Qazaq til biliminiń, onyń ishinde ǵylymı termınologıanyń qalyptasýy men damýy týraly sóz qozǵaǵanda, aldymen Ahmet Baıtursynulynyń esimi oıymyzǵa oralady. Sebebi – qazaqtyń ulttyq ǵylym tiliniń, termınologıalyq qorynyń damyp, qalyptasýynyń tutastaı bir kezeńi ǵalym eńbekterimen, onyń ǵylymı-pedagogıkalyq, aǵartýshylyq jáne ǵylymı-uıymdastyrýshylyq qyzmetimen, qaıratkerligimen tikeleı baılanysty. Sondyqtan da qazaq termınologıasynyń tarıhy, onyń damý, qalyptasý kezeńderi týraly sóz qozǵaǵanda Ahmet Baıtursynulynyń ǵylymı shyǵarmashylyǵy men qoǵamdyq qyzmetine jan-jaqty toqtalý, ony tereń zertteý óte mańyzdy. HH ǵasyr basyndaǵy qazaq termınologıasynyń damýy men Alash zıalylarynyń ulttyq ǵylym tilin qalyptastyrýdaǵy róli týraly sózdi Ahmet Baıtursynulynan bastaıtyndyǵymyzdyń sebepterin naqty tildik-tarıhı derekterge negizdeı otyryp aıta alsaq qana biz ǵalym murasynyń qadirine jetip, onyń ozyq oılary men termınjasam tájirıbesin qajetimizge jarata alamyz. Ol bastaǵan joldy jalǵastyryp, ǵylym tilin damytýdaǵy ol qalyptastyrǵan lıngvısıkalyq dástúrdi sabaqtastyrý múmkindigine ıe bolamyz. Sol sebepten de Ahań murasyna asa muqıat qarap, oǵan ár qyrynan úńilip, jan-jaqty zerdeleý – qazaq til biliminiń keshegi tarıhy úshin ǵana emes, onyń aldaǵy ýaqyttaǵy damýy úshin de qajet is. Biz ǵalymnyń qazaqtyń ulttyq termınologıalyq qoryn qalyptastyrýda ustanǵan baǵyty, qalyptastyrǵan qaǵıdattary, aıtqan oılary men termınjasam tájirıbesi tóńireginde oı órbitpekshimiz.

Qazaq tiliniń termınologıalyq qorynyń qalyptasýyna negiz bolǵan basty kóz ult tiliniń óz baılyǵy ekendigi sózsiz. Onyń bastaýlaryn áriden, túrki tilderinen, tól tilimizdiń tarmaqtalyp derbes damý tarıhymen baılanysta qaraǵan jón. Bul termınologıa tarıhyn dıahrondy zertteý barysynda zerdelenetin máseleler. Al búgingi qoldanystaǵy arnaýly leksıkamyzdy quraıtyn jekelegen sózderdiń termındik mánde jumsala bastaýyn Abaıdyń qara sózderinen, XIX ǵasyrdyń ekinshi jartysynda shyqqan kitaptar men osy kezeńde basylyp turǵan «Dala ýálaıaty», «Túrkistan ýálaıaty» gazetteriniń betterinen kezdestirýge bolady. Al naqty ǵylym salalary boıynsha termınologıanyń qalyptasýy alǵashqy ǵylymı eńbekterdiń, oqýlyqtardyń, termınologıalyq sózdikterdiń jaryq kórýimen, olardyń ózge tilderden aýdarylýymen tyǵyz baılanysty. Bizde qazaq tilinde jazylǵan ondaı eńbekterdiń jaryq kórýi aıaqtalǵan ǵasyrdyń birinshi onjyldyǵynan bastalady. Iaǵnı bul degenimiz, qazirgi qazaqtyń ǵylymı termınologıasynyń tutas júıe retinde qalyptasa bastaýy da dál osy kezeńmen baılanysty degen sóz.

Bul istiń basynda kimder turdy degenge keler bolsaq, sol kezeńde qazaq tilinde alǵashqy oqýlyqtar, oqý quraldary men túrli deńgeıdegi ǵylymı jáne ǵylymı-kópshilik eńbekter jazǵan A.Baıtursynuly, E.Omaruly, X.Dosmuhameduly, M.Áýezov, J.Kúderın, S.Qojanuly, M.Dýlatuly, M.Jumabaıuly, J.Aımaýytuly, N.Tórequluly, Q.Kemeńgeruly, Ǵ.Qarash, K.Jálenov, T.Shonanuly sıaqty qazaq zıalylarynyń esimderi atalýǵa tıis.

