Qazaq halqynyń fólklorlyq, avtorlyq aýyz ádebıeti muralary – onyń jer asty qazynalary, astyǵy men tórt túlik maly sıaqty babalardan amanat bolyp qalǵan ulttyq baılyqtarynyń biri. Búgingi kúnge jetip, Qazaqstannyń Ulttyq jáne Ortalyq kitaphanalarynyń, M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń, Ortalyq, Kitaptar murajaılarynyń sırek qorlarynda saqtalyp qalǵan qoljazbalar men kóne kitaptar halyqtyń ǵasyrlar boıy urpaqtan-urpaqqa aýyzsha tarap kelgen búkil rýhanı jádigerleriniń birer ǵana parasy. Al halyq ádebıetiniń negizgi bóligi der kezinde hatqa túsip, júıeli túrde jınalmaı qaldy.  Onyń basty sebepterin  qazaq halqynyń sońǵy úsh ǵasyr aıasynda bastan keshirgen tarıhı, saıası-áleýmettik ahýaldarymen birtutas qarastyrǵan jón. Buǵan, eń aldymen Qazaq handyǵynyń qurylýynan bergi kezeńderde Orta Azıa, Qytaı memleketterimen,  ásirese jońǵarlarmen bolǵan úzilissiz soǵystary, kóshpendi ómir salty aıyryqsha áser etti. Osy dáýirlerde batyrlyq, tarıhı, ǵashyqtyq jyrlar men sheshendik sózder, ańyzdar, ápsanalar, hıkaıa-hıkaıattar, áńgimeler t.b. kóptep dúnıege kelgenmen, eshqaısysy arnaıy jazyp alynbady jáne baspa júzin kórgen emes.

HİH ǵasyr men HH ǵasyrdyń toqsanynshy jyldaryna deıin halyq murasyn jınaý, júıeleý, zertteý, jarıalaý sharalary birshama durys jolǵa qoıylǵanmen, otarshyl Reseı ımperıasy men Keńes ókimetiniń quıtyrqy saıasattary, senzýranyń qatal quzireti halyq ádebıeti úlgilerin tolyq hatqa túsirip, jaryqqa shyǵýyna múmkindik bermedi. Ásirese atadan balaǵa jad arqyly jetken shejireler, dinı dastandar men hıkaıat-ápsanalar, ult-azattyq kóterilisterge baılanysty tarıhı týyndylar, ǵuryptyq fólklordyń, avtorlyq aýyz ádebıetiniń (aqyn-jyraýlardyń, bı-sheshenderdiń, sal-serilerdiń, ánshi-jyrshylardyń shyǵarmalary) úlgileri saıası  ıdeologıanyń, taptyq kózqarastyń shylaýynda qalyp, alalanyp jınaldy jáne solardyń ózi sergek saraptaýdan keıin ǵana jarıalandy. Al elekten ótpegenderi uzaq jyldar shań qaýyp, atalǵan qorlarda jatyp qaldy.

Elimiz táýelsizdigin jarıalap, etek-jeńin jınaǵan kezeńde halyqtyń rýhanı qundylyqtaryna erekshe kóńil bólingeni belgili. Alaıda, atadan qalǵan asyl sózderdi jadynda saqtap, nasıhattap, óskeleń urpaqtyń ıgiligine jaratyp kelgen kókiregi oıaý, kónekóz qarıalardyń múlde azaıǵandyǵynan, fólklorlyq, avtorlyq aýyz ádebıeti úlgilerin jınaýdyń múmkindigi shektele bastady. Biraq qolda bar ádebı jádigerlerdi senzýrasyz, tolyq, ózgertýsiz, túpnusqa negizinde jarıalaýǵa, tereń zertteýler júrgizýge barlyq jaǵdaılar jasaldy.

Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń «2004–2006jyldardaǵy «Mádenı mura» memlekettik baǵdarlamasy týraly Jarlyǵynyń (2004. 13 qańtar, № 1277) negizindegi Úkimettiń  «2004–2006 jyldardaǵy «Mádenı mura» memlekettik baǵdarlamasyn iske asyrý jónindegi is-sharalar týraly Qaýlysy (2004. 12 aqpan, №171) boıynsha «Babalar sózi» júztomdyq toptamasynyń ǵylymı basylymyn daıyndaý jobasy júzege asyryla bastady.

Qazaqstan Respýblıkasy Bilim jáne ǵylym, Mádenıet jáne aqparat,  mınıstrlikteriniń sheshimimen «Babalar sózi» júztomdyq serıasynyń ǵylymı basylymyn baspaǵa daıyndaý M.O.Áýezov atyndaǵy ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń  Qoljazba ortalyǵynyń ǵylymı qyzmetkerlerine júktelip, tolyq jaryqqa shyǵarý Astana qalasyndaǵy «Folıant» baspasyna tapsyryldy. Jobanyń jetekshisi, ári jaýapty redaktory bolyp belgili fólklortanýshy, fılologıa ǵylymdarynyń doktory, profesor B.Ázibaeva bekitildi.

Ǵalymdar bul toptamada tek  fólklorlyq muralardy qamtyp, avtorlyq aýyz ádebıet úlgilerin keıin jeke qarastyrýǵa sheshim qabyldady. Sebebi jobalaý barysynda joǵaryda atalǵan sırek qorlarda jınaqtalǵan fólklorlyq týyndylardan ǵana  júz tom daıyndaýǵa bolatyndyǵy anyqtaldy. Sondyqtan Instıtýttyń Ǵylymı keńesi kóptomdyqty dastandyq epostan bastaý jóninde uıǵarymym jasady. Sebebi Qazaqstannyń qoljazbalar men  sırek kitaptar saqtalatyn qorlarynda dastandar aıyryqsha mol saqtalǵanmen,  olardyń 70-80 paıyzy keńestik ıdeologıanyń saldarynan jaryqqa shyqpaǵan.

Aldymen baspaǵa ázirlenetin jınaqtardyń jarıalaný júıesi, olarǵa engiziletin shyǵarmalardyń tizimi men olardyń janrlyq sıpaty aıqyndaldy. Ǵylymı basylymdar bolǵandyqtan, qosymshalarǵa erekshe kóńil bólinetin boldy. Asa kórnekti fólklortanýshy, akademık S.Qasqabasovtyń  jetekshiligimen ǵalymdar ortaq tujyrymǵa kelip, ǵylymı qosymshalarda mynandaı taqyrypshalardy qamtýdy uıǵardy: tomǵa engen mátinderge ǵylymı túsiniktemeler, sózdik, jer-sý ataýlary, mátinderde kezdesetin tarıhı tulǵalar men dinı esimder týraly málimetter, mátinderdi jetkizýshilerge, jınaýshylarǵa, tapsyrýshylarǵa qatysty derekter, paıdalanylǵan ádebıetter tizimi jáne tomdardyń orys, aǵylshyn tilderinde jazylǵan túıinderi.

