Qazaq halqy men Qazaqstan úshin asa kúrdeli, tarıhı taǵdyrsheshti Alash oqıǵasynyń 100 jyldyǵyna arnalǵan mereıtoılyq is-sharalardyń qorytyndy kezeńiniń joǵary memlekettik deńgeıde ótkizilip jatqany qýantady.
«Alashordalyqtar» ótken ǵasyrdyń bas kezeńinde Qazaqstannyń qoǵamdyq-saıası ómirinde qaıta órleý dáýirin jasady. Olar, birinshiden: ózderiniń belsendi ǵylymı-pýblısıstıkalyq qyzmetimen halyqtyń sana-sezimin oıatty, aıaǵyna turǵyzdy, ulttyq erkindik pen ulttyq memlekettilikti qaıta órkendetýge degen rýh pen úmitti kúsheıtti. Ekinshiden: olar ulttyq baǵdarlamasyn ázirlep, halyqqa jáne búkil álemge jarıa etip, eń bastysy búkil Qazaqstannyń aýmaǵynda iske asyra bastady.
Naq sol, 100 jyl buryn, 1917 jylǵy 12 jeltoqsanda Orynborda, 2-shi Jalpyqazaq sezinde (quryltaıynda) qurylǵan «Alashorda» Úkimeti qazaq memlekettigin qaıta damytty.
Sol kezde de, búgingi tańda da quqyq, saıasattaný jáne ádildik turǵysynan alǵanda, bul saıası sheshim qazaq halqynyń erki men armanyna saı jáne tolyǵymen zańdy boldy. Alash partıasy qozǵalysynyń jáne asa kórnekti kóshbasshylarynyń úlken tarıhı eńbegi osynda.
Qazaq halqynyń ulttyq memlekettiligin qaıta damytýdaǵy osyndaı ujymdyq erik-jiger (presedent) aldyn ala anyqtaı otyryp, bólshevıkterdiń 1920 jylǵy 26 tamyzda Qazaq (Qyrǵyz) avtonomdyq Respýblıkasyn (1936 jyldan bastap - Qazaq KSSR) qurýǵa májbúr etti jáne bul aqyrynda 1991 jyly Qazaqstannyń memlekettik táýelsizdigine alyp keldi. Lenın basqarǵan Keńestik bılik basshylyǵynyń kózin jetkizip, patshalyq Reseı alyp qoıǵan, tarıhı turǵydan qazaqtarǵa tıesili jerlerdiń qazaq halqyna (onyń Avtonomdyq Respýblıkasyna) qaıtarylýyna qol jetkizgen.
Alashtyń aıryqsha eńbegi sol – onyń kóshbasshylary
20-shy ǵasyrdyń bas kezindegi tyń úrdister turǵysynan alǵanda Qazaqstannyń bostandyǵy men táýelsizdigi úshin, jerimizdiń tutastyǵyn saqtap qalý úshin ata-babalarymyz júrgizgen kúresti jalǵastyra otyryp, bul kúresti sharyqtaý shegine jetkizdi, osy kúrestiń jańa órkenıetti nysandary men tetikterin, atap aıtqanda: jalpyulttyq partıany qurýdy, birtutas ulttyq memlekettilikti qaıta órkendetýdi, memlekettik bılikti bólý týraly usynystar engizýdi, Prezıdentin laýazymyn qurýdy jáne taǵy basqalardy usyndy.
Aǵymdaǵy jyldyń naýryz aıynda Almatyda, Alashtyń 100 jyldyǵy men Álıhan Bókeıhanovtyń 150 jyldyǵyna arnalǵan eske alý Asynda sóılegen sózimde men bastapqyda Alashtyń jeti kórnekti kóshbasshysyna «Halyq qaharmany» ataǵyn berýdi usyndym. Árıne, olar: Álıhan Bókeıhan, Ahmet Baıtursynuly, Mustafa Shoqaı, Mirjaqyp Dýlatuly, Jaqansha Dosmuhametuly, Muhamedjan Tynyshbaıuly, Halel Dosmuhameduly. Ondaǵan jyldar ótkennen keıin «Halyq qaharmany» ataǵy berilgen Baýyrjan Momyshulynyń, Rahymjan Qoshqarbaevtyń rýhtary bul úshin bizge rıza bolar edi.
Oǵan daý týdyrmaıtyn negizder retinde olardyń qazaq halqy aldyndaǵy joǵary rýhanı jáne azamattyq erlikterin, týǵan halqy men týǵan eline degen rıasyz ári adal súıispenshilikteri men janqıarlyqtaryn, osy asa kórnekti tulǵalardyń memlekettiliktiń demokratıalyq, eýropalyq jáne halyqaralyq standarttar boıynsha qaıta órleýine qosqan naqty úlesterin, búkil sanaly ómirlerin Otany men halqynyń erkindigi men táýelsizdigine arnap, sol úshin esh oılanbastan óz ómirlerin qıǵandaryn atap kórsetken edim. Olardyń erligi halqymyzdyń jadynda árdaıym saqtalady jáne óz halqyna degen súıispenshiliktiń, erkindik pen táýelsizdik úshin kúresýdiń úlgisi, etalony bolyp qala bermek.