Osy atalǵan avtorlardyń árqaısysynyń qazaqtyń ǵylym tiliniń, salalyq termınologıanyń qalyptasýyna ózindik úlesterin qosqandyǵy daý týdyrmaıdy. Oǵan attary atalǵan zıalylardyń qazaq tilinde jazǵan eńbekterinde kezdesetin ǵylymı ataýlar kýá bola alady. Soǵan qaramastan, olardyń arasynan A.Baıtursynulynyń esimin erekshe ataǵan oryndy.

Kezinde M.Áýezov, E.Omaruly, S.Sádýaqasuly, M.Dýlatuly, S.Seıfýllın, T.Shonanuly sıaqty qazaq zıalylary negizin qalaǵan ahmettaný ilimi araǵa alpys jyldan astam ýaqyt salyp baryp jalǵasyn taýyp otyr. A.Baıtursynuly aqtalǵannan bergi on bes-jıyrma jyl ýaqyt ishinde uly tulǵanyń sońyna qaldyrǵan eńbekteri ártúrli qyrynan zerttele bastady. Bul isten tilshi ǵalymdar da shet qalmaı, óz úlesterin qosyp keledi. Á.Qaıdar, R.Syzdyq, Ó.Aıtbaev, M.Júsipov, t.b. ǵalymdardyń jarıalaǵan eńbekteri sonyń dáleli bola alady.

A.Baıtursynulynyń ǵylymı termınologıany qalyptastyrýǵa qosqan úlesin ǵalymnyń jekelegen nemese bir top termınderdiń ǵana avtory emes, birneshe ǵylym salasynyń termınder júıesiniń negizin qalaǵanyn ańǵarýǵa bolady.

Eń aldymen, A.Baıtursynuly – qazaq til biliminiń termınologıasyn jasaýshy. Kez kelgen ǵylymdy oqyp bilý, meńgerý nemese ony ózgelerge úıretý sol ǵylym salasynda qoldanatyn arnaýly uǵym ataýlarynsyz múmkin emes. Qazaq til biliminiń negizin qalaýshy ǵalym retinde A.Baıtursynuly osy ǵylym salasyndaǵy negizgi uǵymdardy jáne olardyń ózara baılanysyn anyqtap, ıaǵnı qazaq tiliniń tabıǵatyn kórsetetin uǵymdar júıesin túzýmen qatar, sol ǵylymı uǵymdardyń ataýlaryn da jasaǵan.

Ǵylymı uǵymdarǵa at qoıý op-ońaı jumys emes. Ol úlken talǵampazdyqty, tildi sheber paıdalana bilýdi qajet etetin shyǵarmashylyq úderis. Onymen qosa, arnaýly uǵymdarǵa at qoıý kezinde uǵymdar júıesiniń ózindik erekshelikterin mindetti túrde eskerý qajet. Ataýdyń yqsham bolýy, birmaǵynalylyǵy jáne uǵym mazmunyn qamtýy taǵy bar. Osyndaı talaptardy múltiksiz oryndaýdyń qıyndyǵy termınderdi ana tilinde jasaýdan góri kóp jaǵdaıda ony uǵymdar júıesiniń erekshelikterin eskere otyryp jasalǵan ózge tilderden daıyn qalpynda ala salýǵa (ıaǵnı jasaýǵa emes qabyldaýǵa) májbúr etetin sebepterdiń biri.

Bul turǵydan kelgende, ǵalym qazaq tilin termın shyǵarmashylyǵynda paıdalanýdyń jarqyn úlgisin kórsetken.

A.Baıtursynulynyń 1912 jyly Orynborda jaryq kórgen «Oqý quralynyń» (qazaqsha álippe) ózinen býyn, dybys, núkte, daýysty dybystar, jarty daýysty dybys, dáıekshi, jińishkelik belgisi, hárip (árip) sıaqty termınderdi ushyratýǵa bolady. Al 1914-1915 jyldary jáne odan keıingi jyldary 1928 jylǵa deıin birneshe dúrkin basylyp turǵan «Til qural» oqýlyqtarynda (qazaq tiliniń sarfy) ábden qalyptasyp, búgingi kúnge deıin qoldanylyp júrgen jáne qoldanyla berýge tıis zat esim, syn esim, san esim, esimdik, etistik, ústeý, qosymsha, jalǵaý, jurnaq sıaqty júzdegen termınderdiń kezdesetini belgili. Bul termınderdiń termınge qoıylatyn talaptarǵa jaýap beretindigin dáleldep jatý artyq, óıtkeni olar kezinde arnaıy shettetilgendigine qaramastan ýaqyt synynan ótip, turaqty qoldanylatyn dárejege jetti.

Munda eń basty atap aıtatyn nárse – A.Baıtursynuly bir top termınderdi ǵana emes, búkil bir ǵylym salasyndaǵy arnaýly uǵymdardyń ataýlar jıyntyǵyn, dálirek aıtqanda, termınder júıesin jasaǵan. Ǵylymnyń damýyna oraı uǵymdar júıesiniń ulǵaıyp otyrýy tabıǵı qubylys. Ahań qalyptastyrǵan termınder júıesi de qazaq til bilimi damyǵan saıyn jańa elementtermen tolyǵa túsýde.

