Búgingi kórkemdik álem keńistiginde avtor óziniń qundylyqtaryn izdeýge kóshti. Burynǵy prozada ómirlik qundylyqtar oqıǵalar jelisimen, keıipkerler deńgeılerimen ólshenip jatýshy edi. Tipti avtordyń ıdeıalary oqyrmanyn tárbıeleýge umtylatyn. Avtor keıipkerler harakterlerin ashýǵa tyrysyp jatsa qazir bul dástúr 180 gradýsqa ózgergen. Kórkem tekst  uzaq sonar baıandaýlardan boıyn alshaq ustaýda. Bul másele jeke bir zertteýdi qajet etedi. Alaıda búgingi jazýshylardyń sóz qoldanystaryn unatpaıtyndar da bar. Qazirgi proza sózben sýret salýǵa, tabıǵattyń nebir túrlenýlerin baıandap jatýdy qup kórmeıdi. Olar oqıǵa qýmaıdy.   Degenmen, qazirgi prozada maǵyna joq dep ushqary pikir aıtýǵa da bolmaıdy. Sebebi qazirgi kórkem shyǵarmanyń boıtumary bolǵan tuspal men jumbaqtyń bir ereksheligi oqyrmannyń sanasyn jetildirý. Bul ádebıettiń qaı kezeńinde de bolǵan nárse, biraq qoǵamdyq almasýlar kezeńinde bundaı jaǵdaılar sózsiz pikir qaıshylyǵyn týdyrady. Iaǵnı sana, zamannyń ózgerýine baılanysty mátin de jańaryp otyrýy eshqandaı dáleldi qajet etpeıdi.  Beıtanys nárseni alǵash kezdestirgende abdyrap qalǵan adam sıaqty oqyrman  búgingi avtorlar D.Amantaı, M.Omarova, D.Beısenbekuly shyǵarmalaryn uǵa almaı júr.

Qazirgi kórkem shyǵarmalardy biz qoǵamdyq problemalardyń sheńberinen ǵana qarastyryp júrmiz. Áleýmettik prosesterdiń ózgerýin kórkem mátinnen izdeımiz. Al avtordyń jeke qundylyqtary she!? Qazirgi prozada avtor qoǵamnan ózin bólip alyp ómirlik qundylyqtaryn izdestirýde. Sondyqtan da bolar avtor shyǵarma arqyly ómirdiń ár kezeńindegi izgilikterin ańsaıdy. Ol oqyrman úshin emes ózi úshin jazady. Ómirdiń aınasyn kórsetýdi maqsat tutpaıdy, kerisinshe ómirine áser etken sulýlyqtardy sóz etedi. Máselen, Dıdar Amantaıdyń «Gúlder men kitaptary». Jazýshy úshin gúl  men kitap  qundylyq bolyp sanalady.

Synshy, mádenıettanýshy Á.Bópejanova «Gúlder men kitaptar» syndy shyǵarmany men qazaq ádebıetinde buryn-sońdy alǵash oqýym» dep ishki tańdanysyn jasyrmaǵan. Jazýshynyń aıtýynsha «ádebıet – saǵynyshqa qurylǵan móldir áńgimeler».

Romandaǵy Álisherdiń óz-ózine qol jumsap ólýi bul neni bildiredi? Tipti ómirmen qoshtasar sátinde shyǵarma qoljazbasyn da órteıdi. Órtengen qoljazba tek Marfýǵaǵa ǵana qajet. «Marfýǵa tysqa shyǵyp, órtke jaqyndaǵanda, qoljazbanyń aman qalǵan bir bóligi jelmen ushyp onyń aıaǵynyń astyna keldi. Ol paraqtardy jerden kóterip, keýdesine basty da, júrek túkpirinen tunshyǵyp kelgen ashshy óksikti tejeı almaı, qystyǵyp aqyryn jylaı berdi».

Álisher ómirdi ádemi súrgisi kelgen. Biraq ómirinde kezdesken adamdar onyń qundylyǵy gúlder men kitaptaryn moıyndamady. Moıyndamaǵan kimder. Avtor ony jeke-jeke taraýlarǵa bólip qarastyrady.

«Qazaq aqyndary» (Bulardyń ańsaıtyndary da ataq. Kitaby shyqqanyn maqtanyshpen jýyp júrgen Jarqyn, Toqtar, Madıar).  Álisher úshin bundaı tirlik maǵynasyzdaý kóringen.

«Syǵandar» Álisherdiń ómirin dál boljaıdy. «Qalaǵanyńyz bar sekildi», «Kóńil bólmeı júrsiz, aıyrylyp qalýyńyz múmkin». «Qudaı sizge eskertip otyr, nıetińizden bas tartyńyz, áıtpese ómirińizge úlken qaýip tónedi». Syǵandardyń bul sózine Álisher mán bermegen. Oıynyń bárin kitap jaýlap alǵan. Qundylyq taǵy kitap.

