Ǵylym-tehnologıa men saýda-sattyq salasynda aǵylshyn tili halyqaralyq ortaq til retinde qoldanylyp otyrǵan qazirgi zamanda qazaq álipbıin latyn grafıkasyna kóshirýdiń qajettiligi jurtqa málim. Bul Qazaqstannyń batys elderiniń tilin, ǵylym-tehnologıasyn úırenýin jeńildetý úshin ǵana emes, búkil dúnıejúzi qazaqtarynyń ózara hat-habar alysýyna da qajetti mańyzdy is. Biz shetelde ǵylymı zertteýmen aınalysyp júrgen qazaq retinde, ózimizdiń latyn álipbıi jónindegi oıymyzdy Qazaqstan halqynyń nazaryna usynyp, kelesi kezekti qazaq álipbıin jobalaýdyń ǵylymı talqylarynda bizdiń de pikirimizdi qoǵam qaıratkerleri men halyq elep-eskerse eken degen úmittemiz.

26-shy qazanda qabyldanǵan álipbıde “X” pen “W” áripteri joq. Bul qazirgi ǵylym-tehnologıada qoldanylatyn kóptegen termınderdi jazýǵa qolaısyz. Mysaly, hımıada Xenon (ksenon) men Tungsten (vólfram) degen elementterdi “Xe” jáne “W” tańbalarymen belgileıdi. Hylene, xanthate, wadsleyite, whiteite degen hımıalyq zattar da bar. Medısınada kóp qoldynylatyn X-hromosoma, X-sındromy, Waardenburg sındromy, Wolfram sındromy, Warfarin, Western blot degen ataý, sózder bar. Fızıkada toq kúshin W (Watt) tańbasymen belgileıdi. Eger osyndaı ataýlardyń bárin qazaqshalap nemese oryssha ataýlarmen jazamyz desek latyn álipbıine kóshýdiń nendeı mańyzy bolmaq? Budan syrt, jer, adam attary, máselen, New York, Washington, Lexington, Alexandria, Oxford, Xiamen degen qalalar kóp tilde osy qalpynda jazylady. Al bul qalalardy latynnyń qazirgi qabyldanǵan nusqasymen qalaı jazý kerek? ‘W’ men ‘X’-tiń ornyna qaı tańbany qoldanamyz? Tipti qazaqtar óz attaryn, máselen Ýatqan, Shyńǵys degen attardy aǵylshyn tildi maqalalarda Ý’atqan, S’in’g’is dep jazsaq, sheteldikter qalaı oqıdy?

Qazir dúnıejúzindegi ár elderde ómir súrip jatqan qazaqtardyń ortaq bir álipbıi joq, kompúter, uıaly telefon arqyly qazaq tilinde baılanys jasaý qolaısyz. Ótken bir ǵasyr ishinde qazaq álipbıi úsh ret ózgertildi, arab qarpinen latyn jazýyna, latynnan kırıllısaǵa. Ár retki ózgeris barysynda qazaqtar dinı ıdeologıa nemese saıası qysymnyń áserinen ózinde joq “h, Iý, Ia” qatarly tańbalardy paıdalanýǵa májbúr boldy. Al osy jolǵy álipbı ózgertý Qazaqstan táýelsiz el bolǵannan keıingi alǵashqy ári sońǵy ret álipbı ózgertýi bolady dep senemiz. Bul latyn álipbıimen qazaqtyń jastary kompúter programmalaryn jasap, oqý oryndarynda, aýrýhanalarda jáne úkimettik mekemelerde jappaı paıdalanatyn bolady. Sol sebepti, osy jolǵy latyn álipbıin jobalaýda dinı ıdeologıaǵa, saıası kózqaras nemese jeke bir adamnyń unatý-unatpaýy qatarly isterdiń yqpalyna ushyramaı, ǵylymı negizde, sabyrmen, aqyl-parasatpen dúnıejúzi qazaqtardyń bárine birdeı qolaıly álipbı qabyldaý kerek. Osyny eskere otyryp, jańa latyn álipbıi tómendegi jeti negizgi talaptardy qanaǵattandyrýy kerek dep oılaımyz.