Ǵalymnyń osyndaı tutas termınder júıesin qalyptastyrýy onyń qazaq til biliminiń termınologıasyn jasaýshy ekendiginiń dáleli bola alady.

Belgili ádebıettanýshy ǵalym R.Nurǵalıev óziniń «Alashordınsy» atty kitabynda «Knıga A.Baıtýrsynova «Til qural» (Posobıa po ıazyký) soderjıt mnojestvo razdelov, posváshennyh fonetıke, morfologıı, sıntaksısý ı orfografıı, zametım, kajdyı ız etıh termınov dan na kazahskom ıazyke, avtor, krome togo, vossozdal nesýshestvovavshıe do nego ponátıa – takıe, kak «glasnyı zvýk», «soglasnyı», «podlejashıe», «skazýemoe» ı dr. Ýchenyı snabjaet termıny chetkımı, emkımı ı obraznymı opredelenıamı, ı v to je vremá, opredelenıa etı ımeıýt strogo naýchnyı harakter» (S.19) dep jazady.

Árıne, «glasnyı zvýk», «soglasnyı», «podlejashıe», «skazýemoe» syndy uǵymdar lıngvısıkada Ahańa deıin de belgili bolǵan, alaıda qazaq tilindegi osy dybystar men sóılem qurylysynyń tabıǵatyn anyqtap, olardyń qazaqsha balamalary men anyqtamalaryn dál de aıqyn bergenin akademık ǵalym óte oryndy atap kórsetip otyr.

A.Baıtursynuly qazaq til biliminiń ǵana emes, ádebıettaný ǵylymynyń da negizin qalaýshy ǵulamalardyń biri. 1923 jyly ǵalymnyń mereıtoıyna arnalǵan maqalasynda M.Áýezov «Jańa ósip kele jatqan qazaq ádebıeti Ahańdy óziniń basshysy dep sanaıdy» (Áýezov M.O. Aqańnyń 50 jyldyq toıy// «Aq jol» gazeti. 1923, 4-aqpan) degen bolsa, ádebıetshi ǵalym R.Nurǵalıev onyń «Ádebıet tanytqyshy» týraly aıta kelip: «…qazaqtyń ulttyq ádebıettanýynyń ǵylymı negizi, metodologıalyq arnalary, basty-basty termınderi men kategorıalary túp-túgel osy kitapta qalyptastyrylǵan» (Nurǵalıev R.Alyp báıterek//A.Baıtursynov. Aq jol. Almaty, 1991. –12-13 bb.) dep ádil kórsetedi.

Sonymen, ekinshiden, qazaq ádebıettaný ǵylymynyń negizin salǵan, tuńǵysh ádebıet teorıasyn jazǵan ǵalym osy ǵylym salasynyń ǵylymı termınologıasyn da jasaǵan.

Termındelýshi uǵymdardy dál bildiretin júzdegen ádebıettaný termınderin jasaı otyryp, ǵalym olardyń ǵylymı termınge tán defınısıasyn da (ǵylymı anyqtamasyn) bergen. Ol degenimiz – ǵylymı uǵymnyń, ózine ǵana tán belgilerin aıqyn kórsetýmen qatar, olardyń uǵymdar júıesindegi alatyn ornyn da kórsetý degen sóz. Mysaly, «Aıshyqtyń árbir taqtasy shýmaq dep atalady. Jurttyń bir aýyz óleń deıtini shýmaq bolady, ár shýmaqta birneshe tarmaq bolady. Tarmaq degenimiz – óleńniń árbir joly. Tarmaq ishinde birneshe býnaq bolady. Býnaq degenimiz óleńdi aıtqanda seziletin daýys tolqynynyń soqpa-soqpasynyń arasy. Býnaq ishinde býyn bolady» (Baıtursynov A. Ádebıet tanytqysh// A.Baıtursynov shyǵarmalary. –Almaty, 1989. –192-b.)