Dúnıe júzi halyqtarynyń ortaq rýhanı qundylyqtaryn tolyqtyryp, jalpy adamzattyq órkenıettiń, mádenıet pen ádebıettiń tarıhyna asa zor úles qosatyn Qazaqstan halyqtarynyń, ásirese qazaq ultynyń mádenı  muralary az emes. Solardyń úlken bir bóligi – jyr, dastandary. Bul jádigerler tarıh soqpaǵynyń ár kezeńderinde týyndap, avtorlary umytyldy, san ǵasyrlar boıy urpaqtan-urpaqqa aýyzsha tarap, halyq jadynda máńgilik saqtalyp qaldy. Osy uzaq jolda aqyn-jyraýlardyń,  jyrshylardyń reperýarynda  tolyqty, jetildirildi, tipti úzilip, búgingi kúnge keı shyǵarmalardyń  jurnaǵy ǵana ilikken bolsa, keıde bir týyndynyń ondaǵan nusqalary men vernsıalary jetti. Olar qazaq qoǵamynyń ár kezeńinde óskeleń urpaqtardyń sanasyna sińip,  otansúıgishtikke, ádildikke, ımandylyqqa, yntymaq-birlikke, adal mahabbatqa úndep otyrdy. Ásirese, halqymyzdyń HÚ-HÚİİİ ǵasyrlar aralyǵyndaǵy tarıhyna qatysty qujattyq derekter mardymsyz, óte sırek saqtalǵandyqtan, memlekettilikke, bılik júıesine, saıasatqa, qoǵamdyq-áleýmettik, tarıhı-mádenı máselelerge, dıplomatıaǵa, tarıhı tulǵalarǵa t.b. baılanysty málimetter, derekkózderi   fólklorlyq jáne aýyz ádebıeti úlgileri arqyly jetkeni de barshaǵa málim.

«Babalar sózi» júztomdyq serıasynyń 2004 jyly basylym kórgen 1­-9 tomdarynda shyǵys halyqtarynyń sújetterine qurylǵan, buryn jarıalanbaǵan  hıkaıalyq dastandar toptastyrylyp, «Qıssa Zeıne Zaıýp», «Oraq-Kúlshe», «Qıssa Tahır», «Shahmaran», «Qıssa Sherızat», «Qarqabat», «Qıssa Qasym jomart», «Qaǵıra men Taımus», «Hıkaıat Sálimjan», «Bolat, Janat», «Qıssa Jamshıd», «Ábýǵalısına,Ábilharıs», «Qıssa Samuryq», «Ábýǵalısına, Ábilǵarıs», «Qıssa qyryq ýázir», «Qıssa Shákir-SHákirat», «Baqtıar qıssasy» sıaqty otyz bir dastan shyǵarma qamtyldy.

Toptamanyń 2005 jyly jaryqqa shyqqan 10-16 tomdaryna Qazan tóńkerisinen keıin aıyryqsha tyıym salynyp, oqyrmandar úshin jabyq kúıinde qalyp kelgen qyryq úsh dinı dastan engizildi. Olardyń arasynda «Qıssa Zarqum», «Ǵazaýat sultan», «Qıssa Salsal», «Ázire Álıdiń soǵysy», «Qıssa Ábýshahma», «Qıssa Seıitbattal», «Qıssa Málikajdar», «Qıssa anhaziret Rasýldyń Mıǵrajǵa qonaq bolǵany», «Muhammed paıǵambar», «Qıssa ýaqıǵa Kerbala úshbý-dúr», «Qıssa Mansur ál-Halaj», «Darıǵa qyz», «Qıssa Shahızında», “Qıssa jumjuma», «Haza kitap Muhammed-Hanafıa», «Muhammed-Qanapıa» sekildi biregeı halyq týyndylary bar.

Osy jyly «Babalar sózi» serıasyn «Ǵashyqtyq dastandardyń» 17-22 tomdary tolyqtyryp, oqyrmandarǵa beımálim otyzǵa jýyq ádebı muramen tanysýǵa múmkindik týdy. Olardyń ishinen «Qıssa Láıli-Májnún», «Qıssa Tahır- Zúhra», «Bozjigit», «Seıpilmálik», «Qıssa Sherızat-Kúlshat», «Qıssa haziret Júsip aleıhıssalam ılán Zylıhanyń máselesi», «Qıssa qoja Ǵaffan», «Qıssa Bahram», «Qıssa shahızada», «Ámirzada» syndy dastandardy erekshe atap ótýge bolady.

Atalǵan tomdarda qamtylǵan dastandardyń deni  1807-1917 jyldar aralyǵynda Sankt-Peterbýrg, Ýfa shaharlaryndaǵy, sondaı-aq Qazan qalasyndaǵy «Ýnıversıtet», «Dombrovskıı», «Ortalyq», «Kárimovter», «Úmit» t.b. baspahanalardan arab (qadim) álipbıinde terilip, halyq arasyna keńinen taralǵan. Shyǵys sújetindegi bul shyǵarmalardyń kópshiligin nazıralyq ádebıettiń negizin salýshy J.Shaıhıslamuly, A.Úlimjiuly, A.Sabaluly, M.Tynyshtyquly, K.Shahmardanuly, M.Jumashuly, M.Sabyrjanuly, Sh.Shahhákimuly, B.Bıjigituly, R.Aıtqojın, I.Qonaıuly sıaqty aqyndar jyrǵa aınaldyryp, baspalarǵa usynyp otyrǵan bolsa, aǵaıyndy Kárimovter, Sh.Husaınov, V.V.Radlov, A.V.Vasılev sekildi ǵalymdar men baspagerler olardyń jaryqqa shyǵýyna árdaıym janashyrylyq tanytqan.

Sonymen birge tomdarǵa atalǵan jyrlardyń nusqalary men versıalary, «Maqpal-Segiz oqıǵasy», «Jetim Marıam», «Aqbópe-Saýytbek», «Esim-Zylıqa», «Nazymbek pen Kúlshe», «Qarǵa batyr», «Jaskeleń», «Gúlnár qyz» tárizdi ondaǵan tól dastandarymyz da engizildi.

2006 jyly Qoljazba bóliminiń meńgerýshisi, ári «Babalar sózi» júztomdyq serıasynyń jaýapty redaktory bolyp aqyn, shyǵystanýshy, fılologıa ǵylymdarynyń kandıdaty S.Qosan bekitildi. Sol jyldan bastap shetelderdegi qandastardyń fólklorlyq murasyn ıgerý, olardy Qazaqstanda jaryqqa shyǵaryp, jalpy oqyrmandarǵa tanystyrý, ǵylymı aınalymǵa engizý sharalary iske asyryla bastady.  Bul rette Qytaıdaǵy  qazaqtardyń sońǵy bir ǵasyr aıasynda týyndatqan mádenı-rýhanı qundylyqtary óziniń moldyǵymen de, sapasymen de nazar aýdarady. Sonymen birge, bul muralardyń birtutas ulttyq ıgilikke aınala almaı kele jatýy, tek sol bir óńir aıasymen shektelýi alańdatyp kelgen edi.

Qurastyrýshylar toby bul sharaǵa asqan jaýakershilikpen qarap, tuńǵysh ret Qytaıdaǵy qazaqtardyń fólklorlyq týyndylarynan ontomdyq jınaq baspaǵa daıyndaldy. Naqtylap aıtqanda, 23, 24, 30, 31-tomdar «Hıkaıalyq dastandarǵa», 25, 26-tomdar «Ǵashyqtyq dastandarǵa», 27, 28, 29-tomdar «Tarıhı jyrlarǵa», sońǵy 32-tom «Shejirelik dastandarǵa» arnaldy.  Hıkaıalyq dastandarǵa qatysty jınaqtarda qamtylǵan «Názigúl», «Núrden men Márıamnyń hıkaıasy», «Altyn balaq aqsuńqar», «Qamarzaman», «Jetim bala», «Saǵattyń hıkaıasy», «Nurǵazaryn», «Qulamergen», «Sultan patsha» atty shyǵarmalar Qazaqstannyń ádebı qorlaryndaǵy osy mazmundas jyrlardyń nusqalary bolyp tabylsa, qalǵan qyryq úsh dastan qazaqstandyq oqyrmandar úshin múlde belgisiz týyndylar edi. Demek, Tańjaryq Joldyuly, Árimjan Januzaquly, Dáýletbek Qańbaquly, Qyzyr Aldajaruly, Beısenǵalı Sadyqanuly t.b. aqyn, jyrshylar shyǵystyń, sondaı-aq  qazaq ertegileriniń qyzyqty sújetterin ózinshe jyrlap, halyq ádebıetin damytýǵa zor úles qosty dep aıtýǵa tolyq negiz bar. Buǵan «Baqtıardyń qyryq butaǵy» atty jyrlar toptamasy, «Maımyl kelinshek», «Tórt ǵadil», «Estigúl», «Ábdikerim», «Sánýar patsha», «Úsh jetim qyz», «Aqıyq», «Bóken jarǵaq» tárizdi ondaǵan dastandar aıǵaqty dálel bolady.

Eki tomdyq «Ǵashyqtyq dastandarǵa» negizinen qazaqtyń  on eki tól shyǵarmasy engen. «Qozy Kórpesh – Baıan sulý», «Qyz Jibek», «Dandan men Nárkes» dastandary Qazaqstandaǵy osy attas jyrlardyń nusqalary bolyp sanalsa, «Anar-Sáýle», «Ánýar-Kúlánda», «Sadyq-Salıqan», «Baıyn-Júrek», Salıqa-Sámen», «Dosan», «Nurtaza men Kúnasyl», «Olja qyz», «Ahmet pen Núrılá» jyrlary Qazaqstanda tuńǵysh jarıalandy.

Úsh tomdyq «Tarıhı jyrlarǵa» kirgen jıyrma toǵyz týyndynyń birazy Qazaqstanda týyp, Shyńjańdaǵy qazaqtar arasynda ózgeristerge ushyrap,  túrli nusqalar retinde qalyptasqany baıqalady. Bul rette  Abylaı, Kenesary handarǵa, Bógenbaı, Er Jánibek, Sátbek, Aǵybaı, Arqalyq batyrlarǵa baılanysty jyrlardy atap ótken oryndy. Joǵaryda atalǵan qorlarda  osy jyrlardyń birneshe nusqalary saqtalǵan jáne keıingi tomdarda jarıalandy. Al Shyńjań qazaqtarynyń basynan ótken túrli tarıhı oqıǵalarǵa qatysty «Esenkeldi», «Qojeke», «Úrkin-qorqyn», «Ýań bala», «Qan keshý», Sheıitsaı», «Táýtik batyr», «Jaqypberdi batyr», «Bóken batyr» t.b. jyrlardyń bir toby qazaqstandyq oqyrmanmen alǵash qaýyshty.

«Qytaıdaǵy qazaq fólklorynyń» sońǵy tomy (32-tomy) keıingi jyldarǵa deıin jarıalanýǵa tıym salynyp kelgen shejirelik ańyzdardy arqaý etken jyrlarǵa arnaldy. Bul tomǵa Túrki dúnıesi, Shyńǵys han, Qazaq, Úsh júz, Naıman, Abaq kereı rýlary týraly A.Úlimjiulynyń, N.Ospanulynyń, B.Sadyqanulynyń, D.Saýryqulynyń ańyz-jyrlar engizildi.

«Babalar sóziniń» osy atalǵan ontomdyǵyn daıyndaýdaǵy Qytaı memleketiniń mádenıeti men ónerine úles qosqan ǵalym, jazýshy, QHR fólklortanýshylar qoǵamynyń múshesi, profesor, marqum Orazanbaı Egeýbaevtyń eńbegin aıyryqsha atap ótken jón. Ol ár tomǵa engen mátinderdi jınaýda, júıeleýde, mátin tarıhyn anyqtaýda, ásirese dastandardy jyrlaýshylar, aıtýshylar men jetkizýshiler týraly málimetter berýde zor kómek kórsetti.

             Qazaq fólklorynyń baǵzy zamandardan umytylmaı urpaqtan- urpaqqa úzilmeı jetip, ár býyndy otansúıgishtikke, yntymaq-birlikke jetelep otyrǵan úlken bir salasy – batyrlar jyry. Olardyń deni HİÚ-HİV ǵasyrlardyń aralyǵyndaǵy Noǵaıly jáne Qazaq Odalarynyń memlekettik tutastyǵyn, halqymyzdyń táýelsizdik jolyndaǵy kúresterin  beıneleıtin, jastardyń adal mahabbatyn somdaıtyn biregeı halyq týyndylar bolyp tabylady. Sondyqtan «Babalar sózi» serıasynyń 33-52 tomdary «Batyrlar jyryna» arnaldy. Mysaly, joǵaryda atalǵan qorlarda «Alpamys batyr» jyrynyń 1899 jyly J.Shaıhıslamuly Qazanda bastyrǵan alǵashqy úlgisin qosa eseptegende onnan astam qoljazba nusqalary saqtalǵan. Keńes kezeńinde shyǵarma áldeneshe ret jarıalanǵanmen, kóbine redaksıalanyp, bir-birine kiriktirilip, nusqalary qoldan jasalǵany belgili. Sol sebepti qurastyrýshylar ujymy aqyldasa otyryp toptamanyń 33,34-tomdaryna jyrdyń on úsh nusqasyn, atap aıtaqanda, Á.Dıvaev, A.Nysanov, S.Jańbyrshın, Rahat jyraý, N.Baıǵanın, Á.Ospanov, E.Aqynbekov, S.Muqanov, J.Shaıhıslamuly, S.Aqqojaev, ÁBaıtursynuly, K.Serǵazyuly jetkizgen nusqalardy ózgerissiz, qoljazba negizinde usyndy.

Aıtylyp ótken keleńsizdikter «Qobylandy batyr» jyrynyń mańaıynda da qordalanyp qalǵany jasyryn emes. Sondyqtan týyndynyń búgingi kúnge jetken otyzǵa jýyq nusqalary jınaqtalyp, júıelenip,  on alty nusqasy 35-38-tomdarǵa toptastyryldy. Olardyń arasynda jyrdyń  Mergenbaı, Kóshelek, Qulzaq, Súıinsháli, M.Tuıaqbaev, R.Baıǵanın, E.Eshimov, A.Baıtabynuly, E.Tileýmaǵambetov, N.Bıtileýov, S.Dilmanov t.b. jyrlaǵan, oqyrmandarǵa etene tanys emes úlgileri de bar.

«Qambar batyr» jyrynyń 1888 jyly Qazandaǵy «Ýnıversıtet» baspahansynda basylym kórgen Ý.Týhfatýllın, 1890 jyly Sankt-Peterbýrgte shyqqan «Túrik hrestomatıasyndaǵy» (3-tom) I.N.Berezın, belgisiz jyrshynyń «Kárimovter» baspahanasynda jaryqqa shyǵarǵan nusqalary Keńes kezeńinde de birneshe márte túrli ózgeristermen jarıalanyp otyrǵan. Sondyqtan toptamanyń 43-tomyna osy jyr úlgileri  túpnusqa negizinde daıyndalyp, Á.Dıvaev, Qalqaı, B.Muqambaıuly, Sh.Qalmaǵambetov, M.Japaqov, Á.Shoqataev jáne belgisiz aıtýshy men S.Ábjanov jetkizgen eki ertegilik nusqalarmen tolyqtyryldy.

Al «Er Tarǵyn» jyry 1862 jyly N.Ilmınskııdiń bastamasymen «Ýnıversıtet» baspahanasynda jaryq kórip, HH ǵasyrda jıyrma  márte qaıta jarıalanyp keldi. Osy rette ol basylymdar túpnusqamen salǵastyrylyp, 44-tomǵa jyrdyń O.Qısyquly, N.Nurǵalıuly nusqalary qosymsha daıyndaldy. Sondaı-aq osy tomǵa «Er Kókshe» (V.V.Radlov nusqasy), «Er Qosaı» (A.Hangeldın nusqasy), «Saıyn batyr» (V.V.Radlov nusqasy), «Qarabek batyr» (Á.Shoqmanuly, J.Bitimbaıuly nusqalary) jyrlary usynyldy.

«Batyrlar jyrynyń» qomaqty bóligin HİV-HVİİ ǵasyrlardaǵy Noǵaıly dáýirin qamtyıtyn «Qyrymnyń qyryq batyry» jyrlar sıkli quraıdy.  «Babalar sóziniń» 50-51-tomdaryna ataqty Muryn jyraý Seńgirbaıuly jyrlaǵan atalǵan sıkldyń quramyndaǵy otyz alty týyndy engizilip, olardyń basylym kórgen nusqalary túpnusqalarmen tekstologıalyq turǵyda salǵastyryldy. Jyrlar «Ańshybaı batyr jáne onyń urpaqtary», «Qaradóń batyr jáne onyń urpaqtary» bólimderge júıelenip, sebepti, sebepsiz túzetilgen sózder, tirkester, úzikter qaıta qalpyna keltirildi. «Qyrymnyń qyryq batyry» sıkline jatatyn «Edige», «Oraq-Mamaı», «Shora», «Qarasaı-Qazı» sıaqty jyrlarǵa jeke tomdar arnaldy.

Mysaly, 39-tomǵa Edigege qatysty jyrlar jınastyrylyp, shyǵarmanyń Sh.Ýálıhanov, Á.Dıvaev, M.J.Kópeev, Muryn jyraý, Nurtýǵan, Q.Qylyshbaıuly, Q.Japsarbaev, A.Ómirzaqov nusqalary túpnusqalar boıynsha daıyndaldy. Sońǵy eki mátin ǵylymı aınalymǵa tuńǵysh engizildi.

Toptamanyń 40-tomyna Oraq, Mamaıǵa qatysty 1903 jyly «Kárimovter» baspahanasynan shyqqan belgisiz jyrshynyń, Nuartýǵannyń, A.Mámbetulynyń, O.Ońǵarbaıulynyń nusqalary túpnusqa negizinde saraptaldy. Olardyń ishinde alǵashqy basylym (qaıta basylym) men sońǵy qoljazba mátin alǵash jarıalanyp otyrǵanyn atap ótken oryndy.

Elimizdiń sırek qorlarynda sújetter jelisi men kompazısıalyq qurylymynda, tildik, stıldik sıpatynda, kórkemdik qýatynda, kóleminde ár qıly ózgeshelikter, tipti keıde oqıǵalar tizbeginde múlde uqsamaıtyn aýqymdy aıyrmashylyqtary bar «Qarasaı, Qazı» jyrynyń otyzǵa jýyq nusqalary men versıalary saqtalǵan. Qurastyrýshylar ujymy olardyń barlyǵyn tekstologıalyq saraptaýdan ótkize otyryp tańdaýly on eki nusqasyna toqtaldy. Atap aıtqandanda, jyrdyń 41-tomǵa Murat, Qashaǵan, Nurpeıis, Q.Shoqaev, M.Ahmetuly, Sh.Káribaev; 42-tomǵa Seıit jyraý, Jaqsylyq jyraý, A.Baıtabynov jáne belgisiz jyraý; 46-tomǵa Nurtýǵan, Q.Baımaǵambetov  nusqalary usynyldy. Sonymen qatar sońǵy tom «Tórehan batyr» (Nurpeıis, N.Sarımanov nusqalary), «Bógen batyr» (İ.Nurmaǵambetovtyń eki nusqasy) jyrlarymen tolyqtyryldy.

«Qyrymnyń qyryq batyry» sıklynyń túrki halyqtary (qazaq, noǵaı, qyrym tatarlary, tatar, qaraqalpaq, qyrǵyz) arasynda keńinen tarap, Eýropa ǵalymdarynyń nazaryna erte ilikken bir tarmaǵy – «Shora batyr» jyry. Toptamanyń 45-tomynda kórkemdik deńgeıi joǵary, sújet jelisinde ózindik erekshelikteri bar jyrdyń M.Álıakparuly, Molda Musa, Musabaı, Maıkót – Á.Sarıev nusqalar jınaqtaldy. Týyndynyń sońǵy eki mátini alǵash jarıalandy.

47-tomǵa negizinen túrkimen bekteri Bozuǵlan, Júsip jáne Ahmet syndy batyrlardyń erlikke toly ómirin baıandaıtyn bes jyr nusqasy endi. Olar –  E.Kózbergenuly, Bazar jyraý, belgisiz jyrshy, Á.Bıjanuly, Á.Qońyrbaıuly nusqalary. Jyrlardyń mátininen qazaqtyń ár óńirinen shyqqan jyrshy-aqyndardyń epıkalyq mektebine tán stıldik qoltańbalary, aıtý mánerleri men jergilikti til erekshelikteri aıqyn seziledi. Usynylǵan “Bozuǵlan, Ahmetbek hám Júsipbek” eposy nusqalarynyń kópshiligi buryn-sońdy jarıalanbaýy jáne zertteý nazaryna ilinbeýi de atalǵan jyrdyń ǵylymı qundylyǵyn arttyra túsedi.

«Babalar sóziniń» 48, 49-tomdarynda negizinen túrkimen halqynyń aty ańyzǵa aınalǵan batyry Kóruǵlynyń ǵajaıyp týýyn, ósýin, HÚİ-HÚİİ ǵasyrlarda ońtústik Ázirbaıjanda bolǵan halyq kóterilisindegi kósemdik tulǵasyn, ákesi Raýshanbektiń, qarýlas dostary Áýezdiń, Sapabektiń, Mustafa men Jyǵaly bektiń t.b. eren erlikterin dáripteıtin jyr nusqalary endi. Búgingi urpaqqa «Kóruǵly» eposynyń otyzǵa jýyq nusqalary men versıalary jetken. Bul rette de jyrdyń kórkemdik sapasy erekshe nazarǵa alynyp, alǵashqy tomǵa R.Mázqojaev (tórt nusqa), M.J.Kópeev, H.Mırbabauly (eki nusqa), Qoshanov, Q.Óteshuly; keıingi tomǵa Á.Júrgenov, E.Esenjolov, belgisiz jyrshy, Jambyl, Á.Jumaǵazın, E.Qulsarıev,A.Hangeldın nusqalary toptastyryldy.

«Kóne epos» – adam balasynyń ilki zamandardaǵy dúnıetanymyn, nanym-senimin, tabıǵatqa degen kózqarasyn kórkem beıneleıtin, mıftik, ertegilik, anyzdyq oqıǵalar jelisine qurylǵan batyrlyq jyrlardyń bir butaǵy. Buǵan 52-tomǵa engen J.Shaıhıslamuly jyrlaǵan «Hıkaıat rısala Muńlyq, Zarlyq», «Qıssa Dotan Qubaqanbaıuǵly», Á.Bektasovtyń «Qıssa Qulamergen», Nurpeıistiń «Qubyǵul» jyrlary dálel bolady.

Sújetteriniń túp negizi Túrki qaǵanaty kezeńinen bastaý alǵan «Qozy Kórpesh – Baıan sulý», jaqyn jyldary týyndaǵanyna 500 jyl tolyp, IýNESKO sheńberinde atalyp ótken «Qyz Jibek» epostary qazaq ǵashyqtyq jyrlarynyń klasıkalyq úlgileri bolyp sanalady. Jastar arasyndaǵy adal mahabbatty, shynaıy súıspenshilikti arqaý etken bul týyndylar ózge de epostyq jyrlar sıaqty Keńes kezeńine deıin jıi jarıalanyp otyrdy jáne halyq arasynda zor suranysqa ıe boldy. Máselen, epostyń qazaqtar arasynan jazylyp alynǵan alǵashqy nusqasy 1830 jyly Máskeýde shyǵatyn “Otechestvennye zapıskı” jýrnalynda orys tiline aýdarylyp jarıalandy. Keıin jyrdyń basqa da nusqalary V.V.Radlovtyń (1870), I.N.Berezınniń (1896), N.I.Ilmınskııdiń (1878,1890, 1894, 1896, 1905) jınaqtarynda basylyp, qalyń oqyrmandarmen birge ózge tildi zertteýshilerdi de qyzyqtyra bastady. “Qozy Kórpesh – Baıan sulý” jyry Qazan qalasynda 1878-1909 jyldar aralyǵynda segiz márte qaıta basylǵan bolsa, 1925-2005  jyldarda túrli nusqalarynyń ondaǵan jalpy, ǵylymı-kópshilik, ǵylymı basylymdary orys, qazaq tilderinde jaryq kórdi.

Al «Qyz Jibek» jyrynyń belgisiz nusqasy úsh márte (1895, 1896, 1899),  J.Shaıhıslamuly úlgisiniń 1900 jyldan bergi onnan astam basylymy oqyrmanǵa etene tanys. Búginde «Qozy Kórpesh – Baıan sulýdyń» otyzǵa jýyq (jyr sújetteri qazaqtan basqa bashqurt, altaı, ıakýt, teleýit, baraby tatarlary t.b. túrki halyqtarynda kezdesedi), «Qyz Jibektiń» on besten astam nusqalary saqtalǵan.

Júztomdyqtyń 53-tomyna «Qyz Jibektiń» Musabaı jyraý, J.Shaıhıslamuly (1900), Sh.Qalmaǵambetov (eki nusqa, sońǵysy buryn jarıalanbaǵan) jyrlaǵan kórkem de kólemdi úlgileri qamtyldy.

Toptamanyń 54, 55-tomdaryna «Qozy Kórpesh – Baıan sulýdyń» Sh.Ýálıhanov, V.V.Radlov, Beısenbaı aqyn, M.J.Kópeev, G.N.Potanın, Shóje Qarjaýbaıuly, N.I. Ilmınskıı, A.Dándibaıuly, Q.Meıirmanuly, Molla Rahym, B.Maqanov, M.Nýkın nusqalary daıyndaldy.

Tarıhı jyrlar – eldik pen egemendikti asqaq rýhpen ǵasyrlar boıy pash etip, urpaqtan-urpaqqa ulyqtap, úlgi etip kelgen qazaq fólklorynyń  arnaly bir bóligi. Olarda keń kórinis tapqan ult-azattyq ıdeıasynyń zerttelýine de Keńes dáýirinde shekteý qoıylǵany málim. Bundaı solaqaı saıasattyń  saldary qazaq halqynyń rýhanı asyl qazynalarynyń eń qundysy bolyp tabylatyn tarıhı jyrlarǵa jasalǵan qıanattan aıqyn ańǵarylady. Óıtkeni tarıhı jyrlardyń kez kelgen úlgisi táýelsizdik taqyrybyna baǵyshtalyp, el úshin eńiregen erlerdiń eńbegi men erligin dáripteýdi murat tuta otyryp shyǵarylǵany kimge de bolsa túsinikti edi. Sondyqtan qatal senzýra qazaq halqynyń san ǵasyrlyq rýhanı murasynyń keńestik ıdeologıa ustanymdaryna saı kelýin qatań baqylaýǵa alyp, osyndaı tyıym salýshylyq áreketteriniń shyrqaý shyńyna shyqty. Alaıda, álemdik órkenıet kóshine táýelsizdik alǵan jyldary ǵana kirikken elimizdiń tarıhyna, tiline, mádenıeti men ádebıetine degen oń kózqarasy, qarjylaı qoldaýy osynaý rýhanı jádigerlerimizdi tolyq jaryqqa shyǵarýǵa múmkindik berdi. Sondyqtan «Babalar sóziniń» 56-63 tomdary tarıhı jyrlarǵa baǵyshtaldy.

Alǵashqy tomǵa HV ǵasyrda Kereı hannan keıin Qazaq handyǵyn basqarǵan Jánibek hannyń jas kezindegi erlik isterin dáriptegen «Batyr Jánibektiń óleńi» (jyrshysy – O.Taımanov),  HVİ ǵasyrdyń tarıhı  oqıǵalaryn beıneleıtin «Oljash batyr» (J.Tólepov),  «Eńsegeı boıly er Esim» (Q.Baıboluly), «Esim han» (B.Lámjanuly), «Sátbek batyr» (A.Sabaluly. 1909 jylǵy basylym), “Oraqty batyr” (Q.Japsarbaev) syqyldy jyrlar alyndy. Aldyńǵy eki shyǵarma buryn-sońdy baspa betinde jarıalanbaǵan.

Ekinshi tomǵa HÚİİİ ǵasyrda ómir súrgen qoǵam jáne memleket qaıratkeri Tóle bı (Q.Baıboluly), sol kezeńde tarıh sahnasyna kóterilgen Abylaı týraly Kókbaı jyrlaǵan «Abylaı han áńgimesi», Salyq Jaıaý Mýsın 1940 jyly jazyp alǵan «Qaldan Seren Abylaıdy tutqynǵa alǵany», Oljabaı Nuralyuly jyrlaǵan «Sabalaq – Abylaı han», Máshhúr Júsip Kópeev jazyp alǵan «Sabalaq», «Abylaı men Oljabaı» jyrlary usynyldy. Týyndylardyń negizgi sújetinde dańqty hannyń jońǵar shapqynshylyǵyna qarsy kúresi, Janys Tóle bıge jolyǵýy, Bógenbaı men jalshy Sabalaqtyń kezdesýi, Ábilmansur-Sabalaq pen jońǵar batyry Sharyshtyń jekpe-jegi, Abylaıdyń Qaldan Serenge tutqynǵa túsýi baıandalady.

Úshinshi tomǵa Q.Músápirulynyń «Bógenbaı batyr», M.Jadaıulynyń «Bógenbaı batyrdyń birinshi joryǵy» (buryn jarıalanbaǵan), N.Baımataıulynyń «Qabanbaı batyr», Z.Sánik pen B.Sadyhannyń «Qıssa er Qabanbaı», Q.Omarulynyń «Qarakereı Qabanbaıdyń áńgimesi» (buryn jarıalanbaǵan), B.Mergenbaevtyń «Qabanbaı týraly jyr» (buryn jarıalanbaǵan), belgisiz jyrshynyń «Qabanbaı batyrdyń qıssasy» (buryn jarıalanbaǵan), T.Maǵzıevtiń «Qabanbaı batyr qıssasy», Q.Ádilbekovtiń «Qabanbaı batyr týraly jyr», E.Ahmetovtyń «Er Qabanbaı» (buryn jarıalanbaǵan), B.Sadyqanulynyń «Qýbas at», R.Ǵarıfollınyń «Aqbas atan» atty jyrlary kirgizildi.

Tórtinshi tomǵa «Er Jasybaı» (Á.Marǵulan nusqasy), «Jıdebaı batyr» (belgisiz jyrshy), «Oljabaı batyr» (E.Qulsarıev), «Oljabaı jáne qyryq batyr» («Jaıaý Musa Musın),  «Raıymbek batyr» (M.Bolysov jáne Sabdaly jyraý nusqalary), «Joryqta» (Tilemis aqyn),  «Er Ótegen» (Á.Dilibaev), «Ótegen batyr» (J.Jabaev» , «Myrqy batyr» (Á. Nurlybaev), «Jánibek batyr» (A.Úlimjiuly) sekildi tarıhı epostar toptastyryldy.

Besinshi tomda HVİİİ ǵasyrdaǵy qazaq-jońǵar qaqtyǵystary kezinde eren erligimen kózge túsken jáne keıbireýleri Reseı basqynshylaryna qarsy bitispes maıdanǵa bel býǵan qazaqtyń mańdaıaldy batyrlary jaıyndaǵy tarıhı jyrlar engizildi. Olar: «Tabyn Baraq batyr týraly jyr» (E.Qulpybaev jáne E.Bileýov nusqalary),  «Kókjarly Baraq batyr» (belgisiz jyrshy) «Berdiqoja batyr (E.Ahmetov),  «Bazar batyr» (B.Tursynbaev), «Jantaı batyr» (Úmbeteı jyraý), «Syrym batyr» (T.Aýatanuly jáne S.Bekbolatov nusqalary) jyrlary.

Altynshy tomǵa engen: “Japal batyr men Tańsheber qyz” (Á.Tutqyshuly nusqasy), “Shaqshaquly er Jánibek”(I.Jylqaıdaruly), “Er Ájibaı” (Á.Málikeuly), “Arqalyq batyr” (E.Ahmetov, S.Nuralın, E.Qulsarıev) sıaqty tarıhı týyndylar. Bul shyǵarmalar el qorǵaý taqyrybyna arnalǵanymen, sújettik, mekendik, mezgildik turǵydan alǵanda árqaısysynyń ózindik erekshelikteri mol, keıipkerleri de árqıly. Máselen, “Japal batyr men Tańsheber qyz” eposynyń sújeti basty keıipkerlerdiń biri – ataqty Esim han  zamanyndaǵy XVII  ǵasyr oqıǵalaryn baıandasa, “Shaqshaquly er Jánibek”, “Er Ájibaı” shyǵarmalary XVIII ǵasyrdyń orta shenindegi tarıhı oqıǵalardy sóz etken. Al “Arqalyq batyr” jyrynyń sújettik fabýlasy Altaı qazaqtarynyń aımaq bastyǵy Áji tóre Kógedaıuly men uranqaı-dúrbit halyqtarynyń bıleýshisi Ejen hannyń jergilikti elge kórsetken zorlyq-zombylyqtaryna qarsy shyqqan Arqalyq batyrmen aradaǵy qaqtyǵystarǵa qurylǵan.

Janqoja Nurmuhammeduly – qazaq halqy úshin asa qadirli de qasterli esimderdiń biri. Ári batyr, ári bı bolǵan Janqoja batyrdyń erlik isteri jóninde tarıhshy ǵalymdardyń eńbekterinde sońǵy bir ǵasyrdan asa mezgilde jıi aıtylyp, jazylyp júr. XVIII ǵasyrdyń sońyna taman on jeti jasynda Hıýanyń belgili batyryn jekpe-jekte óltirgen Janqoja keıingi 70 jyl ǵumyryn Qoqan, Hıýa, Reseı basqynshylarymen kúresterde ótkizdi. Tarıhı jyrlardyń  altynshy tomy osy jaýjúrek batyrǵa arnalyp,  «Janqoja batyr» jyrynyń Musabaı jyraý, L.Kenjeuly, Q.Sultanuly, Jókeı Shańǵytbaıuly,  belgisiz jyrshy, O.Sultanov nusqalary usynyldy.

Sońǵy altynshy tomǵa negizgi sújeti HİH ǵasyrdaǵy qazaq halqynyń syrt jaýlarǵa qarsy azattyq kúresiniń oqıǵalaryna qurylǵan tarıhı týyndylar endi. Olardyń arasynda «Aǵybaı batyr» (belgisiz jyrshy,  S.Qarmysov, T.Aınatasov, el aýzyndaǵy, Q.Qańtarbaev, halyq jadyndaǵy nusqalary), «Baıseıit batyr» (S.Kerimbekov, T.Baıbaǵyshov nusqalary), «Myrzash batyr» (N.Qydyrmollauly, E.Ahmetov, S.Nuralın nusqalary), «Aıdos batyr» (J.Aıdarbekov) jyrlary bar.

«Babalar sózi» júztomdyǵynyń budan keıingi tomdary qazaq fólklorynyń shaǵyn janrlaryna baǵyttalyp, 2010 jyly onyń jaýapty redaktory bolyp osy joldardyń avtory taǵaıyndaldy. Shaǵyn janrlardy jarıalaý jumbaqtardan bastaý aldy. Jumbaqtar – jaı sóz emes, tapqyrlyqpen aıtylǵan kórkem sóz, óleń. Demek, eń aldymen óskeleń urpaqty ańǵarympazdyqqa, zerektikke baýlıdy, olardyń aqyl-esin, sana-sezimin jetildiredi, aınala qorshaǵan dúnıeniń syryn bilip, synyn túıýge úıretedi. Jumbaqta tabıǵattyń, jandy-jansyz zattardyń (ishinara abstrakt uǵymdardyń) attary jasyrylyp, daralyq belgileri, erekshe qasıetteri sıpattalady. Jumbaqtan ony jasaýshy halyqtyń dúnıetanymy, ádebı-estetıkalyq talǵamy, qoǵamdyq sana-sezimniń, aqyl-oı men tiliniń ósý-damý dárejesi kórinedi.

Olardyń el aýzynan jınalyp, baspa júzin kórýi M.Ivanovtyń 1842 jyly Sakt-Peterbýrgta jaryqqa shyǵarǵan  «Tatarskaıa hrestomatıa» jınaǵynan bastalyp, Qazan tóńkerisine deıin Reseı, Qazaqstan basylymdarynda, túrli jınaqtarda jarıalanyp otyrdy. Tipti,  S. Muqamedsalyqov 1903 jyly Qazanda «Jumbaq qazaq tilinde» atty kitapsha da shyǵardy.  Keńes kezeńinde S.Amanjolov «Qazaq jumbaqtary» (1940), S.Amanjolov pen T.Januzaqov 1959 jyly osy jınaqty tolyqtyryp «Qazaqtyń halyq jumbaqtary» degen atpen ekinshi ret qaıta bastyrdy. Keıingi jyldary jumbaqtardyń fólklorlyq úlgilerin jınaý, júıeleý, zertteý jumystary arnaıy qolǵa alyndy. Sonyń negizinde 64–tomǵa elimizdiń qoljazba qorlarynda saqtalǵan, halyq arasynan, sondaı-aq shetelderdegi qazaqtardan jınalǵan 2279 jumbaq jınaqtaldy.

            Toptamanyń 65-69-tomdaryna maqal-mátelder toptastyryldy. Halyq danalyǵynyń, ulttyń rýhanı-áleýmettik baı tájirıbesiniń nátıjesinde myńdaǵan maqal-mátelder dúnıege keldi. Olardyń kópshiligi este joq eski zamandarda tapqyr, sheshen, danagóı sóz zergerleriniń aýzynan aıtylyp, birtindep búkil halyqqa ortaq ósıet, úlgi sóz retinde taralyp ketken. Maqal-mátelder – ulttyń rýhanı baılyǵy men san ǵasyrlyq mádenıetiniń kórkem kórinisi ǵana emes, sol halyqtyń oı-sanasy, zerdesi men danalyq deńgeıiniń de jarqyn shejiresi. Halqymyzdyń sóz máıegi sanalatyn bul ǵajaıyp muranyń baıyp, jınaqtalyp, el ıgiligine aınalýyna M.S.Babajanov, A.Qunanbaev, Y.Altynsarın, Á.Dıvaev, B.Daýylbaev, M.Eshmuhamedov, M.Ysqaqbalasy, A.Barjaqsyuly, T.İztileýuly, Ó.Turmanjanov, B.Aqmuqanova,  B.Momyshuly, M.Álimbaev, B.Adambaev t.b. el zıalylary aıyryqsha eńbek sińirdi.

Alǵashqy 65-tomǵa engen maqal-mátelderdiń negizgi mátinderi 2001 jyly basylym kórgen «Qazaq halqynyń maqaldary men mátelderi» jınaǵynan, atalǵan sırek qorlardaǵy qoljazbalardan, sondaı-aq Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti N.Á.Nazarbaevtyń 1998 jyldy «Halyq birligi men tarıh jyly» dep belgileýine baılanysty elimizdiń túkpir-túkpirine shyqqan fólklorlyq-etnografıalyq ekspedısıalar jumysy negizinde jınaǵan materıaldar boıynsha daıyndaldy.

Toptamanyń kelesi 66-tomyna kóne túrki zamanynan beri tasqa basylyp, orta ǵasyrlarda qoljazba kitap kúıinde hatqa túsken: Bilge qaǵan, Tońykók, Kúltegin  syndy bıleýshi batyr-bılerdiń sózderi jáne Júsip Balasaǵunı, Mahmud Qashqarı t.b. eńbekterinde kezdesetin maqal-mátelge aınalǵan danalyq sózder, sondaı-aq  HİH ǵasyr men HH ǵasyr basyndaǵy qazaqtyń alǵashqy aǵartýshy tolqynynyń ókilderi: M.Q.Babajanov, Sh.Sh.Ýálıhanov, Y.Altynsarın, Á.Dıvaev, M.Eshmuhamedov, M.A.Ysqaqbalasy, A.Barjaqsybalasynyń jáne orys halqynyń pedagog-aǵartýshy, zertteýshileri: V.V.Katarınskıı, N.N.Pantýsov, V.F.Gern, A.V.Vasılevtiń t.b. jınap, bastyrǵan qazaqtyń halyq týyndylary úlgileri engizildi. Al kezekti 67-tomǵa Qytaı Halyq Respýblıkasynda turatyn qazaqtar arasynan jınalǵan jáne sonda jaryq kórgen maqal-mátelder toptastyryldy.

«Qazaq maqal-mátelderiniń» jalǵasy bolyp tabylatyn 68-tomǵa         HİH ǵasyrdyń ortasynan bastap,  HH ǵasyrdyń ekinshi jartysyn, ıaǵnı bir jarym ǵasyrlyq merzimdi qamtıtyn halyq muralarynyń úlgileri usynyldy. Olar: L.Z.Býdagov, N.I.Berezın, M.A.Terentev, P.M.Melıoranskıı, I.I.Kraft, A.V.Vasılev, Á.A.Dıvaev, S.Shormanov, Ǵ.Jánibekov, Z.Tashkendı jáne A.Barjaqsy balasy jınap, jarıalaǵan eńbekter boıynsha berildi. Bul muralar – 1869–1923 jyldar aralyǵynda jaryq kórgen, qazir sırek qorlarda ǵana saqtalǵan basylymdar.

 Sońǵy tomy (69-tom)  atalǵan sırek qorlarǵa  1934 jyldan  jınala bastaǵan  M.J.Kópeevtiń, J.Júsipulynyń, E.Esenjolulynyń,  B.Jaqypbaevtyń, S. Álimbetovtiń, Á.Marǵulannyń,  Hasen Ǵalıdyń,  S.Bekmahanovtyń, I.Uıyqbaevtyń, K.Eleýovtiń, J. Jantóbetovtiń, M.Tolybaevtyń, Á.Naýryzbaevtyń, N.Ońdasynovtyń,  B.Adambaevtyń t.b. jınap tapsyrǵan qoljazba muralarynyń negizinde ázirlendi.

Maqal-mátelderdiń varıant-nusqalary men balamalary kóp ushyrasady. Keıde avtorlyq maqaldar men halyqtyq sóz máıekteri aralasyp, bir-birinen  ajyratylmaıtyndaı bolyp ketken. Osy tektes máselelerde fólklor ǵylymynyń ustanymdaryna oraı jáne halyq muralary ár kezeńde, ár óńirden jınalǵandyqtan, tildik, kórkemdik-mazmundyq jaǵyna mán berilip, túpnusqa negiziniń buzylmaýyna erekshe kóńil bólindi. Jınaqtar ǵylymı basylym bolǵandyqtan, mátinder aıaǵyna deıin bir retpen nómirlenip, maqal-mátelderdiń ózgergen nusqalary da engizildi. Mysaly, «Baı Qudaı urarynda jortýyl bolady, jarly Qudaı urarynda qatynyn tastaıdy», nusqasy – «Bıdi Qudaı urarynda jortýyl bastaıdy, Bıeni Qudaı urarynda qulyn tastaıdy; nemese: «Baı maqtansa, maı tabylar, joq maqtansa, ne tabylar?!» – «Baı maqtansa, tabylar, joq maqtansa, shabylar»; bolmasa – «Qoraly baı – qorly baı, jylqyly baı – syldyr baı» – «Qoraly baı – qorly baı, sıyrly baı – sary maı» t.s.s.

Kezekti 70, 71-tomdar qadym zamannan beri halyq jadynda saqtalyp kele jatqan fólklordyń kóne janrynyń biri qara óleńge arnalady. HH ǵasyrdyń alǵashqy shıregine deıin kóshpeli ómir saltyn ustanyp kelgen qazaqtyń bir aýyz qara óleń bilmeıtin qyz-jigitin kezdestirý múmkin emes edi. Sol sebepti muraǵattar men ádebı qorlarda shashyrap jatqan mol muramyzdyń bir parasy da osy qara óleń. Ol – án-áýenmen tikeleı baılanysty bolyp keletin, salt-dástúrimizge qatysy bar sınkretti janr.

Ata-babalarymyzdyń arman-murattary men kúıinish-súıinishin, ulttyń bolmys-bitimin beıneleıtin osynaý qymbat qazynamyzdyń jastardy adamgershilik qasıetterge baýlýǵa qosar úlesi mol. Qara óleń mátinderinen sol dáýirlerdegi saıası-qoǵamdyq sana men tildik erekshelikterdi aıqyn ańǵarýǵa bolady. Máselen, jańa áleýmettik ózgerister, tarıhı jáne shynaıy derekterdiń kóbirek kezdesýi, orys, arab, parsy tilderindegi keıbir leksemalardyń ushyraýy osyǵan dálel.

            Aldyńǵy 70-tomǵa  kirgen mátinderdiń nusqalary profesor  A.Seıdimbektiń “Myń bir marjan” (1989), aqyn O.Asqardyń “Qara óleń” (1997) jınaqtarynyń negizinde,  sondaı-aq joǵaryda kórsetilgen sırek qorlarda saqtalǵan, buryn baspa júzin kórmegen 3918 shýmaq qara óleń úlgileri qamtyldy. Al 71-tomda Qytaıdaǵy qazaqtar arasynan jınalǵan, sol eldegi túrli basylmdar men jınaqtarda jarıalanǵan týyndylar jınaqtaldy.

Balalar fólklory – qazaq halyq ádebıetiniń jańa týǵan jas sábıden bastap kámeletke tolǵanǵa deıingi urpaqtyń jas erekshelikterine baılanysty tálim-tárbıe berip, olardyń psıhologıasyn, estetıkalyq tanymyn, oı órisin, eńbekke, otan súıgishtikke degen sezimin, shyǵarmashylyq baǵyt-baǵdaryn kóterýge zor yqpalyn tıgizetin dástúrli pedagogıkalyq qundylyq. Shyǵarmalardyń taqyryptyq, kórkemdik-mazmundyq sıpaty men tildik-sazdyq qurylymy ózara úılesim taýyp, balalardyń rýhanı álemin qalyptastyrýda erekshe ról atqarady. HİH ǵasyrdyń ekinshi jartysynan V.V.Radlov, M.Ibragımov, Y.Altynsarın, E.Pokrovskıı, A.E.Aleksandrov, A.Harýzın, Á.Dıvaev sıaqty zertteýshilerdiń nazaryna ilinip, hatqa túsken.

Qalyń oqyrmanǵa jol tartqan 73-tomdy baspaǵa daıyndaý barysynda joǵaryda kórsetilgen zertteýshilerdiń eńbekteri men olardyń el arasynan jınap, júıelep, jaryqqa shyǵarǵan mátindik materıaldary jan-jaqty saralandy. Bul rette balalar fólkloryn jetkizýshi, jınaýshy T.Nurmatov, J.Buǵybaev, T.Ibragımov, T.Qydyrbaev t.b. el azamattary men Sh.Ybyraev, Q.Sattarov, K.Matyjanov sıaqty belgili ǵalymdardyń halyq arasynan jazyp alǵan materıaldarynyń aıyryqsha ról atqarǵanyn atap ótken oryndy. Ár kezeńderde, túrli aımaqtardan jınaqtalǵan bul halyq týyndylary nusqalyq erekshelikterine baılanysty tekstologıalyq turǵyda saraptalyp, kerek bolǵan jaǵdaıda birneshe varıanty qatar berildi. Sondaı-aq ádebı qorlarda saqtalǵan qoljazbalar, sırek kitaptar, basylymdar, mıkro, aýdıotaspalar zertteý nysanasyna aly