1. Aǵylshyn til pernetaqtasyndaǵy (keyboard) áripterdi tolyq ári ѳz orny boıynsha paıdalaný;
2. Qazaq latyn álipbıiniń pernetaqtasyn nemis jáne Irlandıa pernetaqtalary sekildi aǵylshyn til pernetaqtasy negizinde jobalaý;
3. Microsoft Office (Word, Excel, PowerPoint), Photoshop, Graphpad Prism qatarly ǵylymı zertteýde ári kúndelikti ómirde kóp qoldanylatyn baǵdarlamalardy paıdalanýǵa qolaıly bolý;
4. Kompúter baǵdarlamalaryn qurýǵa qolaıly bolý;
5. Halyq arasynda ortaq qoldanylyp júrgen ataý-termınder kóp ózgerissiz jazylatyn bolýy;
6. Sheteldik adam, jer attary kóp ózgerissiz jazylatyn ári durys oqylatyn bolýy;
7. Qazaqtyń óz adam, jer attary aǵylshyn tilinde múmkindiktiń barynsha durys oqylatyn bolýy.

Jáne bir eskeretin mańyzdy is, bul jolǵy latyn álipbıin jobalaýda dástúrli pernetaqtanyń ońtaılylyǵyn ǵana oılamaı, 40-50 jyldan keıingi ǵylym-tehnologıanyń damý betalysyn tolyq oılastyrý kerek. XIV ǵasyrda bastalǵan renesanstan keıin Batys Eýropa elderi dúnıeni ǵylymı jolmen túsinetin bolyp, árqandaı bir memlekettiń bolashaǵyna qatysty mańyzdy isterdi 40-50 jyldan keıingi tıimdi-tıimsiz jaqtaryn ár salanyń mamandarymen tolyq aqyldasyp, halyqtyń pikirin tyńdap sheship keledi. Sol sebepti ǵylym-tehnologıa men ekonomıka jaǵynan 500 jyldan beri dúnıeniń aldynda júr. Kerisinshe, bizdiń musylman baýyrlarymyz áli kúnge deıin paıda men ońtaılylyqty ǵana oılap, ǵylym-tehnologıada álemniń eń artynda keledi. Al ѳzimizdiń osy jolǵy 26-shy qazanda qabyldanǵan joba (26-qazan-joba) men alǵashqy jarıalanǵan jobany (alǵash-joba) qarap kѳrsek, til mamandarymyz dástúrli pernetaqtanyń ońtaılylyǵyn ǵana oılastyrǵan.  Basqa jaratylystaný ǵylymdary salasyndaǵy mamandar talqyǵa qatyspaǵan uqsaıdy. Mysaly, alǵash-jobada “X” árpi joq, 26-shy qazandaǵy jobada “X” pen “W” áripteri joq. Hımıa men fızıka mamandary álipbı talqylaýlaryna qatysqan bolsa, “X” jáne “W” áripteri halyq arasynda ortaq qoldanylatyn ǵylymı ataý-termınderge qajet ekendigin aıtqan bolar edi. Budan bólek, 40-50 jyl emes, 20 jyl ishinde qazirgi dástúrli pernetaqta qoldanystan shyǵyp, symsyz, optıkalyq, vırtýaldy, nemese basqa túrdegi kóp fýnksıonaldy, elektrondy pernetaqtalar jalpylasyp ketedi. Sol kezde kompúter pernetaqtasynyń ornalasýyn bir tilden ekinshi bir tilge aýystyrý bir perneni basýmen ǵana oryndalatyn bolady.

40-50 jyldan keıin qaǵaz, qalamsyz tolyqtaı elektrondy zamanǵa jetkende, terý jyldamdyǵy men dáldik birinshi másele bolyp tabylady. Álipbıde qos-tańba nemese dáıekshe ѳte kѳp bolsa, terý jyldamdyǵyna da dáldikke de keri áser týdyratyny anyq.