Bul mysaldan baıqaıtynymyz, ǵalym birinshiden, óleńniń qurylym-qurylysyn (túr-turpatyn – A. B.) anyqtaǵan, ekinshiden, árbir uǵymnyń ózindik ereksheligin, basty belgisin, irgeles ózge uǵymdardan aıyrmasyn kórsetetin anyqtama bergen. Iaǵnı árbir uǵymnyń mazmuny men kólemin anyqtaǵan; úshinshiden, ár uǵymnyń ǵylymı ataýyn (aıshyq, shýmaq, tarmaq, býnaq, býyn) jasaǵan; tórtinshiden, termınderdiń júıelilik ereksheligin eskere otyryp, jalpy qoldanystaǵy bir úlgimen jasalǵan (model) sózderdi termın retinde paıdalanǵan; besinshiden, ǵylymı uǵymdardyń arasyndaǵy júıelilik qurylymdyq baılanysty kórsetken. Dálirek aıtqanda, aıshyqtyń – shýmaqtan, shýmaqtyń – tarmaqtan, tarmaqtyń – býnaqtan, al býnaqtyń – býynnan quralatyndyǵyn satylaı kórsetý arqyly uǵymnyń mıkrojúıesiniń ózindik tabıǵatyn tanytqan.

Budan ǵalymnyń ózi zerttep otyrǵan ǵylym salasyndaǵy uǵymdar júıesiniń ishki baılanysy men ereksheligin tereń bilýmen birge, olardy tańbalaýda tildi óte sheber paıdalana alǵandyǵy anyq kórinip tur. «Ádebıet tanytqyshtan» mundaı mysaldardy áli de kóptep keltire berýge bolady. Jeke ǵylymdardyń ózara baılanysynan baryp uǵymdar júıesi quralatyny sıaqty solarǵa sáıkes keletin jekelegen termın sózderdiń jıyntyǵy termınder júıesin, ıaǵnı salalyq termınologıany quraıdy.

«Ádebıet tanytqyshtaǵy» ǵalym qalamynan týyndaǵan birtutas júıe quraıtyn termınder onyń ádebıettaný ǵylymynyń ǵylymı termınologıasyn qalyptastyrǵanyn kórsetedi.

A.Baıtursynuly til bilimi, ádebıettaný ǵylymdarynyń ǵylymı termınologıasyn jasaýmen birge, qazaq tilin oqytý ádistemesiniń de negizin qalaýshy retinde bul salaǵa qatysty kóptegen termınderdi jasaǵan. Olardyń qataryna ádis, ádisqoı, saýattaý ádisi, jalqylaý ádisi, jalpylaý ádis, jalqylaý-jalpylaý ádis sıaqty termınderdi jatqyzýǵa bolady.

Bularmen qosa Muhtar Áýezov 1923 jyly ǵalymnyń «Mádenıet tarıhy» atty kitap jazyp bitirgenin aıtqan bolatyn.

Ǵylym, bilim salasynda qazaq tiliniń qoldanys aıasynyń keńeıýine maqsatty túrde úlken mán bergen jáne termın shyǵarmashylyǵynda ult tiliniń óz múmkindigin sheber qoldana bilgen ǵalymnyń áli baspa betin kórmegen nemese kezinde jarıalanyp, qazir qolǵa túspeı júrgen ondaı eńbekteri tabylyp jatsa, olardyń ishinde de kóptegen termınder men jańa qoldanystardyń bolatyndyǵyna esh kúmándanýǵa bolmaıdy.

Sonymen, úshinshiden, joǵaryda atap kórsetkenimizdeı, A.Baıtursynuly qazaq til bilimi, ádebıettaný sıaqty jeke ǵylym salalarynyń ǵylymı termınologıasynyń negizin qalaýmen birge ádisteme, tarıh jáne etnografıaǵa, jalpy mádenıetke qatysty kóptegsn termınder jasaǵan ǵalym.

Ǵalymnyń termın shyǵarmashylyǵyndaǵy qyzmetiniń bir ǵana ǵylym salasymen shektelmeıtindigi onyń jalpy qazaq termınologıasyn qalyptastyrýdaǵy ornynyń aıryqsha ekendigin kórsetedi. Alaıda A.Baıtursynulynyń qazaq termınologıasynyń qalyptasýyna qosqan úlesi bularmen ǵana bitpeıdi. Onyń Qazaqstan ǵylymyn uıymdastyrýshylardyń biri ǵana emes, solardyń ishindegi asa irisi, biregeıi ekendigin dáleldeıtin derekter ǵalym murasyna tereńirek úńilgen saıyn tabyla beredi.

Endigi bir aıryqsha atap aıtýdy qajet etetin másele – ǵalymnyń termınjasamnyń tásilderi men joldaryn anyqtap bergendigi. Iaǵnı tórtinshiden, A.Baıtursynuly qazaq tiliniń sózjasam tásilderin anyqtap, olardy óziniń termınjasam tájirıbesinde keńinen paıdalanǵan ǵalym.

Termınjasam tásilderiniń arajigi ashylyp, olardyń termın shyǵarmashylyǵynda iske qosylýyn qazaq tili gramatıkasynyń (sarfy) jazylýymen tikeleı baılanysta qarastyrǵan jón. Búgingi termınjasam tásilderiniń ózindik erekshelikteri bar ekendigine qaramastan, ol negizinen qazaq tiliniń sózjasam tásilderiniń quramyna enedi.