«Partıa» « - Shirkin, qazaqtyń bári nege qyrylyp qylmaıdy eken, bılik pen baılyqtyń bári bizge qalatyn edi», « - Sebebi jaratqandy joqqa shyǵarý sanamyzǵa sińip ketken». Bular saılaýshylardyń sózi.

«Saıasat»  Álisherdiń Orynbaıǵa jaýabyn qarańyz: «- Men endigári bul topta jumys isteı almaımyn, - dedi Álisher, - toptyń barlyq jumysy tegis jalǵan málimet pen qoqan-loqyǵa qurylǵan».

«Páteraqy» «- Erteń tólemeseńiz, biz sotqa beremiz. – Berińiz, dedi Álisher. Úıińizdi tartyp alamyz. – Alyńyz. Eshqandaı keshirim bolmaıdy.

-          Bolmasyn»

«Tereze»  Terezeden kirgen qaraqshy kitaptar, gúlder, qoljazbalardy almaı aqsha, asyl tastar, aqyq, zúbárjat, gaýhar, altyn, kúmisti» suraıdy.

«Qarlyǵash pen Dıana» Bular jezóksheler. Bulardyń da ómiri belgili. «Sýretshi bolǵanda, bizdiń jalańash beınemizdi salyp alatyn edińiz»

Taraýlarlardyń biz bárine toqtalmaımyz. Sebebi bul jeke bir zertteýdi qajet etedi. Jeke bir taraýyn alyp oqyrman retinde ártúrli pálasfalarǵa bara berýińiz de múmkin. Ol oqyrmannyń qıalyna baılanysty.  Romanda barlyq  dúnıe taıǵa tańba basqandaı aıqyn emes. Buldyr. Ańyz áńgimeler men ábsanalardyń elementter de kezdesedi. Dıdar romanynda árbir qoǵamdyq máseleler Álisherdiń kózqarasymen taramdalyp otyrady.  Álisher nege ózgermeıdi dep syn aıtýǵa bolady? Rasynda Álisherdiń júregin eshqandaı adam jylyta almaıdy. Ol ólimdi ǵana oılaıdy. Nege Marfýǵany jar tutpady. Marfýǵa onyń adamgershilik talaptaryna saı edi ǵoı. Adamdar boıynda múlde qundylyq qalmady ma? Álisherdiń ólimge bet burýyna kináli materıaldyq kózqarasta oılaıtyn adamdar ǵana ma. Buǵan taǵy bir sebep jalǵyzdyq bolýy múmkin. Dıdardyń bizge bir unaǵany romannyń ara arasynda gúlderdiń keremettiligin berip otyrýy. Bul lırıkalyq sheginister. Oqyrmanyn jalyqtyryp almaı ádemilikke romantıkaǵa ıkemdep otyrýy. Áıtpese romannyń ekinshi bólimindegi «jıyrma bes jyr» oqyrmandy sharshatýy múmkin.

Sodan keıingisi ómir týraly palsafalary jańashyl. Taraýshalardyń árbir taqyryby oqyrmannyń oıyna rýhanı azyq. Synshy Zeınolla Serikqalıuly «Dıdar Amantaıuly, sóz joq, dıalogqa ábden ysylyp qalǵan. Ezip otyryp alatyn myljyń áńgimeler emes, astarmen, emeýrinmen kóp nárseni uqtyra salatyn saýatty qaıyrymdar jetkilikti-aq» («Altyn jamby», Almaty: Óner, 2001. «Qus qanatymen» atty maqalada) dep bir kezderi jyly lebizin bildirgen eken.

Sonymen qundylyqqa keleıik. Avtor adam qundylyǵyn shyǵarmada ashyq alańǵa shyǵarady. Kitap, gúl, jazýshylar, Álisherdiń armany bulardyn barlyǵynyń boıaýlary qanyq. Romanda avtor bul qundylyqtar adam ómiriniń máni ekenin ashyq túrde kórsetedi. Sebebi bul dúnıeler buǵan deıin qoǵamda óz ornyn joımaǵan bolatyn. Endi olar kereksiz. Avtor osy joǵalǵan, joǵalýǵa aınalǵan dúnıelerin izdeıdi. Dıdar óte talǵampaz jazýshy. Kóp jazýshylardan aıyrmashylyǵy ónerdi keń sheńberde qarastyrady. Taqyryp tańdaý kezinde jeke bir múdde nemese qoǵamdyq formasıalardyń kemshilikteri avtordyń oılaý, jazýyna tikeleı áser etpeıdi. Synshy Á.Bópejanovanyń «kóp qabatty» degeni sondyqtan bolsa kerek.