Álipbıde dáıeksheli áripter óte kóp bolsa kompúter baǵdarlamasyn jazýǵa da úlken qolaısyzdyq týdyrady. Mysaly, Standart Unicode-da (UTF-8/16) “ A’ ”-ny bir árip jáne bir pýnktýasıadan quralǵan eki tańba dep esepteıdi. Al “Ä”-ny “Á” dep qoldansaq Unicode-da 0x00C4-men belgilep, bir tańba dep esepteıdi. Batys elderinde “X”, “Q” áripterimen jazylatyn ǵylymı ataýlar men adam, jer attary bar, biraq óte az. Qazaq latyn álipbıinde “X” jáne “Q” áripterin sáıkesinshe “X” jáne “Q” dep qoldansaq eshqandaı qolaısyzdyq týyndamaıdy. Alaıda “J” árpin “I” dep, “Y” árpin “Y” dep oqý óte yńǵaısyz. Xalyq arasynda keńinen qoldanylatyn tilderdiń kóbinde “J, Y, W, Sh, Ch, Ng” degen tańbalardy sáıkesinshe “J, I, Ý, Sh, Ch, Ń” dep oqıdy. Mysaly, aǵylshyn tilimen, japonnyń romadzıimen (Rōmaji; romanized Japanese Alphabet), qytaıdyń pınınimen jazylatyn (mysaly, Jefferson, New York, Washington, Chicago, Fujisan, Tokyo, Yokohama, Sushi, Shanghai, Wuhan, Jiangsu) sózderdiń bárinde “J, Y, W, Sh, Ch, Ng” áripterin sáıkesinshe “J, I, Ý, Sh, Ch, Ń” dep oqıdy. Onyń ústine, osy tańbalarmen jazylatyn sózder óte kóp. Sol sebepti, osy tańbalardyń dybystalýyn “J, I, Ý, Sh, Ch, Ń” dep oqysaq, Aǵylshyn tildi pernetaqtanyń ereksheligin paıdalansaq, sonymen qatar kompúter baǵdarlamalaryn oılastyrsaq, tómendegideı joba-1 de kórsetilgen álipbıdi jobalaýǵa bolady.

 Joba-1 men halyq arasynda ortaq qoldanylyp júrgen ǵylymı ataýlardy, adam, jer attaryn óz qalpynda jazyp, aǵylshyn tiline jaqyn dybyspen oqýǵa bolady. Mysaly, X-xromasoma, Wolfram, Watt, Joule degen ǵylymı ataýlar, New York, Washington, Jacksonville, Shanghai degen jer attary ózgertilmeı jazylyp, durys oqylady. Eger “Ä, Ö, Ü, Ë” áripterin paıdalanbaımyz desek, joba-2 de kórsetilgen qos tańbalar qazaq tilindegi erekshe dybystardy beıneleýge úılesimdi dep oılaımyz. Mysaly, “O” men “E”-ni qosyp oqysa tabıǵı túrde “Ó” bolyp oqylady. “A” men “İ”-ni, “U” men “İ”-ni qosyp oqysaq sáıkesinshe “Á” men “Ú”-ge jaqyn oqylady. “Sh” jáne “Ch” tańbalaryn sáıkesinshe “Sh” jáne “Ch” dep oqyǵanda, “Eh”-ni “Y” dep oqýǵa ábden bolady. Joba-2 de joba-1 sekildi ǵylymı ataýlar men jer, adam attaryn ózgertpeı jazyp, durys oqýǵa bolady. Qazaq álipbıindegi tańbalardyń oqylýy aǵylshyn tiline, qytaıdyń pınınine jáne japonnyń romadzıine qansha jýyq bolsa, til úırenýge, ǵylym-tehnologıany ıgerýge sonsha qolaıly bolar edi. Latyn álipbıine kóshýdiń túp maqsaty da osy bolar dep oılaımyz.

Eger joba-2-ni qoldansaq, alǵash-joba men 26-shy qazandaǵy joba sekildi, aǵylshyn til pernetaqtasyndaǵy tańbalardy paıdalanyp qazaqsha jazýǵa bolady. Biraq osy úsh jobanyń bárinde qos-tańba nemese dáıekshe ѳte kѳp. Ekinshi jobada nemese alǵash joba men jazylǵan qazaq sѳzderiniń qazaq álipbıine tán ózindik bir ereksheligi joq. 26-shy qazandaǵy joba men jazylǵan sѳzderdi oqý ѳte qıyn. Mysaly, tѳmendegi birneshe qazaq sѳzderin tѳrt túrli joba men jazyp, salystyryp kѳreıik.

Joba-1 men jazylǵan jazý retti, anyq, oqýǵa ońaı, qazaq álipbıine tán, basqa tilderden erekshelep turatyn ózindik ózgesheligi bar. Basqa úsh jobamen salystyrǵanda terý jyldamdyǵy da tez dáldigi de joǵary. Eger joba-1-di qoldansaq, kompúter pernetaqtasyn jobalaýǵa eshqandaı qıyndyq týyndamaıdy. Batys Eýropa tilderinde qoldanylyp júrgen pernetaqtada (mysaly, nemis nemese Irlandıa pernetaqtasy) sekildi, qazaq pernetaqtasyn tómende kórsetilgendeı aǵylshyn til pernetaqtasy negizinde jobalaýǵa bolady.

 Nemis stıldi pernetaqtasyn paıdalansaq, ádette kѳp qoldanylmaıtyn “{}, [], ;, :, ‘ ” qatarly tańbalardyń ornyna “Ä, Ö, Ü, Ë” áripterin qoıyp, “{}, [], ;, :, ‘ ” tańbalaryn “Alt” pernesimen qosa basyp teretindeı etip jobalasaq, qazaq sѳzderin ári tez ári durys terýge bolady. Eger Irlandıa stıldi pernetaqtasyn paıdalansaq, “Alt” pernesimen qosa “A, O, U, E” pernelerin tersek, sáıkesinshe “Ä, Ö, Ü, Ë” áripteri jazylady. Osy ekeýiniń qaısysy bolsa da áripterdiń pernetaqtadaǵy orny aǵylshyn pernetaqtasy negizinde jobalanǵandyqtan este saqtaýǵa óte jeńil. Al uıaly telefonǵa kelsek, tѳmende kѳrsetilgendeı, “Ä, Ö, Ü, Ë” áripterin nemis pernetaqtasy sekildi qazaq pernetaqtasynyń birinshi betinde kórsetýge bolady, “A’, O’, U’, E’” qatarly dáıeksheli áripter nemese “Ai, Oe, Ui, Eh” qatarly qostańbany terýge qaraǵanda kóp jeńil bolmaq.  

Joba 1-diń ázirshe jáne bir qolaıly tusy, sheteldegi qazaqtar qazaq latyn álipbıi pernetaqtasynyń baǵdarlamalary kompúter men uıaly telefonda daıyn bolǵanǵa deıin aǵylshyn pernetaqtasyn paıdalanyp qazaqsha jaza berýine de bolady. “Ä, Ö, Ü, Ë” áripterin aǵylshyn pernetaqtasyn paıdalanyp jazǵanda “Ctrl”, “Shift” jáne “ : ” bir ýaqytta basyp qoısa “A, O, U, E” bassaq sáıkesinshe “Ä, Ö, Ü, Ë” áripteri shyǵa keledi.  Sumsung, iPhone qatarly qol telefondarda A, O, U, E-ni bir sekýnd basyp tursaq “Ä, Ö, Ü, Ë” áripteri shyǵady. Demek Qazaqstan naryǵyna arnap jasalǵan kompúter, uıaly telefon bolsa da, sheteldegi qazaqtar aǵylshyn til pernetaqtasyn paıdalanyp qazaq tilinde hat alysa beredi.

40-50 jyldan keıingi ǵylym-tehnologıanyń damý betalysyn oılaǵanda, joba-1-men qazaq tilinde maqala jazý basqa úsh joba men salystyrǵanda kóp ońaı bolmaq. Sol kezde qazaq pernetaqtasynda aǵylshyn tilindegi sekildi emle tekserý qoldanylatyn sѳzderdi este saqtaý qatarly fýnksıalardyń barlyǵy bolady. Eger qazir dástúrli pernetaqtanyń ońtaılylyǵyn ǵana oılap dáıeksheli nemese qos tańbasy kѳp álipbıdi paıdalansaq, 40-50 jyldan keıin qolaısyzdyǵyn baıqaǵan kezde, álipbıdi taǵy ѳzgertemiz be? Buǵan deıingi ózgerister de az bolǵan joq. Degenmen, bizdiń usynyp otyrǵan jobalarymyzda kemshilikter árıne bar. Sol sebepti bizdiń qaıtalap aıtqymyz kelgeni, bul jolǵy latyn álipbıin jobalaýda jeńildikti ǵana oılamaı, alys bolashaqty kózdep, qoǵamnyń ár salasyndaǵy mamandarmen keńesip, dúnıejúzi qazaqtaryna ortaq, ǵylym-tehnologıanyń jańa zamanǵy talaptaryna saı, kemeldi latyn álipbıiniń nusqasyn qaıtadan qarap qabyldaý kerek dep esepteımiz.

Qasym Qabylqaq, PhD, University of Iowa, Iowa City, IA, USA

Dáýren Qazymbek, PhD, Illinois Institute of Technology, Chicago, IL, USA

Dýbek Qazyken, PhD, University of Michigan, Ann Arbor, MI, USA

Manat Máýlenbaı, PhD, Reflexion Medical Company, Hayward, CA, USD

Áset Ápin, MSc, Caterpillar Inc. Mannheim, Germany