A.Baıtursynulynyń qazaq tiliniń sózjasam tásilderin anyqtaýmen qatar, ol tásilderdi termın jasaýda paı­dalanýdyń jarqyn úlgisin kórsetkendigin onyń qalamynan týyndaǵan júzdegen termınderi dáleldeıdi. Máselen, ǵalymnyń jurnaq, jalǵaý, býyn, shýmaq, tarmaq, raı, múshe, ádis, t.b. osylar sıaqty termınderi semantıkalyq tásilmen, jaqsha, syzyqsha, kósemshe, esimshe, dáıekshi, býynshy, bastaýysh, baıandaýysh, anyqtaýysh, pysyqtaýysh, tolyqtaýysh, áýrelenis, kúlis, álektenis, álipteme, zaýyqtama, mazmundama, ermekteme, qorytpa, usynba, suqtanys, azaptanys, jalǵaýlyq, esimdik tárizdi kóptegen termınderi morfologıalyq tásilmen, al daýyssyz dybys, daýysty dybys, qatań dybys, uıań dybys, túbir sóz, týyndy sóz, qos sóz, qaratpa sóz, qystyrma sóz, mezgil pysyqtaýysh, meken pysyqtaýysh, syn pysyqtaýysh, turlaýly múshe, turlaýsyz múshe, salalas sóılem, sabaqtas sóılem, jalań sóılem, jaıylma sóılem, bolymdy sóılem, bolymsyz sóılem, tolymdy sóılem syndy termınder toby sıntaksıstik tásilmen jasalǵan.

Bul atalǵan termınderdiń keıbireýleri orys tilindegi termınderdiń negizinde kálkalaný arqyly (daýysty dybys, daýyssyz dybys, qos sóz, t.b.) jasalǵandyǵy ańǵarylyp tur. Budan ǵalymnyń kálka tásilin de utymdy paıdalanǵanyn kórýge bolady.

G.S.Púrbeev «Kálkalaý arqyly termın jasaý óte kúrdeli másele. Aýdarmanyń sátti shyǵýy úshin ózge tildegi sózdiń (sóz tirkesiniń) semantıkasyn, morfologıalyq qurylysy men qoldanylatyn salasyn jaqsy bilý kerek» (Púrbeev G.S. Sovremennaıa mongolskaıa termınologıa. –M., 1984. – Str.101.) degen bolatyn.

A.Baıtursynuly joǵarydaǵy termınderdiń orys tilindegi atalǵan qasıetterin jaqsy bilýmen birge, qazaq tiliniń óz materıalyn utymdy paıdalana otyryp, sátti termınder jasaǵan. Kórsetilgen termınderdiń qazaq tiliniń termınologıalyq leksıkasynyń qatarynan berik oryn alyp, kúni búginge deıin ózgerissiz qoldanylyp ábden qalyptasyp ketkendigi olardyń sátti jasalǵandyǵynyń aıqyn dáleli bola alady.

Ǵalym eńbekterinen qımyl ataý formasymen keletin ańdaý, aýystyrý, ásireleý, áserleý, baıymdaý, beıneleý, búkpeleý, damytý, keıipteý, kórikteý, meńzeý, teńeý, túıdekteý, údetý, shendestirý sıaqty ádebıettaný termınderi men demeý, jalǵaý, ústeý, shylaý tárizdi til bilimi termınderin kóptep kezdestirýge bolady. Zattyq uǵym men prosestik uǵymdy ushtastyryp turatyn mundaı termınderdi jasaý Ahańnan bastaý alyp, búgingi qazaq termınologıasyndaǵy termın jasaýdyń ónimdi bir úlgisine aınalǵanyn ańǵaramyz. Bul termınderdiń qaısybiri (mysaly, aýystyrý, teńeý, t.b.) tilde burynnan bar sózderdiń termındenýi arqyly jasalǵan bolsa, keıbireýleri (mysaly, lepteý, oılamaldaý, t.b.) sol úlgimen, ıaǵnı etistik túbirine – ý jurnaǵyn jalǵaý jolymen jasalynǵan.

Termındelýshi uǵym men termındenýshi sózdi sáıkestendirý úshin uǵymdar júıesine de, termınder júıesine de birdeı mán berý termın jasaýshyǵa asa qajet. A.Baıtursynuly jasaǵan termınderdiń túgelge jýyq sátti shyǵýynyń syry – onyń naǵyz termınshi retinde termınge leksıkologıa turǵysynan da, konseptologıa turǵysynan da qaraı bilýinde jatsa kerek.

