Qazaq termınologıasynyń qalyptasý, damý barysynda jadtan shyǵarýǵa bolmaıtyn jaıt, ol – Ahmet Baıtursynulynyń ónegesi. Áńgimeni bulaısha bastaýdyń bas­ty sebebi ózimizde bar, bolǵan kemel úlgini esepke ala bermeıtin kúıge jetkenimiz. Qolyna qalam ustaǵannyń bári derlik termın jasaǵysh bolyp aldy. Termın tarıhyn, tabıǵatyn tanyp-bilip, onyń jasalý joldary men prınsıpterin ǵylymı negizdegen ǵalymdar eńbeginen habary bar bolsa bir sári. Ókinishtisi, árkim óz topshylaý­laryn usynyp termın sózderdiń tabıǵatyn buzyp bitetin boldy. Bul bir jaǵynan eldiń ǵylymı atalymdarǵa degen yqylas, nıetin bildirgenmen, ekinshi jaǵynan kez kelgen adamnyń qalaýynsha shaǵyp jeı beretin jańǵaq emestigin de uǵatyn kez ǵoı qazir.

Qazaq termınologıasynyń qalyptasý, damý barysynda jadtan shyǵarýǵa bolmaıtyn jaıt, ol – Ahmet Baıtursynulynyń ónegesi. Áńgimeni bulaısha bastaýdyń bas­ty sebebi ózimizde bar, bolǵan kemel úlgini esepke ala bermeıtin kúıge jetkenimiz. Qolyna qalam ustaǵannyń bári derlik termın jasaǵysh bolyp aldy. Termın tarıhyn, tabıǵatyn tanyp-bilip, onyń jasalý joldary men prınsıpterin ǵylymı negizdegen ǵalymdar eńbeginen habary bar bolsa bir sári. Ókinishtisi, árkim óz topshylaý­laryn usynyp termın sózderdiń tabıǵatyn buzyp bitetin boldy. Bul bir jaǵynan eldiń ǵylymı atalymdarǵa degen yqylas, nıetin bildirgenmen, ekinshi jaǵynan kez kelgen adamnyń qalaýynsha shaǵyp jeı beretin jańǵaq emestigin de uǵatyn kez ǵoı qazir.
Lıngvıs­tıka­lyq termınderdiń negizgi bel­gileri men­ avtordyń óz qolda­nysyndaǵy erek­shelikterin qarastyrýdy maq­sat etip otyrmyz.

Lıngvısıka termınderin jasaý úshin, ol jalpyhalyqtyń til leksıkasyn erkin de sheber paıdalanady, olarǵa naqty kyzmet telıdi. Bulardyń bápi de lıngvısıka sheńberinde shekteýli qol­danysta kúı keshkendeı kó­rin­genmen, sheber qoldanys arqa­synda oryn-ornyna tura qalǵan termınderge tánti bolasyz. Bu­lar mamandarǵa ǵana emes, til qolda­ný­shylardyń bárine birdeı túsinikti. Baıtursyn­uly jasaǵan 10-20 jyldar aýqy­mynda paıda bolǵan termındik ataýlar sol kezdegi ádebı tilimiz­diń bir bóligi bop endi de, sol kúıinde kúni búgingi deıin ­turaq­ty túrde qoldanylyp keledi. Jáne bir ǵajaby, A. Baı­tursynuly alyp kelgen bul termın­derdiń kóbi qaıta jasalatyndaı kóńilge kúdik keltirgen emes. Eger qadaǵalap qarasaq til biliminiń termınderiniń kóbi áý basta naqty zattyń, nárseniń ataýy bolǵan ǵoı. Sondyqtan bul uǵymdar talaı talqyǵa túsken bolar dep oılaýyńyz ábden múmkin. Alaıda bul ataýlar termındik mánde  myzǵymaı tur. Bul jalpy qoldanystaǵy sózder men olardyń termınologıalyq tinindegi ózara úılesip jatqan sáıkestik pen baılanysty dál baıqaýdan bolsa kerek. Mine, osyndaı sózderdi ol­ barynsha kóregendikpen irik­teı bilgen. Joǵaryda eskert­keni­mizdeı, álgi sáıkestik pen baı­lanystyń myqty bolǵany sonshama, qazaq lıngvısıkasynyń búkil termınologıalyq júıesi sol­ bastapqy kúıinde áli kúnge qol­da­nysta.