Kórnekti qaıratkerlerimiz sol kezdegi aldyńǵy qatarly eýropalyq jáne halyqaralyq, ozyq jetistikter men standarttar deńgeıinde óz Otanynyń qoǵamdyq-saıası jáne memlekettik damýynyń teorıalyq negizderin qalap, praktıkalyq úlgilerin usyndy.
Júz jyl ótkennen keıin olardyń teorıalyq jáne saıası tujyrymdamalarynyń sol kezdegi reseılik tanymal saıası qaıratkerlerdiń
solshyl-revolúsıalyq, monarhıalyq jáne basqa da baǵdarlamalaryna qaraǵanda, obektıvti turǵydan alǵanda jáne ómir úshin mańyzdy, kóregen ári halqymyz úshin paıdaly bolǵanyna kóz jetkizip otyrmyz. Olardyń strategıalyq baǵdarlamalary, taktıkalyq is-áreketteri qazaq halqynyń múddelerin tereń ári jan-jaqty taldaı otyryp, eskere otyryp týyndaǵan negizde, sol kezdegi damý ústindegi saıası ahýalǵa saı boldy.
«Alash» ulttyq-azattyq qozǵalysy is júzinde búkil óńirlerdi, barsha qazaq qoǵamyn qamtydy. Eger ǵalymdardyń resmı derekterine jáne resmı statısıkaǵa júginsek, 20-ǵasyrdyń basynda, ıaǵnı 1917 jylǵa qaraı Qazaqstandaǵy qazaqtardyń sany 6 mıllıonnan asatyn, sondyqtan: «Alash» qozǵalysyn qoldap, onyń is-sharalaryna mıllıondaǵan qazaqtar jáne basqa ulttardyń ókilderi qatysty dep sanaımyz.
Barlyq derlik óńirlerde qurylǵan Qazaq komıtetteri «Alash Orda» Úkimetiniń jergilikti jerlerdegi atqarýshy organdary (qurylymdyq bólimsheleri) bolyp tabyldy. Olardyń barlyǵy ártúrli qýǵyn-súrginge ushyraǵan. Olardy «aqtarda», «qyzyldarda» qýǵyn-súrginge ushyratty, sebebi, olardyń josparynda qazaq halqyna táýelsizdik syılaý bolǵan emes.
Alashtyń kóshbasshylary «Qazaqstandaǵy shaǵyn qazan» saıasatyna jáne Goloshókın basqarǵan Qazaq óńirlik komıtetiniń praktıkalyq qyzmetine muqıat taldaý jasap, Qazaqstan basshylyǵyndaǵy óreskel qatelikterdi atap kórsetti. Sondaı-aq halyq qasiretiniń – jasandy túrdegi jappaı asharshylyqtyń týyndaıtynyn boljaı otyryp (qazaq halqynyń jartysy qaza bolǵan), baılardyń sharýashylyqtaryn tárkilep, quqyǵynan aıyrýǵa jáne jappaı ujymdastyrýǵa qarsy shyqty. Goloshókındi Qazaqstannyń Birinshi basshysy qyzmetinen alýdy ashyq túrde talap etti. Keńestik ımperıada bul óte aýyr memlekettik qylmys bolyp eseptelgen.
Alaıda, tóńiregindegi halyqtardyń ulttyq múddelerinen qol úzgen, kúsh-qýat alǵan stalındik-keńestik qýǵyn-súrgin mashınasy óziniń ımperıalyq múddesinde «bólip alyp, bılik et» saıasatyn paıdalana otyryp, Qazaqstannyń sol kezdegi saıası elıtasy men zıalylaryn ydyratyp,
Alash kóshbasshylary men belsendilerin jappaı qýdalaı bastady. Goloshókın Respýblıka basshylyǵyndaǵy óz jaqtastarynyń-qazaqtardyń qoldaýymen halqymyz áli de zardabyn sezinip otyrǵan ǵalamat qasiretke alyp kelgen «Qazaqstandaǵy shaǵyn qazan» baǵdarlamasyn iske asyrdy.
«Alash» partıasy jáne «Alash Orda» Úkimeti qozǵalystaryna birikken aldyńǵy qatarly, joǵary bilimdi qazaq elıtasyn kúshtep qyryp-joıýǵa ulasqan qýǵyn-súrgin Qazaqstannyń barlyq óńirlerinde júrgizilgenin taǵy da atap kórsetý qajet. Partıanyń qatardaǵy músheleri, oblystar men úıezderdegi fılıaldardyń qyzmetkerleri, «Alash Orda» áskerı bólimderiniń sarbazdary negizinen áli de aqtalmaǵan. Memlekettik táýelsizdigimizdiń 25 jylyn toılasaqta bul jumysty memlekettik táýelsizdigin alǵan basqa elder sıaqty júıeli negizge qoıa almaı otyrmyz.