Kezinde A.Baıtursynuly pýrısik baǵyt ustady dep, ol jasaǵan termınderdiń birazy qoldanystan shettetilgeni belgili. Soǵan qaramastan, Ahań jasaǵan termınderdiń kópshiligi óziniń ómirsheńdigin tanytyp keledi. Al arnaıy shettetilgen termınderdiń arasynda búginde qaıtadan qajetimizge jaraıtyndary az emes.

Ádebıetshi ǵalym R.Nurǵalıev Ahańnyń eńbegine jazǵan alǵysózinde «san alýan fólklorlyq shyǵarmalardy toptap saralaýǵa múmkindik beretin saýyqtama, zaýyqtama, saryndama, salttama, ǵuryptama, qalyptama degen termınder qazirgi uǵymymyzǵa ózi suranyp tur» (Nurǵalıev R. Alyp báıterek//A.Baıtursynov. Aq jol. Almaty, 1991. -13-b.) deıdi.

Shyndyǵynda da A.Baıtursynuly jasaǵan ondaı termınderdi qunttap qoldana bilsek, talaı termınderimiz qazaqy qalpyna túsken bolar edi.

Belgili tilshi ǵalym R.Syzdyqovanyń: «…jalpy mádenıetke, tarıhqa qatysty áleýmettik termınderdiń de kópshiligi A.Baıtursynuly qalamynan týyp, qazir avtory umytylyp, jalpy halyqtyq kánigi sózder bolyp ketkendigin de aıtý kerek» (Syzdyqova R. Ahmet Baıtursynov//Til taǵylymy. –Almaty, 1992. -33-b.) degen pikiri nazar aýdarady.

A.Baıtursynulynyń termın jasaýda ustanǵan baǵyty men onyń qalamynan týǵan basy ashyq termınderi-aq Ahańnyń qazaq termınologıasynyń negizin qalaýshy jáne ǵasyr basyndaǵy búkil ǵylymı oı-sananyń qalyptasýyna yqpal ete bilgen zor tulǵa ekenin dáleldeı alady. Alaıda onyń qalamynan týǵan termınder men sózder múmkindiginshe anyqtalyp jatsa, tarıhı ádilettilik bolmaq. Sondyqtan ǵalym murasyn zertteýshilerdiń ony esten shyǵarmaǵany abzal.

Ózimiz qazaq tili baı til dep dáleldegenimizben, is júzinde sol baılyqty A.Baıtursynuldary men onyń zamandastary tárizdi sheber paıdalana almaýymyzdan, termın jasaý isinde tilimizdiń múmkindigin sarqa paıdalanýǵa daǵdylanbaǵandyǵymyzdan jáne áli de keshegi keńestik termınjasaý qaǵıdattarynan shyǵa almaı otyrǵandyǵymyzdan da termın jasaý isi óz baǵytyn anyqtap, júıeli damý jolyna túse almaı otyr. Qazirgi ǵalymdarymyz ben salalyq mamandarymyzdyń bári birdeı ǵasyr basyndaǵy qazaq zıalylary sıaqty ana tilin jetik bilmeıtindigi, sondyqtan da ony termın shyǵarmashylyǵynda paıdalaný múmkindiginiń tómendigi taǵy bar.

Besinshiden, A.Baıtursynuly jekelegen ǵylym salalarynyń ǵana emes, búkil qazaq termınologıasynyń qalyptasýyna tikeleı áser etken aıryqsha tulǵa.

Ǵalymnyń termınjasam tásilderin kórsetip, olardy paıdalana otyryp, til bilimi, ádebıet ǵylymdarynyń termınologıasyn, ózge arnaýly salalarǵa qatysty termınder jasaýy – ǵasyr basyndaǵy ózge ǵylym salalary boıynsha oqýlyqtar men túrli ǵylymı eńbekter jazǵan avtorlarǵa taptyrmaıtyn úlgi boldy. Bul pikirimizdiń negizsiz emes ekendigine A.Baıtursynulynan keıin ártúrli ǵylym salalary boıynsha eńbekter jazǵan qazaq zıalylarynyń jasaǵan termınderi dálel bola alady. Ony tómendegi keste arqyly kórsetýge bolady.

Bul keste arqyly biz keıingi oqýlyqtar jazǵan avtorlardyń A.Baıtursynulynyń keıbir termın jasaý úlgilerin (modelderin) qalaı paıdalanǵanyn nemese ult tilinde burynnan bar tulǵalas sózderdi termındik maǵynada jumsaǵandyǵy arqyly olardyń arasyndaǵy sabaqtastyqty kórsetýge tyrystyq.

Osy derekterdiń ózi ǵalymnyń til bilimpazy retinde qazaq tilinde termın jasaýdyń úlgisin kórsete otyryp, ǵasyr basyndaǵy termın jasaý isine tikeleı yqpal etken zor tulǵa ekenin anyq ańǵartady.

