazaq saıabaǵy men Qazaq mýzeıi salynyp jatqanyn áleýmettik jelide jazdyńyz? Osy týraly tolyǵyraq aqparat berseńiz?

1953-1954-te Túrkıaǵa qazaqtar alǵash kelgende Konıanyń Sultahany degen aýdanyna qonys tepken. Túrkıadaǵy qazaqtar sol jerden ósip-óndi dese de bolady. Keıin kele Ystambulǵa, Izmırge qaraı qonys tepti. Ol jerde áli qazaqtardyń úıleri, jerleri bar. Sondaı-aq áke-sheshelerimiz salǵan meshit bar. Túrkistan meshiti dep atalady. Sultanhany degen aýdannyń bir mahallasy de Túrkistan dep atalady. Óıtkeni ol kezde kelgen qazaqtarǵa qushaq ashqan túrikter bizdi túrkistandyqtar dep ataǵan. Biz jyl saıyn sol jerge baramyz. Nege deseńiz qaıtys bolǵan áke-sheshelerimizdiń qabiri sol jerde. Jol azabyn, kóshtiń qıyndyǵyn kórgen biraz kisiniń súıegi sol jerde jatyr. Túrkıadaǵy qazaqtar úshin qadir-qasıeti ózgeshe jer. Sol jerde quran oqytyp, duǵamyzdy jasap, qudaı tamaq beremiz. Birneshe ret festıvál ótkizgenbiz.

Ótken jyly barǵanymyzda jergilikti aýdan ákimi bizge «qaıta kelmeısińder me, kóship kettińder de kelmeı qoıdyńdar» dep qaljyńdady. Biz «kelemiz ǵoı, óz úıimiz, jerimiz, meshitimiz bar, biraq biz qazir balaly-shaǵaly boldyq, kelgende olar oınaıtyn saıabaǵymyz joq» dep qaljyńdadyq.

Keıinnen qaljyńymyz rasqa aınaldy. Sultanhany aýdanynyń májilisi arnaýly qarar qabyldap, qazaqtarǵa saıabaq úshin arnaýly jer bólgen. Bizdiń salǵan meshitimizdiń qarsysynan 4 myń sharshy jerdi qazaq dıasporasyna arnaǵan.

Odan soń biz óz aramyzda qarjy qurastyryp, saıabaqtyń shet-jaǵasyn jaýyp, bezendirip, ishine de bir mýzeı retinde qazaq úı salaıyq dep sheshtik. Árıne, aǵash kıiz úı salýǵa bolady. Biraq biz uzaq ýaqyt qyzmet berip turatyn kıiz úı formasyndaǵy ǵımarat turǵyzaıyq dedik. Sonymen osy kúzde ǵımarattyń qurylysyn bastadyq. 1 aıdan sál ǵana kóp ýaqyt boldy. Aldaǵy bir aıda bitedi dep otyrmyz. Beton ǵımarat janyna jaz ýaqytynda kádýilgi qazaq kıiz úıinen birnesheýin tigip qoısaq deımiz.

Qazan aıynyń 20-synda bizge Mádenıet jáne sport vıse mınıstri Aqtoty Raıymqulova kelgen. Ankarada kezdeskende ol kisige saıabaq ishinde murajaı ashatynymyzdy aıttyq. Ol kisi qýanyp, qalaı kómektese alamyz dep surady. Men «Apaı, bizge osy jerdegi ǵana emes álemdegi barlyq qazaqtyń mádenıetin, kóshpeli turmysyn, órkenıetin kórsetý qajet.» dedim.

Nege deseńiz, Sultanhany degen jer Osmanly ımperıasynan buryn túrikterdiń Anadolyǵa alǵash taban tıgizgen jeri desek te bolady. Selchúk ımperıasynan qalǵan han saraıy áli saqtalǵan. Jerdiń aty da soǵan baılanysty. Oǵan jyl saıyn álemniń túpkir-túpkirinen 2 mıllıonnan astam týrıs barady. Bizdiń salyp jatqan murajaıymyz bolsa sol han saraıyna 200 metrdeı ǵana jerde. Olar kirgende uıalmaıtyn, tańyrqap qaraıtyndaı bolsa degen oıymdy ol kisige túsindirdim. Vıse-mınıstr hanym mınıstrlikten qarastyratynyn aıtyp ketti. Árıne, ol kisilerden kómek kelse jaqsy bolar edi. Bolmasa da osyndaǵy qazaqtar árkimniń úıinen bir shapan, dombyradan bolsa da qurap degendeı mýzeıimizdi bezendiremiz.