Qazaqstan Respýblıkasynda da táýelsizdik alǵannan keıin birqatar mańyzdy memlekettik sheshimder qabyldanǵanyn aıtý kerek. Atap aıtqanda, negizinen tarıhı jáne mádenı eskertkishterdi qalpyna keltirýge, qazaq tilin qaıta damytýǵa, sáýlet qurylystaryn qaıta órkendetýge baǵyttalǵan «Tarıhı sanany qalpyna keltirý tujyrymdamasy», «Mádenı mura» baǵdarlamasy qabyldandy.
Jekelegen tarıhı oqıǵalar men madaqqa ıe bolǵan tarıhı tulǵalarǵa (negizinen jońǵarlarmen soǵys kezinde) arnalǵan ǵylymı-praktıkalyq konferensıalar ótkizildi, olardyń qurmetine eskertkishter qoıylyp, olarǵa kóshe ataýlary berildi, olar jaıly memleket basshylarynyń baıandamalarynda sóz etildi, kitaptar shyǵarylyp, maqalalar jazyldy, birqatar kórkem jáne derekti fılmder túsirildi.
Biraq olar kóbine akademıalyq jáne bir rettik sıpatqa ıe boldy, jalpy tásilder men usynymdarǵa, sondaı-aq mereıtoılyq datalarǵa arnaldy, saltanatty shara - toı túrinde ótkiziledi.
Biz Qazaqstanǵa kúshtep kóshirilgen basqa halyqtardyń ókilderin aqtap shyǵardyq. Onymyz durys-aq. Al basqa burynǵy odaqtas respýblıkalardan bir ereksheligimiz – biz áli kúnge deıin Qazaqstannyń azattyǵy, táýelsizdigi men aýmaqtyq tutastyǵy úshin kúreskenderge qatysty eshbir arnaıy memlekettik akt qabyldamadyq.
Birneshe ǵasyr boıy alýantúrli memlekettik qýdalaýǵa ushyrap, jazalaýshy jasaqtar qyryp-joıǵan, atajurty Qazaqstannan qýylǵan, tutas bir halyqtyń jartysyn bir tistem nanǵa zar qylyp, azapty ajal qushtyrǵan, qoldan jasalǵan zulmat ashtyqtyń qurbany bolǵan baıyrǵy halyq – qazaqtardyń ókilderine (halyqtyń ózine de) qatysty birde bir arnaıy memleket arnaıy saıası jáne zandylyq baǵa berilip, qajetti sharalar táýelsiz memeleketimizdiń tarapynan qabyldanbady.
Qazaqstan burynǵy KSRO-nyń basqa odaqtas respýblıkalaryna qaraǵanda otarshyl basqynshylyqqa kóbirek ushyrady. Qazaq halqy burynǵy KSRO-nyń basqa halyqtaryna qaraǵanda totalıtarlyq stalındik rejımnen kóbirek zardap shekti. Sondyqtan da bizde qýǵyn-súrgin aýqymy men qurbandar sanatynyń jan basyna shaqqandaǵy sany basqa respýblıkalarǵa qaraǵanda kóbirek.
Keńes Odaǵy ydyraǵannan keıin qalyptasqan jańa memleketter men «sosıalısik lager» elderinde de osyndaı praktıka ornyqty. Shyǵys Eýropa memleketteri, burynǵy KSRO-nyń odaqtas respýblıkalarynyń barlyǵy derlik, ótken ǵasyrdyń 90-shy jyldarynyń basynda, ózderiniń naqty jaǵdaılaryn negizge ala otyryp, qajetti memlekettik sheshimder qabyldady.
Eger búgingi tańda memleketimiz, Úkimetimiz qandaı da bir sebeptermen bul jumysty júrgizýge daıyn bolmasa nemese júrgize almasa, onda basqa elderdiń oń tájirıbesin paıdalaný: jurtshylyqqa jol ashý, arhıvterdi ashý, ǵalymdarǵa, ólketanýshylarǵa, erikti zertteýshiler men mamandarǵa yqtımal jáne qajetti kómek kórsetý qajet.
Qazirgi kezde Qazaqstanda qyzmetteri osy máselelermen baılanysty birneshe úkimettik emes uıymdar jumys isteýde, biraq olardyń barlyǵy derlik muqtaj jáne kiriptar kúıde, ıgi ári qasıetti is úshin memleket pen bıznesmenderden kómek surap otyr. Mundaı uıymdardyń barlyǵyna uıymdyq ári nasıhattyq jáne materıaldyq turǵydan, tym bolmaǵanda, jergilikti bılik organdary tarapynan, bıznestik qurylymdar, mesenattar men jurtshylyq tarapynan yqylas pen kómek qajet.
Bul máselede barlyq deńgeıdegi bılik ókilderiniń túsinbestigi, patrıottyq tanytpaýy jáne saıası boljamsyzdyǵy úshin kóńiliń qalatyn, ózińdi kinásiz jazyqty sezinetin jaıttar, saıası partıalarymyzdyń, depýtattyq korpýstyń, zıaly qaýymnyń halyq aldyndaǵy jáne qaharmandarymyzdyń rýhy aldyndaǵy enjarlyǵy men jaýapsyzdyǵy úshin uıalýǵa týra keletin jaıttar jıi oryn alyp jatatyndyǵy ókinishti. Memlekettiń de, bıznes qurylymdardyń da osy úkimettik emes uıymdarǵa júıeli túrde qoldaý kórsetpeýi qatty qynjyltady.
