Qoǵamdaǵy orys tiliniń basymdylyǵyn saqtap qalý maqsatynda ómirge kelgen túrli uǵymdar men ustanymdar, qate túsinikter áli kúnge deıin talassyz aqıqat esebinde qabyldanyp, qoldanylyp júr. Ókinishke oraı, orys tiliniń mártebesin kóteretin osy uǵymdar men ustanymdarǵa bizder de quran sózindeı senemiz, keıde ózimiz (ásirese memlekettik qyzmetkerler) de qaıtalaımyz. Menińshe, bul «túsindirý baǵytyn» orystildi azamattarmen qazaq tili týraly pikir talastyrǵanda tıimdi tásil retinde qoldanýǵa bolady.
«Orys tili — ultaralyq qatynas tili» uǵymy
Dóńgelek ústelder men kezdesýlerde bizder «orys tili — ultaralyq qatynas tili» degen adam quqyǵyna qarsy keletin, 1989-jylǵy QR «Tilder týraly» zańda oryn alǵan bapty jańasha túsindiremiz. Eki ulttyń ókili, eki adam bir–birimen qaı tilde qatynas jasaǵysy keledi, ony ózderi biledi. Bul másele eshqashan zańmen rettelmeýi kerek. Sondyqtan da 1997-jylǵy QR «Tilder týraly» zańynda bul bap alynyp tastaldy. Alaıda, orystildi orta osy kúnge deıin «orys tili - ultaralyq til» degen ustanymdarynan tanbaıdy. Ókinishke oraı, bul qate tujyrymdy keıde memlekettik deńgeıdegi basshylardan da estımiz.
Bul jasandy «mıftik» uǵym Qazaqstandaǵy orys tiliniń zańdyq turǵydan erekshe róli bar sıaqty oı týdyrady. Sondyqtan bolýy kerek, «orys tili – ultaralyq til ǵoı» degen aqymaq tujyrymdy jıi estımiz. Barlyq adamnyń qatynas tilin, ózara sóılesý tilin ózderi tańdap alýǵa tolyq quqyqtary bar, sondyqtan, eshbir elde «ultaralyq til» degen uǵym zań arqyly rettelmeıdi. «Ultaralyq qatynas tili» degen uǵymnyń zańdyq negizi joq ekendigin orystildilerge túsindire otyryp, tilderdiń barlyǵynyń qatynas quraly retinde birdeı qyzmet jasaıtyndyǵyn, adamdardyń arasynda qatynas quraly retinde eshqandaı tilge artyqshylyq berilmeıtindigin túsindirý qajet. Qysqasy, álemniń eshbir elinde ultaralyq qatynas tili zań arqyly belgilenbeıdi.
«Tildik dıskrımınasıa» uǵymy
Kezdesý barysynda orystildi azamattardyń «tildik dıskrımınasıa» degen saıası-áleýmettik termındi múldem túsinbeıtinderin nemese qate túsinetinderine kózimiz jetti. Zertteýler kórsetkendeı, Qazaqstannan basqa elderge kóship jatqan azamattardyń 37 paıyzy (2013- jylǵy áleýmettik zertteýdegi derek) ózderiniń kóshý sebepterin «orys tiliniń dıskrımınasıaǵa ushyraýy» dep túsindiripti.
Alaıda, dóńgelek ústelder men kezdesýler kezinde meniń: «tildik dıskrımınasıa» degen sóz tirkesin qalaı túsinesińder» degen suraǵyma eshqandaı naqty jaýap ala almadym. Jaýap bergenderdiń bireýi (Aqmola oblysy, Sandyqtaý aýdany, Balkashıno kentiniń turǵyny, 28 jasta): «men dúkenge baryp orys tilinde bir zat surasam, al maǵan dúkenshi qazaq tilinde jaýap qaıtarsa, orys tiliniń dıskrımınasıa jasalýy dep túsinemin» dese, endi bireýi (Petropavl qalasynyń turǵyny, 25 jasta) «eger mynadaı mamandyq ıeleriniń memlekettik tildi bilýi qajet degen zań baby qabyldansa, orys tiliniń shettetilýi degen sol bolady» dep jaýap berdi. Birinshi jaǵdaıdy «tildik dıskrımınasıa» dep qabyldasaq, orys tilin bilmeıtin mıllıondaǵan qazaq tildilerdiń qazaq tilinde nan suraǵany men oǵan dúkenshilerdiń orys tilindegi jaýaptaryn da «qazaq tilin dıskrımınasıalaý» dep túsinýimiz kerek.