Mundaı mysaldardy áli de keltirýge bolady. Mysaly, A.Baıtursynulynyń qalamynan týyndaǵan turlaýsyz múshe, turlaýly múshe, odaǵaı sóz, sabaqtas sóılem termınderi E.Omarulynyń kórsetilgen oqýlyǵyndaǵy turlaýsyz shama, turlaýly shama, odaǵaı san, sabaqtas pishin termınderiniń jasalýyna sebep bolǵandyǵyna da daý aıtý qıyn ǵoı dep oılaımyz. Al máseleniń ekinshi qyrynan qaraǵanda, muny HH ǵasyrdyń alǵashqy shıreginde qanattasyp, qatar qyzmet etken qazaq til biliminiń qos ǵulamasynyń termın jasaý isindegi shyǵarmashylyq sabaqtastyǵynyń kórinisi dep tanýǵa da negiz bar.

Altynshydan, A.Baıtursynuly XX ǵasyrdyń basyndaǵy qazaq termınologıasyn qalyptastyrý men damytýdyń baǵyt-baǵdaryn aıqyndaýshy, ol E.Omaruly ekeýi qazaq termınologıasynyń tuńǵysh ǵylymı qaǵıdattaryn belgileýshiler.

1924 jyly maýsym aıynda Orynborda «Qazaq ǵylymı qyzmetkerleriniń 1-sezi» bolyp, onda termınologıany qalyptastyrýdyń qaǵıdattary sıez qaýlysymen resmı bekitildi. Araǵa eki jyldaı ýaqyt salyp, 1926 jyly Bakýde ótken «Túrikshilerdiń 1-inshi quryltaıynda» jasaǵan baıandamasynda A.Baıtursynuly qatynasýshylarǵa osy qaǵıdattardy tanystyra otyryp, ózge túrkilerge de ǵylymı termınologıany qalyptastyrýda qazaq bilimpazdary jasaǵan osy qaǵıdattardy basshylyqqa alýdy usyndy.

Bul jerde A.Baıtursynulynyń termınologıany damytýdaǵy jetekshilik qyzmetiniń taǵy bir qyry kórinis beredi. Ol – ǵalymnyń qazaq termınologıasyn qalyptastyrýdyń baǵyt-baǵdaryn kórsetýmen shektelmegendigi.

Sonymen jetinshiden, Ahań qazaq oqyǵandary jasap, resmı bekitken termınologıa qaǵıdattaryn búkil túrki halyqtaryna usyna otyryp, túbi bir týystas tilderdiń termınologıalyq qorynyń ortaqtyq sıpatyn arttyrýdy kózdegen keń tynysty túrkolog ǵalym.

Ol qazaq óz baıandamasynda qazaq bilimpazdary jasaǵan qaǵıdattardy túrkologıa sezine qatysýshylarǵa tanystyra kelip, óz oıyn bylaı túıindeıdi: «Etım pýtem kajdyı ız nas, razgrýzıv svoı ıazyk ot balasa chýjıh slov ı ochıstıv ego ot zasorennostı vlıanıem chýjogo ıazyka, sdelalı by dostýpnymı proızvedenıa svoeı pechatı ı svoeı narodnoı masse ı drýgım túrkskım narodnostám» (Baıtursynov A. Shyǵarmalar. – Almaty, 1989. –141-b.).

Budan ǵulama ǵalymnyń qazaq termınologıasyn qalyptastyrý men damytýdyń baǵyt-baǵdaryn aıqyndaýmen qatar, búkil túrki halyqtary termınologıasynyń damýyna kóńil aýdaryp, termın jasaýda ortaq qaǵıdattar ustaný arqyly týystas halyqtardyń ózara tildik, ǵylymı jáne rýhanı-mádenı baılanystarynyń tereńdeı túsýin kózdegenin kórýge bolady. Sonymen qatar qazaq oqyǵandarynyń ótken ǵasyrdyń jıyrmasynshy jyldaryndaǵy ǵylymı-aǵartýshylyq saladaǵy jetekshilik rólin, yqpalyn, ulttyq jáne túrkilik termınqor jasaý, ǵylym tilin qalyptastyrý máselelerinde týystas halyqtardan birshama ozyq turǵanyn da ańǵarýǵa bolady.