Osyǵan qaramastan, táýelsizdik jyldary endi tanyla bastaǵan baısymaqtar men olıgarhtar bıliktiń salǵyrttyǵyn paıdalanyp, el baılyǵyn Qazaqstannan mıllıondap, mıllıardap shyǵaryp jatqanyn, óz kapıtaldaryn sheteldik aktıvterge salyp, sol jaqta vıllalar men sándi qurylystar salyp jatqanyn, kóńil kóteretin is-sharalar men ártúrli saltanatty sharalarǵa qomaqty qarajat jumsap jatqanyn jurtshylyq biledi. Bul máńgýrtter búgingi baılyqty kimniń arqasynda kelgenin túsinbeıdi, bul baılyqty saqtap qalý úshin janyn pıda etken adamdardy oılaǵysy da, eske alǵysy da kelmeıdi.
Bizdegi problema – bıznes qurylymdar da, jurtshylyq ta, jergilikti memlekettik qurylymdar da bul máselelerge júıeli túrde aralastyrylmaıdy, óıtkeni olardyń aldyna Úkimettiń, respýblıkalyq qurylymdardyń tarapynan mundaı mindetter qoıylmaıdy, sol úshin qajetti zańdar men basqa da arnaıy normatıvtik aktiler qabyldanbaǵan. Sondyqtan jergilikti jerlerde Qazaqstannyń saıası jáne memlekettik bıligi mundaı saıasatty júrgizýge qulyqsyz dep sanaıdy. Qoldanystaǵy normatıvtik aktiler Reseılik zańdardan kóshirip alynǵan, sol sebepti de Qazaqstannyń erkindigi men táýelsizdigi úshin kúreskerlerdiń barlyq sanattaryn qamtymaıdy jáne qamtı da almaıdy.
Qazaqstannyń bostandyǵy men táýelsizdigi úshin kúreskerlerdiń erlikterin tolyq aqtaý jáne máńgi este saqtaý – bul óziniń táýelsizdigin jarıalaǵan halqymyzdyń jáne Qazaqstan Respýblıkasynyń ardaqty mindeti. Sondyqtan da bul máseleniń «Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasynyń temirqazyǵy, biriktirýshi tetikteriniń biri bolýǵa tıis ekendigi – tabıǵı ári zańdy jaıt.
Jalpy alǵanda, halyqaralyq praktıkaǵa jáne saıasattaný men memlekettik qurylys qaǵıdalaryna, sondaı-aq Qazaqstannyń qoldanystaǵy zańnamasyna sáıkes – bul memlekettik fýnksıa, ony árıne jaýapty Úkimet, memlekettik organdar nemese olardyń tapsyrýy boıynsha úkimettik emes uıymdar iske asyrýǵa tıis.
Olaı bolmasa, ásirese ony jergilikti jerlerde iske asyrý prosesi bizdiń basty qundylyǵymyz – Otanymyzdyń memlekettik táýelsizdigi úshin kúresken ulttyq jáne óńirlik qaharmandarymyzdyń (batyrlarymyzdyń) esimderi men erlikterin pash ete otyryp, halqyna tabystamasaq, olardy máńgi este saqtamaıtyn bolsaq, «Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasy shynaıy jáne naqty rýhanı-adamgershilik toltyrýsyz, sana-sezimdi jańǵyrtýǵa baǵyttalǵan jaı ǵana nasıhat pen úndeý bolyp qalady. Qazirgi zamanǵy óskeleń urpaq, bolashaq urpaq bul táýelsizdiktiń mán-maǵynasyn,
qadir-qasıetin, halqymyzdyń oǵan qalaı qol jetkizgenin túsinbeıdi-baǵalamaıdy.
Ótken jyldyń sońynda entýzıastardyń bastamasymen «Qaharmandar» «Qazaqstannyń bostandyǵy men táýelsizdigi úshin kúreste qıanat kórgen adamdardy aqtaý jáne máńgi este saqtaý jónindegi Respýblıkalyq Qoǵamdyq Qor» quryldy. Onyń Jarǵysy men Tujyrymdamasyna sáıkes Qor memlekettik organdarmen, ǵalymdarmen, saıası partıalarmen jáne basqa da qoǵamdyq uıymdarmen, demeýshilermen ózara is-qımyl jasaı otyryp, osy máselelermen júıeli túrde aınalysýǵa naqty ári kásibı turǵydan nıet bildirip otyr. Bul qujattarda tabysty jumys isteýge qajetti tustardyń barlyǵy eskerilgen. Tek memlekettik deńgeıdegi qoldaý ǵana qajet.