Mýzeı ashylýy qaı ýaqytqa josparlanǵan?

Mýzeıdiń ashylý kúnin 16 jeltoqsan Qazaqstannyń táýelsizdik kúni qarsańyna josparlap otyrmyz. Jalpy bul mýzeıdiń jasalyp jatqanyn Astanada ótken quryltaıda da prezıdent Nazarbaevtyń aldynda aıtqanbyz.

Mýzeı ashylǵan soń oǵan ekskýrsıa jasap, kútip baptaıtyn qyzmetker de kerek. Ony qalaı oılastyrdyńyzdar?  

Árıne, bizde bul jaǵyn qarastyrdyq. Sultanhanynda birneshe ǵana qazaq otbasy bar. Ol kisilerdiń mýzeıden basqa da jumystary bar. Jergilikti aýdan ákimshiligine biz mýzeı salatynymyzdy habarlaǵanda olar qýanǵan. Aýdannyń mádenı murasyn baıyta túsetin mundaı jumysqa qoldaý bildiretinin aıtyp, mýzeıdiń kútip-baptaý jumysymen ózimiz-aq aınalysamyz, qyzmetkerdi ózimiz taǵaıyndaımyz, jalaqysyn beremiz, Selchúk ımperıasynan qalǵan saraıǵa kelgen týrıserdiń bárin de «Qazaq murajaıyna» kirgizemiz, kórsetemiz ýaıymdamańyzdar dep jaýapkershilik arqalap otyr.  Iaǵnı murajaı ashylǵan soń týrısik kompanıalardyń bárine jańa mádenı nysan ashylǵany eskertilip, týrıserge tanystyrý mindetteledi.

Saıabaq pen mýzeı naqty kimniń menshigine berildi? Ataýyn qalaı qoıdyńyzdar?

Saıabaq alańy Qazaq-Túrik bilim jáne zertteý qaýymdastyǵynyń menshigine mádenı nysan retinde berilgen. Naqty ataý bekitpesek te «Qazaq parki», «Qazaq mýzeıi» dep atap júrmiz. Alaıda qaýymdastyqtyń tóralqa músheleri jınalyp, úlkendermen de aqyldasyp, naqty ataý bekitetin bolamyz.

 Qolymyz jetse eki baýyrlas eldiń baıraqtaryn jelbiretip, Elbasynyń jáne Túrkıa kósemi Atatúriktiń eskertkishin, Qytaı qysymyna shydamaǵan qazaq emıgrasıasynda qanyn tókken, eńbegi sińgen Ospan batyr sıaqty el aǵalarynyń eskertkishin qoısaq, qazaqtyń qandy kóshin aıǵaqtaıtyn monýment turǵyzsaq degen oıymyz bar. Qaýymdastyqtyń qarajaty árıne bárine jete bermeıdi.

Qaýymdastyqtyń qarajaty dep otyrsyz? Qaýymdastyq naqty nemen aınalysady? Osyny ashyp aıtsańyz?

Biz ne isteımiz? Qaýymdastyqtyń atynan da shyǵyp turǵandaı bizdiń negizgi baǵytymyz bilim men zertteý. Jyl saıyn qazaq zıalylarynyń 3-4 kitap shyǵaryp otyrmyz. Sondaı-aq álemniń 8 memleketine taralatyn «Qazaq eli» degen jýrnal shyǵaryp otyrmyz. Oǵan qosa jyl saıyn ýnıversıtette oqıtyn osyndaǵy áleýmettik jaǵdaıy tómen, úlgerimi jaqsy qazaq jastaryna stependıa beremiz. Qaýymdastyq bir bıznes kózi emes, qor bolǵannan keıin keıde qolymyzdyń qysqalyǵy bilinedi.

Qaýymdastyq dep otyrmyz. Biz buryn «Túrkıadaǵy Qazaq túrikteri qory» degendi ǵana biletin edik. Sizderdiń qaýymdastyq qalaı qurylǵanyn aıtyp ótseńiz?