A.Baıtursynuly jasaǵan termınderdiń ómirsheńdik tanytýynyń syry nede degen suraqqa jaýap izdesek, ol eń aldymen uǵymǵa ataý berýge ulttyq tanym turǵysynan kelgen. Sondyqtan ony qazaq qaýymy alǵashqyda azdap jatsynǵanmen, tez qabyldap, sanasyna sińire alǵan. Ekinshiden, sol kezdegi Ahańnyń zıalylar arasyndaǵy zor bedeli men til salasyndaǵy biregeı iri oqymysty retinde moıyndalýy da onyń jasaǵan termınderiniń shyǵarmashyl qaýym tarapynan talqysyz qabyldanýyna sebep boldy. Onymen ıyqtas turyp, oı jarystyryp, pikir talastyryp, óz termınderin usyna qoıatyn til mamandary qalyptasa qoımap edi. Onyń mańaıyndaǵy til máselelerine jetik degen E.Omaruly, H.Dosmuhameduly, N.Tórequluly syndy Alash bilimpazdarynyń da ǵalym pikirine qurmetpen qaraǵany baıqalady. Úshinshiden, ol qazaq tilindegi sóz týdyrýshy jurnaqtardy, baıyrǵy leksıkalyq qordy, jalpy alǵanda, sóz týdyrý tásilderin óte utymdy, sheber paıdalana bilgen. Tildik normalarǵa saı, aıtýǵa yńǵaıly, estýge jaǵymdy, kóńilge qonymdy, bir sózben aıtqanda, qoldanýǵa qolaıly ataýlar jasaı bilgendikten, onyń qalamynan týyndaǵan termınderi ýaqyt synyna tótep berip, urpaqtan-urpaqqa qyzmet etip keledi.

Ahań bastaǵan Alash zıalylary tarapynan alǵash ret termınologıany damytýdyń baǵdary belgilendi. Termınologıaǵa qatysty aıtqanda otyz-qyryq jyldy deı almasaq ta, jıyrma jyldaı ýaqytty, dálirek kelgende, 1910-1930 jyldar aralyǵyn «qazaq termınologıasy damýynyń Baıtursynuly kezeńi» deýge tolyq negiz bar. Óıtkeni ǵasyr basynan 30-jyldarǵa deıingi qazaq termınologıasynyń damýy Ahmet Baıtursynuly esimimen tyǵyz baılanysty. Óıtkeni ol ózi júzdegen termınder jasap, olardy qoldanysqa engizip, ult tilinde termın jasaýdyń úlgisin kórsetti. Osy atalǵan ýaqyt aralyǵynda qazaqtyń ǵylym tiliniń, ulttyq termınologıalyq qorynyń qalyptasýyna Ahańnyń ózi tikeleı basshylyq etti. Al «Baıtursynov dáýiri», «Baıtursynov ǵasyry» degenge kelsek, termınologıaǵa qatysty tutas dáýirdi, ǵasyrdy A.Baıtursynuly esimimen baılanystyra qarasaq, onymyz tarıhı shyndyqpen qabysa qoımaıdy. Sebebi Ahań termınologıa máselelerimen 10-jyldardyń orta tusynan bastap, jıyrmasynshy jyldardyń aıaǵyna deıin on bes jyldaı belsendi aınalysty. 30-jyldardyń bastapqy jyldaryna deıin ol bastaǵan is jalǵasyn taýyp otyrdy. Sol sebepti biz qazaq termınologıasynyń HH ǵasyr basyndaǵy 10-15 jyldyq merzimdi «A.Baıtursynuly kezeńi» dep ataǵan oryndy dep sanaımyz.

«Tildiń mindeti – aqyldyń ańdaýyn ańdaǵanynsha, qıaldyń meńzeýin meńzegeninshe, kóńildiń túıýin túıgeninshe aıtýǵa jaraý. Munyń bárine jumsaı biletin adamy tabylsa, til shama-qadirinshe jaraıdy. Biraq tildi jumsaı biletin adam tabylýy qıyn… Sondyqtan sózden jasap, sóz shyǵarý degen árkimniń qolynan kele bermeıdi jáne shyǵarǵandardyń da sózderi bári birdeı jaqsy bola bermeıdi» (Baıtursynov A. Shyǵarmalar. –Almaty, 1989. –141-b.) dep, tildiń mindetin tereń túsinip, ony termın shyǵarmashylyǵynda asqan sheberlikpen, úlken jaýapkershilikpen jumsaı bilgen uly tulǵanyń qazaqtyń ǵylymı termınologıasyn qalyptastyrýdaǵy eńbegi ushan-teńiz.

Orystyń ǵylym tiliniń damý tarıhyn zertteýshi ǵalymdar biraýyzdan ensıklopedıst-ǵalym M.V.Lomonosovty «orys ǵylymı termınologıasynyń atasy» (Danılenko V.P., Kandelakı T.L. Rýsskaıa termınologıa// Razvıtıe termınologıı na ıazykah soıýznyh respýblık SSSR. M., 1986. –str.182.) deıtin bolsa, Qazaqstan ǵylymynyń tarıhyndaǵy ondaı oryndy ultymyzdyń baǵyna týǵan perzenti asa kórnekti ǵalym Ahmet Baıtursynuly ıelenip tur.

Sherýbaı QURMANBAIULY,

fılologıa ǵylymdarynyń doktory, profesor