Qor qyzmetiniń negizgi mindetteri men maqsattary qatarynda mynalardy atap kórsetý kerek:
- Qazaqstannyń azattyǵy men táýelsizdigi jolyndaǵy kúres barysynda zardap shekken adamdardyń ártúrli (saıası, áskerı, qyzmettik, ıdeologıalyq, shyǵarmashylyq, ǵylymı, mádenı salalar men basqa da salalardaǵy) sanattarynyń ǵylymı tujyrymdamalaryn ázirleý;
- Qazaqstannyń azattyǵy men táýelsizdigi jolyndaǵy kúreste zardap shekken qurbandardyń barlyq sanattaryn aqtaý jáne olardyń esimi men erlikterin máńgi este qaldyrý jóninde zańnamalyq, normatıvtik jáne jeke-dara aktiler ázirleý men qabyldaýda, sondaı-aq atqarýshy jáne ókildi bılik organdarynyń, sottardyń, prokýratýra organdarynyń osyndaı sheshimder qabyldaýyna múmkindik beretin zańnamalyq aktiler qabyldaýda zań shyǵarý bastamasy jáne quqyqtyq bastama sýbektilerine kómek kórsetý.
Mysaly, Reseıde federaldyq jáne óńirlik deńgeıde olardyń Otandary – Reseıdi qorǵaýshylardy izdestirý jumystary jónindegi, aqparattardy izdestirý, arhıvterdi zertteý, máńgilikke este saqtaý jónindegi kóptegen Qorlar quryldy. Bul qorlar ortalyq bıliktiń nusqaýy men qoldaýy boıynsha ártúrli kózderden, sonyń ishinde óńirlik memlekettik qorlardan, bıznestik qoǵamdastyqtardan jáne taǵy basqalarynan qarjylandyrylady. Federasıa sýbektileriniń, memlekettik qurylymdardyń ıdeologıalyq jáne tárbıe qyzmetterimen aınalysatyn basshylary bul jumystarǵa baǵyt berip otyrady jáne baqylaý jasaıdy, bul jumystarǵa qoǵamdastyqty jáne BAQ-ty tartady. Mundaı jumystardy bizde de nege jolǵa qoımasqa?
Atap aıtqanda, eger naqty aıtatyn bolsaq: ǵalymdar, osy máseleni zertteýshiler men praktıkter Qazaqstannyń azattyǵy men táýelsizdigi úshin kúreskerlerdi aqtaý jáne olardyń erlikterin máńgi este saqtaý máselelerin júıeli ári dáıekti túrde sheshý úshin mynadaı jumystardy atqarý qajet dep sanaıdy:
Birinshi. Ómirdiń túrli salalaryndaǵy, sondaı-aq barlyq óńirlerdegi uzaq jáne maqsatty túrde oryn alǵan otarlaý saıasatyna qarsy shynaıy patrıottar kúresiniń jáne onyń memlekettik deńgeıde iske asyrylýynyń negizgi nysandary men ádisterin keshendi túrde naqtylaý (zerdeleý, taldaý). Tıisinshe, osy saıasattyń qurbandary men odan zardap shekkenderdiń sanatynyń tizbesin obektıvti jáne túpkilikti túrde jınaqtaý, naqtylaý jáne jasaý. Materıaldar bar, olardy júıeleý qajet.
Ekinshi. Kásibı mamandardyń «Qazaqstannyń bostandyǵy men táýelsizdigi jolyndaǵy kúreskerler týraly» derbes zań jobasyn ázirleýi jáne onyń qabyldanýy (aldyn ala jobalar bar). Sheneýnikter tarapynan belsendi túrde túsinispeýshilik pen qarsylyq bolǵan jaǵdaıda, birqatar qoldanystaǵy Zańdarǵa ózgerister men tolyqtyrýlar engizýmen shektelýge bolady. Zertteýshilerdiń jáne mamandardyń Jarlyqtardyń, Úkimet Qaýlylarynyń jobalaryn ázirleýi jáne olardyń jobalaryn qabyldaýy. Bular elimiz boıynsha órkenıetti memlekettik saıasatty daıyndaýǵa jáne ony júrgizýge quqyqtyq negiz jasaıdy.
Búgingi Qazaqstannyń aǵartýshy qaýymy qyzmeti, dinı senimi, ǵylymy, mádenıeti boıynsha naq osy erkindik, táýelsizdik pen Qazaqstannyń aýmaqtyq birtutastyǵy jolyndaǵy kúreskerlerdiń basqalarǵa qaraǵanda anaǵurlym kúshtirek jáne qatań túrde fızıkalyq qysymǵa ushyraǵanyn, sotsyz jáne tergeýsiz atylǵanyn, Otanynan shetke, túrmeler men jer aýdarýlarǵa qýǵyndalǵanyn, qýdalaýǵa jáne áshkereleýge ushyraǵanyn jaqsy biledi. Otarlaýshy bılik qarapaıym qazaq jurtyn ǵana qýǵynǵa ushyratyp, joıǵan joq. Ol eń úzdik, eń batyl patrıottardy, eń aqyldy jáne bedeldi adamdardy qýǵyndady jáne olardyń kózin joıdy.