Baıtursynuly zamanynan bepi áleýmet­tik jáne qoǵamdyq ómirde san alýan ózgeris­ter bolyp jatsa da, ol jasaǵan termınderdiń bulaısha turaqtylyq tanytýy tań qaldyrmaı qoımaıdy. Munyń basty cebebi – jasal­ǵan atalymdardyń jalpy termınologıa teorıasy talaptaryna saı dáldigi men tabıǵılyǵynda. Sonymen birre bulardyń qazaq tiliniń sózjasam zańdylyqtaryna tán tásildermen jasalýynda.

Qazirgi zertteýshilerdi súısindiretin – árbir termınniń negizinde baıyrǵy sózderdiń turatyny, soǵan qaramastan, sol baıyrǵy sózderdiń ekinshi termıno­logıalyq mániniń ekiudaılyq tanytyp, maǵynany alyp qashpaı, qurylymdyq jaǵynan tabıǵılanyp, orfografıalyq jazylymy turǵysynan da biryńǵaılyq ishinde turaqtanýy.

Óziniń qoldanys qyzmeti jaǵynan damýdyń ózgeshe sapaly da jańa jolyna túsken qazirgi qazaq tilindegi A.Baıtursyn­ulynyń termınjasam tásilderi jáne sol termınderdiń ózi táýelsiz memleketter qaýymdastyǵy jáne búkil túrik  jurtshylyǵy úshin taptyrmaıtyn úlgi bolary sózsiz. Qazaq til bilimi men ádebıettaný ǵylymy termınologıasyn jasaýda A. Baıtursynuly qoldanǵan tásilderiniń aýqymdyǵy, ámbebaptyǵy onyń jaqsy izdengishtigin baıqatady. Ulttyń tegin aıqyn tanytyp turǵan bul san alýan termınder ár alýan tásilderdi keńinen paıdalaný nátıjesinde paıda bolǵan A.Baıtursynulynyń tamasha murasy bolyp tabylady. 

Termın jasaýdaǵy ónimdi tásildiń biri sóz tipkectipy bolyp sanalady. Ol muny da óte tıimdi paıdalanady. Quramy bir komponentti termınder oıdan shyqpaı jatqan tusta, eki ne úsh komponentten turatyn sóz tirkesine kóz tigedi. Osy tásilmen jasalǵan termınder sany edáýir. Mine, sondyqtan  A.Baıtursynuly eńbekterinde kezdesetin osyndaı kóp komponentti termınder tabıǵatyn teksere otyryp, biraz jaıtty anyqtaýǵa bolady. Ásirese, bulardyń leksıka-semantıkalyq (mánistik) qurylymyn jan-jaqty qarastyrý qajet-aq. Ǵalymnyń ǵylymı muralaryn aldyn ala qarastyrý barysynda dál osy tektes termınderdiń lıngvısıka salasynda molyraq kezdesetinin baıqadyq.

Eger qazirgi til bilimi salasyndaǵy termınjasam tásilderinde kóbinese qalka­laý men ınternasıonaldyq termınder qabatyn quraıtyn kirmeler kóbeıińkirep turǵandyǵyn eskersek, jalpy halyqtyq til leksıkasyn termındendirý úlgisin emin-erkin qoldanǵan A.Baıtursynuly tájirıbesin zertteýdiń mańyzy zor. Máselen, túbir sóz, týyndy sóz, qos sóz, qosymsha, zat esim, esimdik, etistik, ústeý, demeý, jalǵaý, odaǵaı, degenderdiń termındendirilýi bul saladaǵy tamasha úlgi bolyp sanalady.

Qazaq tiliniń dybystyq qurylymyn sıpattaýda A.Baıtursynuly fonologıaǵa deıingi túsinikti ustanýy búkil termınologıa júıesin jasaýǵa sep bolǵan sıaqty. Ol tirek eterlik ne daıyn teorıa, ne naqty lıngvısıkalyq tájirıbe bolǵan emes. Onyń ıslamdyq shyǵystyń kitabı dástúrine súıene otyryp jasaǵan keıbir termınologıalyq áreketteri bolǵany ras. Ondaı úlgide jasalǵan árbir lıngvısıkalyq termın tirek sózderdiń áý bastaǵy leksıkalyq maǵynasynan alshaqtamaıdy. Nátıjede lıngvısıkalyq jańa termınderi jáne onyń maǵynasy kóńilge tez jattalyp, kókeıge qonyp jatady. Álgi tirek sózdiń turmystyq maǵynasy men termınologıalyq máni til ıe­lerine óte jaqyn ári túsinikti bolyp otyrady. Mundaı lıngvo-psıhologıalyq paralelder oǵan qazaq oqyrmanynyń oqý dástúriniń áli joqtyǵy jáne soǵan laıyqty arnaıy leksıka júıesiniń qalyptaspaı jatqany da sebep bolǵan sıaqty. Jasalǵan árbir termın óziniń bastapqy leksıkalyq maǵynasyna jaqyn bolǵan saıyn, ol soǵurlym jeńil ıgerilip, tez qabyldanyp jatty. Sóıtip, osyndaı saýatty áreket nátıjesinde oqýshylar sózdiń ádepki máni men onyń ǵylymı maǵynasy arasynda bolatyn psıhologıalyq kedergini jeńe bas­tady. Sol sebepti de A.Baıtursynuly ter­mınderin jeke-jeke tıanaqty túrde taldaý qajet bolady. Bul qazaq tilindegi árbir lıngvısıkalyq termınderdiń qurylymdyq, maǵynalyq erekshelikteriniń dáıektiligin, olardyń jasalý kózderin anyqtaý úshin kerek. Endi naqty mysaldardy tilge tıek etip kórelik.    

I. Jalpy, lıngvısıka termınologıa­synda A.Baıtursynuly «Til múshelepi» degendi sóz, sóıleý quramy esebinde paıdalanady, ıaǵnı olardyń bir-birine ózara baılanysty jıyntyǵy. Bular qazaq turmysyndaǵy «mal (dene) músheleri» degen uǵymǵa sáıkes keledi. «Mal músheleri» degen alǵashqy úlgi komponentteriniń qurylymdyq birligi tolyǵymen ekinshi týyn­dy júıege aýysady, osynyń nátıjesinde jańa paıda bolǵan lıngvısıkalyq termınniń eshqandaı ózgeligi sezilmeı qalady.

«Mátin» uǵymynyń «lıngvısıkalyq, edınısa» (jazylǵan bólik emes) ekeni A.Baı­tursynulyna sol jıyrmasynshy jyldardyń basynda-aq belgili bolǵan. Al qazipgi til bili­minde «lıngvısıkalyq edınısa» retinde bertinde ǵana qoldanyla bastaǵanyn eskersek, A.Baıtursyn­ulynyń zertteýshilik zerdesi men túısigine súısinbeý múmkin emes. Ol qazirgi «lın­gvıstıkalyq edınısa» retinde alynyp júrgen «tekstke» tepe-teń «sóıleý» uǵymyn engizedi. Ahań qazaq tili jónindegi taldamalaryn, áýeli «sóıleýden» tartyp, sodan keıin birtindep, onyń ıaǵnı sóıleýdiń kishi bólshekterine kirisedi. Sonda sóıleý – sóz – býyn – dybys degen júıe saqtalyp otyrady. Sóıtip, lıngvısıkalyq taldaýlar ipi tulǵadan kishkene bólshekterge bólip qaraıtyn naqty baǵyt-baǵdarlama boıynsha júrip otyrady. Sondaı-aq til úıretý, oqytý prosesi de osy prınsıp boıynsha júrgiziledi. Bul prınsıp oǵan til elementteriniń (bólshekteriniń) sóıleý «teksten» dybys, «áripterge» deıin­gi bólshekterin taýyp, sıpattap berýge kómek­tesken.
Al qazaq tiliniń qurylymdyq júıesi áli kúnge kishi bólshekten, ıaǵnı dybystan bastalyp, odan ári iri­leý lıngvısıkalyq edınısalarǵa ulastyrylyp sıpattalady. Áıtse de kóptegen zertteýshiler nazarynyń qazirgi kezde tekske kó­birek aýdarylýy te­gin bolmasa kerek. Óıtkeni mátin eń ipi lıng­vıstıkalyq edınısa bolyp sanalady da, ózgeleri osynyń komponentteri ese­binde qara­lady. Bulardyń fonetıka-gram­matıkalyq belgileriniń bári osy mátin arqyly, sonyń ishinde anyqtalady. A.Baıtursynuly óziniń barlyq oqý quraldarynda ózi taýyp, ózi engizgen tek osy prınsıpti ustanyp otyrǵan. Sonda, qarap otyrsańyz, A. Baıtursynulynyń óz kezeńindegi lıngvısıkalyq oı-pikirdi ǵana emes, kóp máselede qazirgi qazaq til bilimi ókilderiniń kóbinen ilgeri oza oılap otyrǵanyn baıqaımyz.

A.Baıtursynulynyń qaı eńbegin qara­sańyz da, sol kezde bel alyp, ústem­dik kórse­tip turǵan fonologıalyq teo­rıa­ǵa birde-bir silteme jasa­maǵany baıqalady. Soǵan qaramastan, onyń fo­ne­tıkalyq uǵymdar júıesin sonshama bir zerektikpen túsinip jasaýy qaıran qaldyrady. Qazirgi teorıa turǵysynan qarasańyz, múltiksiz jasalǵan bul júıeni kóre otyryp, bul kici kezinde fonetıka salasyndaǵy lıngvısıkalyq teorıa jetistikterimen tanys bolmady ma eken degen oıǵa qalasyz. 

Biz A.Baıtursynulynyń fonetıkalyq mura­syna ǵylymı taldaý jasaǵanda, árıne, qazirgi lıngvısıka talaptary turǵysynan qaraımyz. Osy turǵydan qaraǵanda, ol jasaǵan teorıanyń tuǵyry myqty ekenin kóremiz. 

Alaıda tildiń damý tarıhy men qalyp­tasýy jaıyna úńilińkiresek, til zańyn únemi buzýmen kelgenimiz málim. Buzý emeı nemene, orys tili arqyly satylap bizge jetken bógde sózderdi, ıaǵnı ıntertermınderdi, keńestik uǵymdar arqalaǵan rýsızmderdi Quran sózindeı kıe tutyp, sol kúıinde buljytpaı alý aýrýyna shaldyqtyq. Buǵan etimizdiń úırengendigi sonshama hám keńes­tik til tárbıesiniń ótip ketkendigi sonshama, muny biz áli kúnge til baıytýdyń eń tıimdi de ónimdi tási­li dep júrmiz.

Shynynda, oısyz-kúısiz jan aýyrtpaı, daıar­ǵa umtylý saldarynan tilimizdiń shyrqyn 70 jyl boıy buzyp kelgenimizdi ashyp aıtar kez keldi. Sonaý 30-jyldardyń orta sheninen bas alǵan til buzar zıankestik áli kúnge jalǵasyp keledi. 

Tarıhqa júginsek, ózin jáne óz tilin qurmet­teıtin birde-bir el ózge tilderdiń sóz­de­rin sol kúıinde ózgertpeı qabyldaǵany joq eken.

Zer salyńyz, A.Baıtursynuly «Biz sıaqty mádenıet jemisine jańa aýzy  tıgen jurt, óz tilinde joq dep mádenı jurttardyń tilindegi daıar sózderdi alǵyshtap, ana tili men jat tildiń sózderin almastyra-almastyra, aqyrynda ana tiliniń qaıda ekenin bilmeı, aırylyp qalýy yqtımal. Sondyqtan, mádenı jurttardyń tilindegi ádebıetterin, ǵylymı kitaptaryn qazaq tiline aýdarǵan­da, pán sózderiniń (termınderdiń – Ó.A.) daıarlyǵyna qyzyqpaı, ana tilimizden qarastyryp sóz tabýymyz kerek. Sonda bizdiń ádebıetimizdiń tili taza bolady (A.Baıtursynov. Aqjol. Almaty, 1991. 350-351)».
Al H.Dosmuhameduly jat sózderdi qabyldaý jóninde bylaı deıdi: «Tilge kirgen jat sózder sińý úshin, tilge «ózilik» bolýy úshin sol tildiń zańymen saı, tanymastaı halge kelýi kerek. Búıtpese jat sózder buralqy bolyp tildiń shyrqyn buzady, tilge zıan keltiredi. Jat sózderdi qoldanǵanda tilimizdiń zańymen ózgertip, tilimizge laıyqtap alý kerek. Jat sózderdi ózgertpeı, buljytpaı alatyn jer dúnıede til joq dep aıtsa da bolady».
Ana tilimizdiń ishki zandylyǵyn meılinshe tereń túsinetin Ahań, Jaqańdar pikirine qulaq asýdyń ornyna tilimizdi orystandyrýdyń ár alýan tıimdi tásilderine sózdik qorymyzdyń qaqpasyn aıqara ashyp tastadyq. Osyndaı talǵamsyz da talapsyzdyǵymyzdyń kesirinen biz tilimizge ıntertermınderdi kóbinese saralaýsyz qaptatyp qabyldadyk. Bul bir qaraǵanda ana tilge jasalǵan qıanat, tipti shapqynshylyq sıaqty edi. Hege deseńiz, jat dybystardyń jalynan ustaǵan arnaıy jasaq sıaqty bógde sózder sany qazir til baılyǵymyzdyń 70-80% shamasyn quraıdy. Sóıtip osynyń saldarynan barǵan saıyn damyp, keń qanat jaıýǵa tıisti degen tól baılyǵymyzdyń tynysy kúnnen-kúnge taryla túsipti. Qazaq tiliniń, qadiriniń kete bastaýynyń bir sebebi osydan da bolar ma eken degen oıǵa qalasyń.

Daıyn termınderdi sol kúıinde qabyl­daý, birinshiden, eldi izdengish, eńbekshil qabile­tinen aıyrady, ekinshiden, ana tilinen bezinýge bastaıtyn qıas jol – osy. Til baılyǵynyń kóbi jat sózder bolyp otyrsa, onda ózge túgili jappaı oryssha saýattanǵan qazaqqa qazaq tili­niń qajeti qansha?
Árıne, bul aıtylǵandardan qazaq ter­mıno­lo­gıasyn qalyptastyrýda jarytymdy eshteńe jasalmaǵan eken degen qory­tyndy týmasa kerek. Otyzynshy, keıin 50-60-70-jyldary áldeneshe sózdikter túzilip, júzdegen termınder Memtermınkom arqyly qoldanysqa endi. Termınjasam isimen arnaıy aınalysqan avtorlar boldy. Osy sharýanyń basy-qasynda bolǵan İ.Keńesbaev, N.Saýranbaev, M.Balaqaev, İ.Jarylǵapov, K.Saǵyndyqov, O.Jáýtikov, Birimjanov, K.Sháripov, Á.Satybaldıev, Á.Ábdirahmanov, Á.Qaıdarov, Ó.Jol­dasbekov­terdiń eńbegi zor ekeni daýsyz.
Alaıda búgingi kúnge deıin tolassyz júrgi­zilip kele jatqan bul isimizdiń negizinen qate prınsıpterdi ustanǵanyn baıqaımyz. Baıqaımyz da, qazaq tiliniń orystanýyna tikeleı ózimiz sebepshi bolǵanymyzǵa kúıinýge týra keledi. Hege deseńiz, sonaý 1935 jyldan bastap qazaq tilinde termın jasaý qazaq tiliniń emes, orys tiliniń zańdylyǵyn saqtaý prınsıpin kózdeýmen kelgen eken. Iaǵnı orys tilinen jáne orys tili arqyly kelgen ıntertermınderdiń bárin «mur­tyn buzbaı», qaz-qalpynda qabyldap kelippiz. Buǵan mysal keltirip jatýdyń qajeti bola qoı­mas. Óıtkeni qaı sózdikti qarasańyz da ıntertermınnen aıaq alyp júre almaısyz. Jáne olar túp negizin, túrin saqtaı otyryp, qazaq tili sózdik qorynyń zańdy júıesine orasan zor nuqsan keltirdi. Olarmen birge qazaq tiline múlde kereksiz áripter kelip endi. Sonymen birge tilimizdiń aıtylý, jazylý normasy buzyla bastady. Buǵan sebepshi bolǵan úsh túrli qujattan úsh úzindi keltirsek jetkilikti bolar.

Sóıtip termın jasaýda jiberilgen kemshilik­terden kúni búginge deıin aryla almaı otyrmyz. Budan aıyǵýdyń amaldary bar ma degen­de osydan onshaqty jyl buryn «Egemen Qa­zaq­stan» gazetinde jarıalanǵan akademık Á.Qaıdarovtyń «Qazaq tili termınologıasyna jańasha kózqaras» degen maqalasyna ıek artamyz. Bir ókinishtisi, sodan beri de biraz ýaqyt ótkenmen, bul jóninde selt etip, ún qosqan pikirdiń múlde seldirligi.

Bizdiń oıymyzsha, bul nazar aýdarmaýǵa bolmaıtyn búgingi kúnniń zárý máselesin aýmaǵymen alyp qarastyr­ǵan qundy eńbek. Avtor termınjasam prınsıpterin túbirimen túgel qaıta qaraýdyń qajet ekenin aıta kele, naqty óz ustanymyn usynady. Pikir saıysyna shaqyratyn da tustary bar. Biz profesor Á.Qaıdarovtyń bul «...jańasha kózqarasyn» negizinen qýattaı otyryp, qaısybir tustardaǵy ózimizdik 80 paıyzdyń ózi de áli ǵylymı oralymǵa enbeı jatqan topshylaýlarymyzdy ortaǵa sala ketkendi jón kórip otyrmyz.

Avtor termınjasam «sharýashyly­ǵyna» baı­la­nys­ty oılaryn baıandaı kele, ony on bir prınsıp negizinde túıindeıdi. Bulardyń birazy Q.Jubanovta da, N.Saýranbaevta da, M.Janǵalın men Q.Saǵyndyqov pa-ıymdaýlarynda da kezdesetin. Alaıda avtor bulardyń bárin oı eleginen ótkize otyryp, múlde jańa baptar engizedi. Mine, osylardy sarapqa sala kele, biz qazaq tilinde termın jasaýdyń on bir emes, negizinen bes prınsıpi boı kórsetedi dep shamaladyq. Tildik materıaldar ary ketkende alty, jeti prınsıp sheńberinen shyǵarmaıtyn tárizdi. Shyndyǵynda, áńgime bul prınsıpterdiń sanynda emes, máninde ǵoı.

1.Qysqasy, birinshi jáne eń negizgi prınsıp retinde biz qazaq tili sóz baılyǵyn barynsha sarqa paıdalaný dep bilemiz. Bul únemi aıtylyp kelgenmen, osy prınsıpke áli kúnge jete mán berilmeı kelgenin nesine jasyramyz. Muny ustaný – basty paryzymyz.
2.Termınjasamda til baılyǵyn sarqa paıdalaný prınsıpi sarkylǵan kezde ekinshi bir qazynanyń kózi ashylady. Ol – túp negizi bir túrki tilderiniń sóz baılyǵy. Biz kúni búginge deıin bul baılyǵymyzdy da eskermeı keldik. Endeshe túrki tilderi sóz baılyǵyn sarqa paıdalaný prınsıpin esten shyǵarýǵa múlde bolmaıdy.
3.Qazaq tili arnaıy leksıkalyq quramyn baıyta túsýge tıisti úshinshi bir prınsıp, ol ınternasıonaldyq termınderge baılanysty máseleden týyndaıdy. Óreskel qatelikter osy ıntertermınder negizinde oryn alyp kelgeni málim. Muny ıgerýdiń, tilge endirýdiń, qabyldaýdyń, bizdińshe, úsh túrli joly bar sıaqty. Ol, birinshiden, ıntertermınderdiń maǵynasyn dál beretin balama tabý; ekinshiden, olardy sózbe-sóz aýdarý, kálkalaý; úshinshiden, munyń eshqaısysyna kónbegen ıntertermınderdiń tulǵasyn ózgertpeı, turpatyn qazaq tiliniń zańdylyǵyna baǵyndyra qabyldaý.
4.Qysqarǵan termın jasaý prınsıpi. Munda da negizinen óz baılyǵymyzdy sarqa paıdalana otyryp, ózge termınderdi ózindik etip alýdyń joldary qatty qarastyrylyp otyrylýy kerek.
5.Akademık Á.Qaıdarov arnaıy atap kórsetip otyrǵan sharttylyq prınsıpi. Sóz joq, bul – termınjasam isinde ózindik orny bar prınsıp. Termın negizinde belgili bir qalypqa túsip, sony qatyp ustaıtyn arnaıy leksıkalyq qabatty quraıtyn bolǵandyqtan da sharttylyq bolmaı turmaıdy.
Al myna tómendegi eki másele áli prınsıp retinde aıkyndala qoımaǵanmen, nazar aýdarýǵa týra keledi.
6.Termınder, sondaı-aq jazý prınsıp­terine qaraı beıimdeletin bolǵandyqtan, olardyń taǵdyry emle erejelerine de baılanysty. Iaǵnı budan termınderdi jazý prınsıpi shyǵady. Bul salada da shalaǵaılyqtarymyz jetip jatyr.
7. Bul sharanyń bárinde de memleket tarapynan úzdiksiz qamqorlyq qajet-aq. Muny, Ábdýáli Týǵanbaıuly kórsetkendeı, negizgi prınsıpter qataryna kossa da, qospasa da bolady dep esepteımiz.

Mine, qazaq termınologıasyn tilimiz­diń ishki bolmysyna oraı jasap qalyptastyramyz desek, osy aıtylǵan prınsıpter negizinen de qyrýar jumys isteýge týra keledi. Óıtkeni tilimiz áli qalyptasý, damý kezeńin bastan ótkerip bitken joq. Múmkindigi sarqylar da túri joq, sarqylmaıdy da.
Osylardyń bárin baıandaı kelgende, termınologıa máselesin jónge keltirý úshin ne isteý kerek degen suraq týyndaıdy. Bizdiń oıymyzsha, mynadaı sharalardy jedel túrde qolǵa alý qajet.

1.Termınologıa – ǵylym men tehnıka tilin damytatyn leksıkanyń birden-bir kúrdeli qabaty. Buǵan ıelik jasaıtyn bir mekeme bolsa, ol – Ulttyq Ǵylym akademıasy bolý kerek. Túzilgen, túzilip jatqan, túziletin termınolo­gıalyq sózdikter materıalynyń ǵylymı negiz­derin qarastyratyn ǵalymdar bolmaǵanda kimder bolý kerek. Endeshe osy ıgi sharýany qolǵa alyp, qadaǵalap otyratyn Ǵylym mınıstrligi – Ǵylym akademıasy Tóralqasynyń janynan tikeleı prezıdenttiń ózi basqaratyn barlyq termınolog ǵalymdardyń kúshin bir jerge túıistiretin Ǵylymı Ortalyq qurǵan jón.Bul Ortalyq memleketgik termınologıa komısıasymen tyǵyz baılanys jasaı otyryp, eń áýeli termınjasamnyń ǵylymı prınsıpterin aıqyndaýy tıis. Sol negizde búkil burynǵy jarıalanǵan sózdikter men oqýlyqtardy qaıta túzip, ǵylymı saraptan ótkizip, lek-legimen bas-padan shyǵarýdy retteý kerek. Sondaı-aq daý týǵyzyp kele jatqan termınderdi top-tobymen iriktep alyp, olardy aldymen gazet arqyly kópshilik talqysyna usynyp, sosyn Memtermınkom májilisinde úzdiksiz bekitip otyrýdy daǵdyǵa aınaldyrý qajet. Al bekitilgen termınderdi budan ári alyp qashyp, árqıly qoldanýǵa zań júzinde tyıym salý jaıyn qarastyrǵan jón.
2.Memtermınkom jumysyna aıryqsha mán berilýi tıis. Ǵylymı Ortalyqty da, Memter­mınkomdy da qarjylandyrý, mamandardy yntalandyrý jaıyn oılastyrmasa, iste nátıje shamaly bolmaq.
Jarty ǵasyrdan astam ýaqyt boıy jaq­­sy­­ly-jamandy jumys istep, júzdegen termınderdiń qoldanysqa enip turaqtanýyna sebepshi bop kelgen Memlekettik termınologıa komısıasy­nyń jumysyn múlde qaıtadan qarap, túbirli ózgeris­ter engizý qajet... «Kúshtil­erim sóz aıtsa, bas ızeımin shybyndap» degen prınsıp negizinde jumys istep kelgen bul komısıa jumysyn jandandyrý joldaryn qarastyrý kerek. Al ol úshin, bálkim, arnaıy konferensıa shaqyryp, óz aldyna bólek aqylǵa salǵan jón bolar jáne ol komısıanyń memleket atynan sóıleıtin quqy bolýy tıis. Eń bastysy, bul memlekettik máni bar isti memleket qamqorlyǵyna almasa bolmaıdy.
3.Qazaq tili termınologıasy jazý emle erejelerine tikeleı táýeldi. Iaǵnı termın sózder úshin bólek emle jasalmaıdy, ol ortaq erejege baǵynady. Endeshe emle erejemizde termın sózderdi jasaý, qabyldaý jóninde jiberilgen óreskel qateni túzeý kdjet.
4.Áý bastan-aq qazaq tilinde termın­dený­diń ǵylymı prınsıpteriniń negizderi jasalǵan. Biraq, ásirese, orys jáne ınternasıonaldyq termınder jóninde tilimizdiń tabıǵatyna múlde jat baǵyt ustanyp kelgenimiz ókinishti. Bul jónindegi úsh túrli qujatty eske salyp óttik. Olardy úlgi retinde qoldanýdy toqtatý kerek.
5.Termınjasamnyń jańa úlgilerin baspa­sózde jarıalaı otyryp, sonyń negizinde jyl saıyn pikir saıysyn ótkizip otyraıyq.
6.Termınolog kadr daıyndaý máselesi múlde jolǵa qoıylmaǵan. Sonyń túrli joldary qarastyrylyp, mamandardy shetelge tájirıbe almasýǵa deıin jiberý jaıy oılas­tyrylsa quba-qup bolar edi.
7.Qazaq termınologıasynyń ózekti máse­le­le­ri jóninde izdenip, radıo-telehabar­laryn júrgizip, eki jylda bir ǵylymı-praktıkalyq konferensıa ótkizip otyrýdy dástúrge aınaldyrý qajet.
8.Búkil túrki tilderine ortaq termıno­lo­gıalyq qor jasaý isimen shuǵyldaný kezeńi keldi. Ol úshin, eń aldymen, biz jazýymyzdy jónge qoıýymyz qajet. Iaǵnı túrki tilderiniń kóbi kóshken latyn álippesi jónindegi Á.Qaıdarovtyń usynysy búgingi kún suranysynan týyndap otyrǵanyn túsiner ýaqyt jetti.

Bolashaǵy zor tildiń qaı-qaısysy da únemi qalyptasý, damý ústinde bolady. Bir shúkirshiligi sol, qazaq tili de óziniń osyndaı ómirsheńdigin joǵaltpaı, qaıta órshitip otyrǵan mura. Sońǵy jeti-on jylda qoldanys órisi únemi tumshalanýmen keledi desek te jandy organızm esebinde ol tynys-tirshiligin, ishteı ósý órisin, qozǵalysyn toqtatpaıdy. Iaǵnı ol áli qalyptasý, damý ústinde. Osy proses barysyndaǵy jańa qubylystardan úrkýdiń jóni joq. Óıtkeni «orys tili áli qalyptasa qoıǵan joq, Qudaıdan tileıtinim  áli de qalyptasý joly uzara tússe eken. Sebebi orys tiliniń qalyptasý joly neǵurlym uzaq bolsa, soǵurlym kelisip, kemeldene túsedi», – dep V.G.Belınskıı aıtqandaı, qazaq tiliniń de búgingi tańda osy kúıdi basynan keshirip otyrǵany málim.

Muny biz, ásirese, sońǵy kezdegi qoǵam damýy­na oraı týyndap jatqan sansyz jańa uǵymdar men ataýlar tasqynyn berýge jaratylyp jatqan termınologıalyq júıeden ańǵaramyz. Muny ǵylym tilin­de termınologıalyq tasqyn nemese jańa qoldanystar men jańa uǵymdardyń naq­ty­­lanýy der edik. Myna mysaldarǵa zer­ salyńyz: baǵdarlama, jarǵy, qujat, aıqyndama, tujyrymdama, ushaq, áýejaı, jekeshelendirý, qaýymdastyq, egemendik, birlestik, quzyr, ýaǵdalastyq, keshen, keshendi, ǵımarat, demeýshi, aqparat, eltańba, jarıalyq, zeınetaqy, mártebe, ótem (kompensasıa), pikirsaıys (dıskýssıa), syıaqy (premıa), tuǵyrnama (platforma), taralym (tıraj), tapsyrys (zakaz), sharýashylyq esep (hozraschet), shyǵarmashylyq, sharýa qojalyǵy (kresıanskoe hozáıstvo), ilespe aýdarma t.t.

Ana tilimizdiń ǵylymı órisin aıqyn­­daı­tyn aıryqsha belgisi onyń termınologıalyq júıesiniń, qanshalyqty óris alyp, qalyp­tasýyna tikeleı qatysty. Osy rette belgili sýretker Konstantın Paýstovskııdiń myna bir pikirin qaıtalaǵyń keledi. Ol: «Árbir adamnyń óziniń ana tiline degen kózqarasyna qarap, onyń mádenı deńgeıine ǵana emes, sonymen birge azamattyq qasıetteri jóninde de múltiksiz baǵa berýge bolady. Óz Otanyna degen mahabbat óz ana tiline degen shynaıy mahabbatsyz bolýy múmkin emes. Óz ana tiline nemquraıdylyqpen qaraıtyn adam haıýanmen birdeı. Onyń ana tiline degen nemkettiligi óz halqynyń ótkenine, qazirgisi men keleshegine degen nemkettilikpen sabaqtasyp jatady, sondyqtan ondaılar zıandy».
Endeshe osy nemkettilikten arylyp, ana tilimizdiń abyroıyn bıiktete túser ǵylym tiline, ıaǵnı onyń termınologıalyq júıesine jańasha bir kózqaraspen úńilip, baılyǵymyzdy qasıet tutynyp, urpa­ǵymyzǵa saralap cap taza kúıinde jetkizelik!

Ómirzaq AITBAIULY
Ahmet Baıtursynuly atyndaǵy 
Til bilimi ınstıtýtynyń bas ǵylymı qyzmetkeri, fılologıa ǵylymdarynyń doktory, profesor, UǴA akademıgi