Al ekinshi jaǵdaıǵa kelsek, zań boıynsha memlekettik tildi talap etý halyqaralyq tájirıbede bar, qoǵamdyq qajettilik bolyp tabylady. Bizdiń Konstıtýsıamyzda prezıdenttikke túsetin adamnyń qazaq tilin bilý mindettiligi zańmen belgilengen. Prıbaltıka elderiniń zańdarynda barlyq derlik mamandyq ıeleriniń (zańda kórsetilgen mamandyqtyń túrleri 3 myńǵa jetip jyǵylady) memlekettik tildi bilýi – zańdy talap. Demek, orystildi turǵyndardyń kópshiligi burynǵy Keńes Odaǵy kezindeı, «bizdi túsiný úshin basqalar orys tilinde sóılesin» degen ustanymnan qutyla almaı júr. Olarǵa «tildik dıskrımınasıa» degen uǵym men adamdardyń sóıleý tilin tańdaý quqyǵy degen uǵymdy tereń túsindirý qajet. Eger, Qazaq elindegi azamattardyń orys tilinde sóıleýine ne jazýyna zańdy túrde tıym salynsa, orys tilin shekteý (dıskrımınasıa ) degenimiz sol bolady. Ókinishke oraı, Qazaq elinen kóship bara jatqandardyń kópshiligi ózderi sý ishken «qudyqqa bir túkirip» ketkisi keledi…
Memlekettik tildi bilýdiń azamattarǵa mindettiligi
İs-shara barysynda kóptegen azamattar memlekettik tildi bilýdiń azamattarǵa mindettiligi týraly másele qozǵaıdy. Sol ýaqytta qarsy pikir aıtýshylar «tildi zań júzinde mindetteý demokratıaǵa jatpaıdy» degen syltaýdy alǵa tartty. Bul jerde halyqaralyq tájirıbe men halyqaralyq zańdardy alǵa tartýymyz kerek. Mamandyqqa baılanysty memlekettik tildi bilý talaby. Orystildi azamattardyń kópshiligi belgili bir mamandyqqa baılanysty memlekettik tildi talap etý qajettiligin múldem túsinbeıdi nemese ony adam quqyǵyn buzý dep túsinedi. San jyldar boıy júrgizilgen ımperıalyq saıasattyń (bul saıasattyń Keńes ókimeti kezinde de jalǵasyn tapqany belgili) saldarynan kóptegen azamattarda «orys tilin bilý — barlyǵyna mindetti» degen pikir qalyptasyp ketken sıaqty. «Barlyǵy orys tilin biledi, sondyqtan qazaq tilin bilýdi mindetteýdiń qajettiligi joq» degen oı mamandyqqa baılanysty memlekettik tildi bilý degen talapty túsinýge de bóget jasap otyrǵan sıaqty.
Bul baptyń QR «Til týraly» zańynda bar ekendigin de kópshiliginiń kezdesý kezinde ǵana kózderi jetti. Shet elderdegi (Prıbaltıka elderindegi zańdarda) «Memlekettik til» týraly zańdardyń kópshiliginde memlekettik tildi bilý talaby qoıylatyn mamandyqtardyń tizimi kórsetilgen. Qazaqstandaǵy transport salasynda halyqqa qyzmet kórsetý bóliminde jumys isteıtinder úshin memlekettik tildi bilý mindetti bolyp sanalady. Ókinishke oraı, bul zań baptary qatań saqtalynady dep aıta almaımyz, biraq keleshekte bul talaptardyń qoǵamdyq ómirden óziniń ornyn alatyndyǵynda kúmán joq. Bul máseleni tereń túsiný memlekettik tildi oqyp-úırenýdiń qajettiligin taǵy bir dáleldeıtini sózsiz.
Memlekettik til – qazaq etnosynyń tili ǵana emes, osy eldiń azamattarynyń tili. Orystildi aýdıtorıaǵa memlekettik tildi túsindirý jumysy, «qazaq tili» termınin túsindirýden bastalady. Olardyń kópshiligi «qazaq tili» degen termındi memlekettik til statýstyń ataýy dep emes, qazaq ultynyń tili dep qana túsinedi. Olarǵa ózderiniń Qazaqstannyń azamattary ekendigin, al «qazaq tiliniń» ózderiniń memleketteriniń tili ekendigin jaqsylap túsindirý qajettigi týady. Áli de bolsa, «qazaq tili» degen sóz estilse boldy, keıbir orystildi azamattar «al orys tili nege…» degen áńgimeni bastap, eki tildi salystyrýǵa kirisedi.