Kóptegen ǵasyrlar boıy shynaıy patrıottarymyzdyń erlikteri ártúrli óńirlerde, adam qyzmetiniń túrli salalarynda tolyǵymen burmalandy, qylmys retinde, Qazaqstanǵa arnaıy (jasandy túrde) qonystanǵan basqa halyqtarǵa qarsy dushpandyq áreket retinde, memleketke qarsy qylmys retinde baǵalandy jáne kórsetildi.
Qazaqstannyń – bizdiń Otanymyzdyń bostandyǵy men táýelsizdigi jolyndaǵy kúreskerlerdiń erlikterine tıisti baǵasyn berý jáne ony halyqqa qaıtarý, ásirese, qazirgi barlyq álemdegi, tipti álemniń eń júıeli, órkenıetti jáne demkoratıalyq elderindegi memlekettik ıdeologıanyń basynda patrıotızm resýrstary jáne onyń ulttyq múddelerin qorǵaý turǵan kezde ózekti bolyp otyr. Al ózderiniń ulttyq múddelerin qorǵaýdaǵy kórshi memleketterdiń ozbyr ıdeologıasy men nasıhaty kóptegen memlekettik telearnalar boıynsha Qazaqstannyń barlyq aýmaǵyna kedergisiz translásıa jasalýda.
Syrtqy yqpaldardyń nátıjesinde Qazaqstannyń ıedologıalyq jáne aqparattyq qaýipsizdigine eleýli túrde qater tónip tur, Qazaqstan qoǵamy men elimizdiń azamattarynyń taýy shaǵylyp otyr. Bizdiń memlekettik ıdeologıalyq qyzmetimiz, «zıaly qaýym» ókilderi, saıası partıalarymyz, qoǵamdyq uıymdar elimizdiń azamattaryn qorǵaýǵa qaýqarsyz bolyp otyr. Sondyqtan «Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasynda Otanymyzdyń – Qazaqstannyń jolyndaǵy erlik pen patrıotızmdi memlekettik-qoǵamdyq baǵalaý máseleleri rýhanı jańǵyrýdyń jáne qoǵamdyq sanany jańǵyrtýdyń bir bóligine aınalýy tıis.
Kórshiles memleketterdegi qazaq dıasporasynyń tarıhy – barsha qazaq halqy men Qazaqstannyń tarıhynan jáne taǵdyrynan ajyratylmaıdy. Ol onyń ajyramas bóligi. Shektes memleketterdiń otarshylyq jaýlaýy kezeńinde, sondaı-aq qazaqtyń tarıhı jerlerin ımperıalar arasynda bólisý kezinde elimizdiń batyrlary men patrıottary óz erkindigi, táýelizdigi jáne jerimiz úshin ǵasyrlar boıy syrttan jaýlap alýshylarǵa qarsy keskilesken kúres júrgizdi, halyqty Otanymyzdy qorǵaýǵa biriktirdi jáne kóterip otyrdy. Otanymyzdy qorǵaýshylardyń-batyrlardyń erligi patrıotızmi qazirgi ýaqytta olardyń urpaqtary turyp jatqan Qytaıǵa da, Reseıge de, Ózbekstanǵa da, Qyrǵyzstanǵa da kerek emes. Onyń ústine qazaq qaharmandarynyń erlikterin osy elderdiń ıdeologtary men ǵalymdary tarapynan ózderiniń ulttyq jáne saıası múddeleri turǵysynan baǵalanýda. Qazaq halqynyń biri ǵana Otany bar, búginde ol – Qazaqstan Respýblıkasy. Tek táýelsiz Qazaqstan ǵana halyqaralyq standarttardyń, ǵylymı qaǵıdattardyń jáne doktrınalardyń negizinde Qazaq jeriniń batyrlaryna obektıvti baǵa bere alady jáne berýi tıis.
Táýelsiz Qazaqstan Otanymyzdyń azattyǵy men táýelsizdigi úshin shyn kúresken, óz ómirlerin arnaǵan, kúreste qaza tapqan adamdardy qaıta tiriltý, máńgi este saqtaý problemalaryn sheshýge kirisýi mindetti. Kúrestiń saldaryna jan-jaqty júrgizilgen taldaý naq osy Qazaqstannyń erkindigi men táýelsizdigi jolyndaǵy kúreskerlerdiń, sondaı-aq óz ómirlerin derbes qazaq memlekettigin qalpyna keltirýge arnaǵan patrıottardyń kóbinese fızıkalyq jaǵynan joıylǵanyn, túrmelerge otyrǵyzylǵanyn, shetke qýylǵanyn, túrli qýǵyn-súrgin nysandaryna ushyraǵanyn kórsetip otyr.
Búginde osy adamdar sanatynyń ishinen kóptegen qurbandar men zardap shekkenderdiń áli de aqtalmaǵanyn naqty kórsetýge týra keledi. Biz negizinen, Reseıdiń jolyn kóshire otyryp, 30-jyldardaǵy saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaýmen shekteldik. Iá, ol da tragedıa.