Ras, ol qazaqtardyń Túrkıadaǵy beldi mekemesi desek bolady. Qazaqtardyń Túrkıaǵa qonys tepkenine 60 jyldan asty ǵoı. Osy ýaqyt arasyndaǵy Túrkıa qazaqtary talaı qoǵamdyq qor qurdy. Mysaly osy Ystambuldyń Baǵjylar aýdanynda «Qoja-Ahmet Iassaýı qory» bar. Ol negizinen dinı bilim berýmen aınalysady. Qazaqtar alǵash kelgende qurǵan «Shyǵys Túrkistan» degen de qaýymdastyq bar. Biraq, olar qurylǵan ýaqyt Qazaqstan táýelsizdigin áli almaǵan kezeń edi. Olardyń tirkelgen jarǵylarynda Qazaqstanmen mádenı, rýhanı baılanys týraly jazylmaǵan. Qazaq túrikteri qory mádenı jumystarmen aınalysyp keledi. Osyndaǵy bizdiń qara shańyraǵymyz ispetti. Konsertter uıymdastyrady, dombyra kýrsy sıaqty kýrstar ótkizedi. Osyndaǵy qazaqtar toı-tomalaǵyn, ólim-jitimin osy Qazaq túrikteri qorynan jóneltedi.

Bizdiń áke-sheshelerimiz Túrkıaǵa kóp qıynshylyqpen kelgenin bilesizder, jalǵyz shapanymen ǵana kelgen olardyń aldynda aıdaǵan maly bolǵan joq. Sondyqtan tirshiliginde negizinen ekonomıkany oılady. Balalar oqysyn, bir kádege jarasyn dep oılaýǵa murshalary bolmady desek te bolady. Negizinen tabylǵan jumystardy istep, bala-shaǵany aıaqtandyryp, baspanaly bolyp aıaqtan turýyna, elmen teńesip ketýine jarty ǵasyrdaı ýaqyt ketti. 90 jyldardan keıin ǵana úlkenderimiz jastardy oqytý qajet ekenin túsindi. Túrkıada qazir joǵary bilimi joqtardyń jumys tabýy qıyndaý. Jastar kóbeıgennen keıin úlkender jastardy oqytýǵa moıyn bura bastady. Oqytýǵa kúsh saldy. Sol úlkenderdiń de aıtýymen, osyndaǵy qazaq jastarynyń bilim alýyna dem bolaıyq degen nıetpen bizdiń osy Qazaq-Túrik bilim jáne zertteý qaýymdastyǵy quryldy. Resmı tirkelgenimiz 2014 jyl. Qurýshylar osyndaǵy joǵary bilim alǵan, 30-40 jas arasyndaǵy ózimiz qatarly 80-nen astam jigit. Basqarýshy tóralqa múshesi 13 adam. Qazirgi basqarýshy tóraǵasy menmin.

Jańa sóz arasynda «Qazaq eli» degen jýrnalymyz bar dep qaldyńyz...

Jýrnalymyzǵa kelsek, Túrkıaǵa jarty ǵasyrdan astam ýaqyt qonys tepsek te birde bir qazaq jýrnaly bolmapty. Al, ataýyn Elbasymyzdyń «Qazaqstannyń atyn «Qazaq eli» dep qoıamyz» degen sózinen aldyq. Túrikshe-Qazaqsha shyǵatyn jýrnalymyz Qazaq eli prezıdentiniń osy sózin qoldaý desek te bolady.

Jýrnalda biz tórt nárseni nazarǵa aldyq.

Birinshi, Túrkıadaǵy topjarǵan talantty, bilimdi, ǵalym, jazýshy, doktor, sportshy adamdardy tanytý. Óztúriktiń shákirti İlıa Kerim sıaqty, hımık ǵalym Ahmet Kaıa sıaqty ár saladaǵy esimderdi tanystyrý. Túrkıadaǵy qazaqtar arasynda shetelde bilim qýyp, joǵary deńgeıli mekemelerde jumys eńbek etip júrgeni kóp.

Ekinshi, qazaq qashanda qonys tepken jerine meshit salǵan. Túrkıadaǵy jáne Túrkıadan Eýropaǵa jaıylǵan qazaqtardyń salǵan meshitterin ár sanda birden tanystyryp otyrmyz.