Menińshe, orystildi aýdıtorıa «Qazaq tili — bizdiń tilimiz!» degen uǵymdy tolyq qabyldamaıynsha, pikirtalasty bastaýdyń qajeti de joq. Ókinishke oraı, mundaı jaǵdaıdy da ózimiz qalyptastyrdyq. Osy kúnge deıin «qazaq tili» degen termınniń ornyna bizder «memlekettik til» degen sózdi qoldanamyz. Sondyqtan bolý kerek, orystildi azamattardyń kópshiligi bul eki termındi eki bólek uǵym dep qabyldaıdy. (Shet elderdiń «Memlekettik til týraly» zańdarynyń birinshi babynda, mysaly: «Memlekettik til – ýkraın tili» degen sóz jazylsa, basqa baptardyń barlyǵynda «ýkraın tili» degen sóz tirkesi qoldanylady. Al bizder «memlekettik til – qazaq tili» deımiz de, basqa jerdiń bárinde «memlekettik til» degen termındi qoldanamyz. Sonda bizdiń elde memlekettik til degen jańa bir erekshe til bar sıaqty áser qaldyrady) Menińshe, orystildilerge túsinikti bolýy úshin barlyq jerde memlekettik til degennen kóri «qazaq tili» degen termındi qoldanýymyz kerek.
«Qostildilik» uǵymy
Keńes odaǵy kezinen Qazaqstandy – «qostildi Respýblıka» dep atap keldi. (Qazir de pikirtalas kezinde «bizder qostildi»), turǵyndardyń barlyǵy da qostildi meńgerip, sóılesý kezinde bir tilden ekinshi tilge erkin kóshe alatyn bolǵanda ǵana, ondaı eldi «qostildi el» dep ataıdy. Qazaqstanda tek qazaq tildiler ǵana qostildi boldy da, orystildi qaýym – bir tildi (orys tildi) deńgeıde qaldy. Bundaı jaǵdaıdy «bir jaqty qostildilik» dep ataıdy jáne bul jaǵdaı áleýmettik ádiletsizdik pen qoǵamdaǵy qaıshylyqqa alyp keledi.
Orys tildilerdiń basym kópshiligi «qostildilikti» ózderine qatysty qoldanbaıdy, basqalar bizdiń tilimizdi túsinýi kerek degen baǵytta ǵana qoldanady. Olardy osy qatelikten aryltý qajet. 90-jyldardyń basynda Qazaqstandaǵy orystildi uıymdar men keıbir ulyderjavalyq baǵyttaǵy qoǵamdyq tulǵalar eki tildi de memlekettik til dep jarıalaý kerek degen uran kótergen bolatyn. «Qostildilik» uǵymyn túsinbegen jerlesterimiz shyn máninde qostildilik ornasa, ózderiniń jaǵdaılarynyń óte qıyn bolatynyn bilmegen bolatyn.
Til máselesin — saıası, ultaralyq máselege aınaldyrmaý qajettigi
Dóńgelek ústelder men kezdesýlerdegi erekshe kóńil bólip, jan-jaqty túsindiretin bir másele – lıngvısıkalyq máseleni saıası máselege aınaldyrmaý máselesi. Sondyqtan da kezdesýlerde bizder tek qana «orystildiler», «qazaqtildiler» degen sózderdi qoldanamyz. («Orystildiler» degende onyń ishine mıllıondaǵan qazaqtar kiredi de, «qazaqtildiler» degen uǵymǵa myńdaǵan basqa ult ókilderi enedi). Ókinishke oraı, 90-jyldarda til máselesin saıası, onyń ishinde, ultaralyq máselege aınaldyrý keń oryn aldy. Sol kezeńdegi qalyptasqan qate túsiniktiń zardaptary áli kúnge deıin saqtalyp keledi. Aıta ketý kerek, osy baǵdarlamany júzege asyrý kezinde, dóńgelek ústelder men kezdesýlerde til máselesine baılanysty pikirtalastarda ultaralyq másele kóp qozǵalmady. Bul da qoǵamnyń oıanyp kele jatqanynyń kórsetkishi dep bilýimiz kerek.
Qazaq tiliniń qazirgi damý qarqyny men bolashaqtyń talaptaryn túsindirý
Orystildi azamattardy kópshiligi qazaq tiliniń damý qarqyny toqtamaıtynyn, jyl saıyn memlekettik tildiń qoldaný deńgeıiniń kúsheıe túsetinin, qoǵamnyń keleshegi qazaq tilinde ekenin áli tolyq túsine qoımaǵan sıaqty. Olar ózderiniń búgingi «qostildi» jaǵdaıy ózgermeıtindeı kóredi. Sondyqtan, qazaq tilin bilýdi qajettilik dep sanamaıdy. Kezdesýlerde olardyń osy qalyptasqan pikirin ózgertýge kúsh salý qajet. Bizder san túrli derektermen, mysaldarmen qazaq tiliniń respýblıka kólemindegi damýyn kórsetip, kózderin jetkizýge kúsh salamyz. Mysaly, san túrli zertteýlerge súıensek, Táýelsizdikke deıin mektep oqýshylarynyń 34 paıyzy ǵana qazaq tilinde oqysa, qazir bul kórsetkish 64 paıyzǵa kóterildi.