Biraq mundaı ondaǵan, tipti júzdegen qazaqtarǵa qatysty tragedıalar-aıýandyqpen jasalǵan qýǵyn-súrginder boldy. Bizde tipti Ortalyq Reseıde bolmaǵan jáne bolýy múmkin emes qurbandardyń sanattary, sondaı naýqandar, sondaı qýǵyn-súrgin ádisteri oryn aldy. Sóıte tura, sózsiz uqsastyq ta bar, ásirese qýǵyn-súrgin saıasatynyń negizinde ulttyq emes, taptyq qaǵıdat jatqan keńes kezeńinde uqsastyq bar.
Ortalyqtaǵy, sondaı-aq jergilikti jerlerdegi memlekettik organdar bul máselelermen arnaıy túrde aınalyspaıdy, óıtkeni olardyń aldyna mundaı mindet qoıylmaǵan, bul úshin qajetti zańdar qabyldanbaǵan.
Qazaqstanda ortalyq otarshyl-totalıtarlyq bılik sekildi saıasatqa, sondaı-aq olardyń jergilikti qazaqstandyq qýyrshaq quıyrshyqtaryna qarsy kúresken, birneshe ǵasyr boıy júıeli túrde qýdalaýǵa ushyraǵan patrıottar basqa jerlerge qaraǵanda kóbirek. Olar qoǵamnan alastatylǵan adamdarǵa aınaldyrylyp, ulttyq qana emes, azamattyq quqyqtarynan da aıyryldy. Halqynyń azattyǵy úshin kúresken qaısar jandardyń birneshe urpaǵy «qylmysker», «bandıt», «bandylyq quralymǵa qatysýshy», «halyqtar dostyǵynyń jaýy», «býrjýazıalyq ultshyl», «keńeske qarsy shyqty», «pantúrkıst», «sheteldik shpıon» degen jáne t.b. qara kúıe jaǵylyp, kóz jumdy. Mysaly, 1929 jyly Torǵaıda oryn alǵan Batbaqqara kóterilisine qatysqan, «bandylyq quralymnyń músheleri» dep atalyp, sottalǵan 500 adamnyń bar bolǵany 3-ýi ǵana aqtaldy.
Osyndaı jantúrshigerlik qurbandarǵa, memlekettik qýdalaý men qýǵyn-súrginge qaramastan, elimizde jer úshin, Qazaqstannyń azattyǵy men táýelsizdigi jolynda kúresken naǵyz kúreskerler bolǵan jáne bola beredi. Qazaq halqynyń ozyq ókilderi 5-6 ǵasyr boıy óńir, aýyl aýqymynda birigip, keıde toptasyp, keıde jeke júrip, týǵan halqynyń múddesi men óz jerin qorǵaý jolynda kúresti.
Ókinishke oraı, arhıvter men damyǵan jazý-syzýdyń bolmaýy, sondaı-aq qýǵyn-súrgin, saıası rejımder salǵan tyıym saldarynan olardyń erligi men aty-jóni astyrtyn ǵana aıtylyp, birte-birte tarıh qoınaýyna súńgip, umytyla bastady. Sondyqtan da olardyń árbir erligin, árbir narazylyǵyn áreket nemese sóz arqyly qaıta jańǵyrtyp, obektıvti túrde baǵalaý – bizdiń perzenttik, azamattyq jáne moraldyq boryshymyz. Biz úshin jáne keıingi urpaqtar úshin baǵa jetpes aqparatqa ıe adamdar tiri turǵan kezde joǵaryda aıtylǵan kúreskerler týraly málimetterdi tıtimdeı bolsa da tirnektep jınaý – asa mańyzdy ári óte qajet is.
Mysaly, tarıhshylardyń derekteri boıynsha, ótken ǵasyrdyń 20-30-shy jyldarynyń ózinde keńes bıliginiń Qazaqstanda halyqqa qarsy júrgizgen saıasatyna narazy bolǵan halyqtyń bas kóterýi 350-den astam kóterilis uıymdastyrý men oǵan qatysýdan kórinis tapty. Bizdiń buqaralyq aqparat kózderinde olardyń keıbiri ǵana jazyp-kórsetildi, kóterilisterge barlyq qatysýshylar jazalaý sharalary men qýǵyn-súrginge ushyratylǵanyna qaramastan, olardyń basshylary ǵana atalyp júr.
Osy kóterilisterdiń sebepterin, quramyn, maqsattary men urandaryn bizdiń ǵylymı mekemeler men ǵalymdarymyzdyń zerdelep, taldaýy kóńil kónshitpeıdi, óıtkeni memleket nemese demeýshiler mundaı zertteýlerdi qarjylandyrmaıdy. Tek patrıot-ǵalymdar ǵana óz kúshine súıenip, óz ýaqytyn, qarajaty men densaýlyǵyn jumsap, memlekettik ıdeologıamyzdaǵy osy olqylyqtyń ornyn toltyrýǵa tyrysyp júr.