Úshinshi, Altaıdan Anadolyǵa deıingi qazaq emıgrasıasynda aty eleýli esimderdi, el aǵalaryn tanystyrý.

Tórtinshi, Túrkıa men Eýropadaǵy qazaqtar qurǵan qorlar men qoǵamdyq mekemelerdi bir-birlep tanystyrý.  

Jýrnaldy jaı shyǵaryp, tarata salyp otyrǵan joqpyz. Jýrnaldyń ár sanynan mindetti túrde Ystambul qala ákimshiligine, ár aýdanynyń basshysyna, Ankaradaǵy Prezıdent saraıy Beshtepeden bastap, barlyq bıliktiń resmı mekemelerine, ýnıversıtetter men ǵylymı ortalyqtarǵa jiberemiz. Qazaqstandaǵy birneshe mekeme men Eýropadaǵy 6 memlekettegi qazaqtar qurǵan qor men uıymdarǵa jiberiledi.

Jýrnaldyń negizgi baǵyty Túrkıadaǵy qazaq dıasporasynyń qonystaný tarıhy men ómirin Túrkıadaǵy 80 mıllıon halyqqa tanytý. Ol maqsatta kitaptar da shyǵaryp otyrmyz. Kitaptarymyzdy Túrkıanyń akademıalyq kitaphanasy qabyldap otyr.

Bizdiń jumysymyz jýrnal-kitap shyǵarýmen ǵana shektelip jatqan joq. Álıhan Bókeıhannyń 150 jyldyǵyna baılanysty, Halıfa Altaıdyń 100 jyldyǵy, Ospan batyrdy eske alý degen sıaqty mereıli datalarǵa oraı Túrkıada konferensıalar uıymdastyrdyq. 1 aıdan soń Qaýymdastyǵymyzdyń uıymdastyrýymen jeltoqsan aıynyń 8-inde Ystambulda Muhtar Áýezovtiń 120 jyldyǵyna arnalǵan konferensıa ótkizýdi josparlap otyr. Qazaqstannyń Túrkıadaǵy elshisimen de senbi kúni sóılestim. Qurmetti qonaqtar qatarynda Murat aǵa Áýezov te bolady.

Qazaqstan elshiligimen áriptestikterińiz qalaı?

Elshilikpen jaqsy jumys istep otyrmyz. Biz qurylǵanda Elshilikke, Dúnıejúzi qazaqtary qaýymdastyǵyna hat jibergenbiz. Olar bizdi qoldady. Sonyń arqasynda Túrkıada 2 ret Qazaqtardyń kishi quryltaıyn ótkizdik. Elshilik bizdiń jumysymyzdy oń baǵalap otyr. Maýsymda Dúnıejúzi Qazaqtary quryltaıynda bizdiń Qazaq-Túrik bilim jáne zertteý qaýymdastyǵy atynan 17 kisilik delegasıa quryltaıǵa arnaıy shaqyrylyp baryp qaıttyq. Quryltaıda Qaýymdastyq tóraǵasynyń birinshi orynbasary qaıta saılanǵan soń meni de tóralqa múshesi etip taǵaıyndady.

Qaýymdastyqpen baılanystaryńyz jaqsy ma?

Quryltaı ótkennen keıingi arnaıy berilgen qonaqasynda Zaýytbek Turysbekulymen sóıleskenmin. Ol kisige, «Tóraǵanyń birinshi orynbasary bolǵan qyzmetińiz qutty bolsyn, men de tóralqa múshesi bolyp otyrmyn, aldaǵy ýaqytta qalaı jumys atqaramyz?» dep suraǵanmyn. Ol kisi, «Balam, EXPO ótsin, biz Almatydan Astanaǵa kóship alaıyq. Odan soń jumysymyzdyń josparyn bekitip, habarlaımyz» degen. Osy bir apta buryn ǵana telefonda sóılestik. Ashaıyn dep otyrǵan mýzeıimizden de habary bar. Buıyrtsa ashylýyna keledi dep otyrmyz.

Suhbatyńyzǵa raqmet! Mýzeı men saıabaq qutty bolsyn! Jumystaryńyz jemisti bola bersin!

Suhbattasqan Nurǵalı Nurtaı.