Almaty qalasynda jalǵyz qazaq mektebi bolsa, qazir 56 qazaq tilindegi mektep bar. Qyzylorda qalasynda jalǵyz ǵana taza orystildi mektep qaldy…Qoǵamdyq oryndarda jumys isteıtin kóptegen mamandyq ıelerinen qazaq tilin bilý, zańdy talapqa aınalyp kele jatyr. Dóńgelek ústelder men kezdesýlerge qatysyp otyrǵan Tilderdi damytý basqarmalarynyń qyzmetkerleri orystildi azamattarǵa jaqyn arada ómirge enetin «Qaztest» baǵdarlamasyn túsindirip, keleshekte qazaq tilin meńgerý deńgeıin anyqtaıtyn júıeniń iske qosylatynyn, onyń maqsaty men mindetterinen habardar etti. Qysqasy, qazaq tilin meńgermegen adamdardyń «tirshilik keńistiginiń» tarylyp kele jatqanyn orystildi azamattarǵa ashyq jetkizý, olardyń óz urpaqtarynyń bolashaǵyn búginnen bastap oılanýǵa alyp keledi. Ókinishke oraı, osy máseleni «orystildilerdiń múddesin qorǵaıtyn» uıymdar men azamattar aıtyp jatqan joq. Ony aıtý, túsindirý – bizdiń mindetimiz.
«Qazaqtildi mektep nashar bilim beredi, al orystildi mektepter sapaly bilim beredi» degen eshqandaı negizsiz, qashpa áńgimeni (nasıhatty) durys túsindi.
Orystildi álemniń qazaq tilin úırenýiniń eń tıimdi joly balalaryn qazaq tildi mektepterge berý. Osy másele sóz bola qalsa, orystildilerdiń kópshiligi (orystanyp ketken qazaqtar men basqa ult ókilderi de) bettteri bylsh etpesten, «qazaq tildi mektepterdiń bilim berý sapasy tómen, sondyqtan ǵana biz balalarymyzdy orystildi mektepke berýge májbúrmiz» dep shyǵa keledi. Balalarynyń orys tilin ǵana biletindigin aqtaý úshin taratylǵan osy bir «ertegige» bizdiń azamattardyń keıbireýleriniń qosyla bas ızeıtindigin de ashyq aıtýymyz kerek.
Bul ıdeologıa – bir ultty, ekinshi ulttan joǵary qoıatyn naǵyz fashısik ustanym.
Birinshiden, bizdiń elimizdegi barlyq oqý baǵdarlamalary (qazaq, orys, ózbek, uıǵyr mektepteri bolsyn) birdeı, ekinshiden, soǵan sáıkes, olarǵa arnalǵan oqý quraldary da (oqýlyqtar men kómekshi oqý quraldary) bir nusqada jasalynady.
Úshinshiden, qazaqtildi toptarǵa sabaq beretin muǵalimder orys tilindegi toptarǵa da dáris beredi (Men de pedagogıkalyq ınstıtýtta jumys istep júrgende qazaq toptaryna «Praktıkalyq qazaq tilinen» sabaq bersem, orystildi toptarǵa «Orys jáne qazaq tiliniń salystyrmaly gramatıtkasynan» dáris oqydym). Sondaı jaǵdaıda orys tilindegi mekteptiń sapasy qalaısha artyq bolmaq? Demek, bul bir tilden ne bir ulttan ekinshi til (ult) artyq jaratylǵan degen fashısik ıdeologıanyń naq ózi. Árıne, kópshiligimiz jan-jaqty aqparatty orys tili arqyly kóbirek alamyz. Biraq, bul jerde qazaqtildi oqýshylar orys tilindegi aqparattarmen tanysa almaıdy dep eshkim de aıta almaıtyn shyǵar. Eger oqýshylardyń arasyndaǵy halyqaralyq konkýrstar men jarystardyń qorytyndysyna qarasaq qazaq tildi mektepter birinshi orynda turǵany da shyndyq. UBT qorytyndysy da qazaqtildi mektepti bitirýshilerdiń eshkimnen kem emes ekenin kórsetedi. Qazirgi bılikte otyrǵandardyń da basym kópshiligi qazaq mektepteriniń túlekteri ekendigi de talassyz másele.
Dos Kóshim