Elimizdiń barlyq óńirlerinde jáne elimizdegi adam ómiriniń barlyq salalarynda Otanymyzdyń erkindigi men táýelsizdigi úshin kúreskerlerdiń saıası qýǵyn-súrginniń basqa qurbandaryna qaraǵanda kúshtep qyryp-joıýǵa meılinshe kóp ushyraǵanyn, olardyń túrmelerge otyrǵyzylyp, Qazaqstannan qýyp jiberilgenin, «halyq jaýy» atanyp, óz jerinen alastatylǵanyn, olarǵa qatysty memlekettik qýdalaýdyń basqa da tym qatal ári uzaq ýaqytqa sozylatyn túrleri men tásilderiniń qoldanylǵanyn taǵy da atap ótkim keledi. Osyny bilip qana qoımaı, bul adamdardy aqtap alý jóninde qajetti sharalar qabyldaý qajet. Bul olarǵa qajet emes. Bul táýelsizdigimizge qandaı baǵamen qol jetkizilgenin bilý úshin bizge qajet ári biz úshin mańyzdy.
Sonymen qatar, biz áli Qazaqstandaǵy qýǵyn-súrgin qurbandarynyń barlyq sanattaryn quqyqtyq (qylmystyq, azamattyq, ákimshilik) tártippen aqtap alǵan joqpyz. Kezinde Joǵarǵy Keńes qabyldanǵan «Jappaı saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý týraly» (1993 j.) zań negizinen alǵanda Reseıdiń osyǵan uqsas zańynan kóshirip alyndy. Ol Reseıde júrgizilmegen jáne bolýy da múmkin emes ártúrli jazalaý jáne qýǵyn-súrgin naýqandarynan Qazaqstanda qurban bolǵandar men japa shekkenderdiń barlyq sanattaryn túgeldeı qamtymaıdy jáne olarǵa qoldanylmaıdy.
Táýelsiz Qazaqstannyń memlekettik ıdeologıasy men qoǵamdyq ǵylymy memlekettik jáne qoǵamdyq patrıotızmge beriletin anyqtamanyń ǵylymı dáıektelgen ulttyq tujyrymdamasyn, modeli men ámbebap ólshemsharttaryn jasap shyǵarýǵa tıis. Mysaly, biz patrıot qazaqtar jóninde kóp aıtamyz, biraq Qazaqstannyń basqa ulttan shyqqan patrıottary jóninde eshteńe aıtpaımyz ne bolmasa az aıtamyz. Bul búgingi tańda memlekettiń, buqaralyq aqparat quraldary basshylarynyń ıdeologıalyq, aqparattyq-nasıhat jumysyndaǵy álsiz tus bolyp otyr.
Biz óz tarıhymyz ben kópultty jáne kópkonfessıaly Qazaqstan halqynyń jadynda basqa memleketter men halyqtardyń jaýlap alýshylary men tırandaryn, dinı apostoldaryn emes, qazaq halqynyń ult-azattyq kúresin túsinip, qoldaǵan, qýdalaý men qýǵyn-súrginniń aýyr kezeńinde bizge kómek qolyn sozǵan uly demokrattary men gýmanıserin máńgi este qaldyrýǵa tıispiz. Mysaly, Reseıdiń progresshil jáne demokratıalyq kúshteri men adamdary árdaıym óz azattyǵy men táýelsizdigi úshin kúresken qazaqtardyń jaǵynda boldy. Olar bılikke kelgen kezde Qazaqstan óz azattyǵyn aldy.
Orys halqynyń kórnekti uly Grıgorıı Potanın (Reseıdiń Quryltaı jınalysyna «Alash» partıasynyń atynan saılanǵan depýtat), Tımofeı Sıdelnıkov (Memlekettik Dýmanyń múshesi), Orest Shkapskıı (Ýaqytsha Úkimettiń komısary), Sergeı Shvesov (Peterbýrgtik profesor-etnograf) jáne basqa da kóptegen adamdar «Alash» ult-azattyq qozǵalysynyń ıdeıalaryn qoldap, qazaq halqynyń memlekettik avtonomıasyn jaqtap áreket etti, qazaqtardyń múddesi men óz jerlerin saqtap qalýyn qorǵady.
Burynǵy otarshyl-totalıtarlyq rejımderdiń maqsatty túrde júrgizgen memlekettik saıasaty men qasaqana burmalap baǵalaýy, nasıhattaýy saldarynan biz olardyń erligi men patrıotızmi týraly bilý, halqymyzdyń múddesi men quqyǵyn úshin kúresken, erlik jasap, jeke basyn qurbandyqqa tigip, Qazaqstannyń táýelsizdigin jaqyndatqan, ulan-baıtaq aýmaǵymyzdy qorǵap qalǵan, naǵyz ári shynaıy qaharman-batyrlarymyzdy maqtan tutý quqyǵynan aıyryldyq.
Qazaqstannyń azattyǵy men táýelsizdigi úshin kúreskerlerdi tolyq aqtaý men olardyń erligin máńgi este saqtaý – óziniń táýelsizdigin jarıalaǵan halqymyzdyń jáne Qazaqstan Respýblıkasynyń ardaqty mindeti. Sondyqtan da bul máseleniń «Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasynyń temirqazyǵy, biriktirýshi tetikteriniń biri bolýǵa tıis ekendigi – tabıǵı ári zańdy jaıt.
Sabyr Qasymov,
Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri
