Qazirgi qazaq termınologıasy sózdikpen túsinetin halge jetti. Iaǵnı qazaq tilinde bekitilgen salalyq termın sózderdi sala mamandarynan ózge eshkim oqyp, túsine almaıdy. Osylaısha qazaq tiliniń qoldanylym keńistigi tarylyp, til tazalyǵynan aırylyp barady dep dabyl qaǵady ǵalymdar. Sondyqtan elimizde óz aldyna termınologıa komıteti qurylýy kerek degen pikirde. Bul máseleni til mamandary búgin Astana qalasynda ótken «Qazirgi termınjasamnyń baǵyttaryn aıqyndaý máseleleri» atty respýblıkalyq semınar-keńeste kóterdi.

Termınologıa salasynyń jetistikteri – memlekettik tildiń qoldanylym aıasynyń kórsetkishi. Iaǵnı kez kelgen sala mamandarynyń birizdendirilgen, ulttyq bolmys pen tildik normaǵa saı keletin termınderdi qoldanýy bul qazaq tiliniń aýdıtorıasyn arttyryp, tynysyn keńeıtpese, ózge tilden kemitpeıdi. Sondyqtan da ana tilimizdi tek gýmanıtarlyq til emes, ǵylym men bilim tili etýdi kózdesek, termın máselesin kún tártibinen qysqartýǵa bolmaıdy. Basqosýǵa jınalǵan yǵaı men syǵaıdyń da oıy osy bir arnada toǵysady.

– Ulttyq termınologıa salasy egemendik alǵannan beri birshama tabysqa jetti. Ǵylym, tehnıka, ekonomıka, qarjy, mádenıet, t.b. salalarda termınologıalyq sózdikter jaryq kórdi. Degenmen termınderdi birizdendirýde, bekitilgen termınderdi jurtshylyqqa nasıhattaýda, termıntaný máselesinde túıini tarqamaǵan másele az emes. Sondyqtan da sizderdiń bastaryńyzdy qosyp, osy saladaǵy kemshilikterdi túzeýge talpynyp otyrmyz. Semınar barysynda qazirgi termınjasamnyń baǵyt-baǵdary men jańa qazaq álipbıi qoldanysqa engen tusta qandaı kedergilerge tap bolýymyz múmkin jáne tıimdiligi qandaı bolmaq muny da saralasaq, sabaqtasaq deımiz. Halyqaralyq jáne otandyq tájirıbelerdi saraptaı otyryp, ózimizge ońdysyn qarastyrsaq,- dep alqaly jıyndy semınar spıkeri QR Mádenıet jáne sport mınıstrligi Tilderdi damytý jáne qoǵamdyq-saıası jumys komıteti tóraǵasynyń orynbasary Ǵ. Meldeshov ashty.

Semınar-keńeste alǵashqy bolyp, Abylaı han atyndaǵy Qazaq halyqaralyq qatynastar jáne álem tilderi ýnıversıtetiniń profesory, f.ǵ.d. Baıynqol Qalıev baıandama jasady. Ol óz sózin usynyspen bastady.

– Termınologıa salasynda nátıjeli jumys jasaý úshin arnaıy termınologıa komıtetin qurýdy usynar edim. Sonda ondaǵy mamandar ózge ispen qatar aınalyspaı, naq termın salasyna mán beredi. Salalyq termınderdi sol sala mamandarymen birlese otyryp, seksıa quryp qabyldasa , mundaı qarama-qaıshylyqtar men kelispeýshilikterge tap bolmaıtyn edik. Ǵylym akademıasynyń barlyq ınstıtýttarynda, barlyq mekemelerde tek qana ǵylymı termındermen aınalysatyn shtattyq kestemen bekitilgen mamandar jumys jasasa. Ol sol salaǵa qatysty barlyq termınderdi jınaýmen, retteýmen, kásibı til mamanymen birlese otyryp salalyq termınniń bekitilýine atsalyssa, nur ústine nur bolar edi. Jáne olar termınderdiń qazaqsha jáne bir balamasyn bekitse. Al qazaqsha balamasy joq termınderdi sol qalpynda qoldansaq. Sosyn biz qurǵaly otyrǵan termınologıa komıteti termınderdiń durys-burys qoldanylýyn baqylap otyrsa, nátıjeli jumys bolar edi,- dedi ol.

Ǵalymnyń usynysyn Parlament depýtaty Saýytbek Ábdirahman qoshtaı ketti.

– Rasynda, biz termınderdi ýnıversıtet muǵalimderine qosalqy jumys etip mindettep qoıǵanbyz. Oǵan qosymsha aqy tólenip otyrǵan joq. Al eńbek baǵalanbaǵan kezde, bireýdiń «qarap jibershisimen» jasalǵan jumys oń nátıje bere bermeıdi. Sondyqtan termınologıa komıtetin qurýdy qoldaımyn. Arnaıy saraptamaǵa shartty negizde aqy tólenetin bolsa, sapaly jumys ta bolady,- dedi ol.

Til janashyry, termınologıa salasynyń basy-qasynda júrgen A. Baıtursynuly atyndaǵy Til bilimi ınstıtýtynyń dırektory, profesor, f.ǵ.d. Erden Qajybek: «Ár ultta, ár memlekette termınologıalyq qor shamamen qansha bolýy kerek? Ǵylymnyń, óndiristiń, sharýashylyqtyń salalary jiktegende júzge jetedi. Iaǵnı olardyń árbirinde keminde 5000-nan astam termın bar. Orta eseppen 10-15 myń deımiz. Al biz sońǵy 20-25 jyldyń kóleminde, jalpy, 20-30 myńdaı termın bekittik. Endi qarańyz biz qanshalyqty kesheýildep kelemiz?.. Ár salanyń 10-20 paıyz ózgertilmeıtin negizgi tirek sózderi bolady. Máselen, algebradaǵy sınýs, kosınýs, katangens, tangens syndy. Al qalǵan 80 paıyzyn óz tilimizge ıkemdep, yńǵaılap bekitýimizge bolady. Qosý, alý syndy. Qazaq tili óte baı. Tipti ǵarysh álemi, geologıa, gıodezıa salalarynyń salalyq sózderin dóp basýǵa, naq jetkizýge qor jetkilikti. Bul bizdiń basty baılyǵymyz, ári múmkindigimiz. Sondyqtan muny qajetimizge durys paıdalana alýymyz kerek. Sonda salalyq qazaq tilin sózdikpen aýdaryp, dúbara kúıge túspeımiz» degen ǵalym sózin qazaq termınqorynyń halyqaralyq áleýetimen sabaqtady. Sondaı-aq, qazaq termınjasamy nusqaýmen, buıryqpen damymaıtyndyǵyn alǵa tartty.

Al bir termınge birneshe balama berý máselesine f.ǵ.d. Qarlyǵash Aıdarbek tolyqqandy jaýap berdi.

– Termın tabıǵı qubylys emes, ol jasandy proses ekenin bárimiz moıyndaýymyz kerek. Al termındi kim jasaıdy? Termınologtar emes, sala mamandary shyǵarady. Al onyń salmaǵyn, synyn til mamandary kóterýi tıis. Sonymen qatar termınniń bekitilýine bedel de yqpal etedi. Muny biz qansha jasyraıyn desek te, bul kólegeıleýge kelmeıtin másele. Sondaı-aq joǵaryda «bir termınniń bir ǵana balamasy bolsyn» degen dúnıe qozǵaldy. Bul múmkin emes. Sebebi, aýdıtorıa «dárisqana» dep ýnıversıtette qoldanylsa, ony keń aýqymda «halyq», «buqara» retinde de alýǵa bolady. Munyń ekinshisi halyq qabyldaǵan túsinik. Sondyqtan kópshilik qabyldaǵan sheshimge, sózge biz qarsy kelip, tejeı almaımyz. Tek sózdikterde árbiriniń mán-mátinine mán berilip, salalyq qoldanysy kórsetiledi. Soǵan túsinik beriledi,- dep dáleldi, qysqa qaıyrdy.

Keleli keńeste f.ǵ.d. Orynaı Jubaeva termınologıa salasynda úrdiske aınalǵan orys tilindegi, aǵylshyn tilindegi jurnaqtardy qaz-qalpynda qoldaný máselesine toqtaldy. Ol A. Baıtursynulynyń, Á. Bókeıhanovtyń, Q. Kemeńgerulynyń, Q.Sátbaev, N. Qaratyshqanuly, K. Amanjolov pen A. Tasbolatovtar jasaǵan salalyq termınderin negizge ala otyryp, qaı salada bolmasyn qazaq termınjasamyn jasaýǵa bolatyndyǵyn dáleldep berdi. Aldymen barymyzdy túgendep, qalǵanyn sosyn túzep, túgendeýdi usyndy. Jıyn barysynda qazaq termınderiniń orfografıalanýy da nazardan tys qalmady. Jańa álipbımen ózgerissiz qoldanylatyn termınderdi jazýda jiberetin qatelikter men ony túzeý joldaryn S. Demırel atyndaǵy ýnıversıtettiń profesory, f.ǵ.d. Quralaı Kúderınova qaýzady. Ǵalymnyń usynys-pikirleri kópshilik talqysyna túsip, áriptesteri tarapynan qoldaý tappady.

– Jańa qazaq álipbıine orys tańbalaryn ákelip, qystyrýdyń esh qajeti joq. Biz óz tól tańbamyzdy bekitýge talpynyp otyrmyz. Orys tiline súıenip jasalǵan barlyq termınderdi tól tańbalarymyzben, ózimizde bar áripterimizben belgilesek, ol bizdiń qazaqsha sóz bolyp shyǵady. Qoıyrtpalyqtan, ala-qulalyqtan biz osylaı ǵana qutyla alamyz. Biz joqtan ózgege basymyzdy aýyrtpaýymyz kerek. Barymyzdy baǵalap, sol negizde jumys jasaýǵa tıispiz,- deıdi Baıynqol Qalıev.

Qazirgi qazaq termınjasamynyń jaı-kúı baǵamdalǵan basqosýda memlekettik organdar men mekemelerdiń qyzmetkerleri kókeıdegi kúmándi saýaldaryn til mamandaryna tikeleı joldady. Qoldanysqa engen «paıyz», «naryq», «murajaı» sózderiniń nelikten bekitilmegenin, balamasy bar sózderdiń bastapqy kúıinde qaldyrylýy kóńilge qonbaıtyndyǵyn alǵa tartty. Búgin bylaı, erteń olaı qubylsaq, qazaq termınologıasy qansha jerden komıtet qursa da, damymaıtyndyǵyn tilge tıek etti. Sondyqtan termın salasyna standarttaý qajettigi aıtyldy.

Semınar-keńes jumysyn Ǵ. Meldeshov «semınar barysynda aıtylǵan salmaqty usynystar aldaǵy ýaqytta talqylanyp, tushymdy jaýaby bolady» dep túıindedi. Sondaı-aq jańa termınder bekitilgen mezette respýblıkalyq «Egemen Qazaqstan», «Ana tili» gazetterinde jarıalatyndyǵyn jetkizdi.

P.S. Sońǵy kezde tildi memlekettik kod dep júrmiz. Al memlekettik tildiń negizgi tetigi – termın. Ǵylym men bilim tili qazaqylanbaı, qazaq tiliniń qarym-qatynas tili sheńberinen shyǵýy neǵaıbyl. Týǵan til tuǵyryna qonsyn desek, termındi túzeýden ózge shara joq. Eń bastysy, búgingi basqosýda aıtylǵan usynys-pikirler aıtylǵan jerinde qalmasa ıgi.