Jeke tulǵa ol – Álisher bálkim avtor. Shyǵarmadaǵy dıskýrs osy qundylyqtar men Álisherdin arasynda ǵana órbıdi. İs-qımyl, áreketter jalpylama ǵana sýrettelgen. Avtor barynsha keıipkerdiń árbir áreketin maǵynaǵa ǵana negizdeıdi. Ol sóılese de oılap sóıleıdi, adamnyn ómir súrý psıhologıasyna talǵammen qaraıdy. Joǵarydaǵy syǵandar, talantsyz aqyndar, jezóksheler jeke tulǵa úshin maǵynasyzdyq. Osy maǵynasyz jandar Álisherdi qundylyqtarǵa qaraı umtyldyra beredi.

Oqyrman nelikten syǵandar nemese aqyndar oıda joqta Álisherdiń úıine kirip kele beredi deýi múmkin. Olar sál de bolsa oqıǵalarmen qabysýy kerek edi dep túsinbestik tanytyp jatýy ǵajap emes. Bul shyǵarmada qundylyqtan basqasynyń barlyǵy jalpylama. Avtordyń syǵandar nemese partıa adamdaryn senimsizdeý qylyp kórsetýi, Álisherge qaıdan kelgeni belgisiz oıda joqta sap ete qalýy jeke tulǵany qundylyqqa qaraı aparý úshin ǵana jasalǵan qadamdar dep bilemin. Basqadaı sebepteri bolýy da múmkin.

Byltyr jazýshy D.Amantaıdyń «Qarqaraly basynda» (2010) atty kitaby jaryq kórdi. Áńgimeleriniń taqyryby búgingi oqyrmandardyń ásirese jastardyń kóńilin-kúıin qanaǵattyndyrǵandaı. Álbette árbir oqyrman shyǵarmadan óziniń keńistigin izdeıtini anyq qoı. Sol turǵydan kelgende avtordyń: «Men sizdi saǵynyp júrmin» povesi men «Azıa kafesi», «Oramaldyń shetine túıdim órik», «Maıda qońyr», «Jazýshyny eshkim oqymaıdy» «Adasqaq», «Áýdemjer» áńgimeleri oqyrman oıyn dál tapqan. Keıbiriniń taqyryptary dástúrli ánderdiń atymen atalsa, endi birinde ózimiz kúnde kórip júrgen Almaty kóshelerin jazbaı tanısyz.

Dıdarda dástúrli damyp kele jatqan stılısıkany buzý bar. Biraq bundaı buzýlar oıdy maǵynasyzdyqqa ushyratpaıdy. «Erbolǵa qaramaı sóılep» Durysy qaraı sóılep bolý kerek edi. Al avtor óz qalaýyn qoıǵan. Avtordyń quqy óz erkinde. Eger búgingi proza osyndaı jaǵdaıda bolǵan kezde kórkem shyǵarma maǵynaly (oqyrman men avtor arasynda) sózjumbaqqa aınalady. Kórkem mátinge bundaı lýpamen qaraǵan kezde til emes oı alǵa shyǵady.

Búginge deıin Dıdar áńgimelerine maqtaý men syn  aıtylyp júr. Keıbireýi oryndy. Keıbireýinde túsinbestik bar. Ol stıldik jaǵynyń nasharlyǵy. Jazýshy Jádı Sháken «mama bıeniń baýyryna tyǵylýǵa talpynǵan kúıi tórt aıaǵyn ásem tastap, shoqytyp aqyryn jelip bara jatty» degen sóılemdegi «ásem tastap» syqyldy sózderdi synaıdy. Mundaı daýlar, pikir qaıshylyqtary ádebıettiń aýdıtorıasynda únemi bolyp turady. Orys poezıasyna engen jańa sóz tirkesteri týraly kezinde synshylardyń tanymy ekige jarylǵan. Til ýaqyt ótken saıyn jańaryp, jasaryp otyrady. Lıdıa Gınzbýrg kezinde poezıaǵa engen jańa sóz qurylymdaryna taldaý jasap, óziniń «O lırıke» kitabynda sol daýly nıologızmderdiń oıdan shyǵarylmaǵanyn dáleldep berdi. Bizdińshe «aıaǵyn ásem tastap» degen tirkester kóńilge kúdik keltire qoımas. J.Sháken maqalasynda tym emosıaǵa berilip ketkendeı. Avtordyń forma tabýda jańashyldyǵyn moıyndamaıtyn syńaıly. Birjaqty qaraǵan.  «Synnyń aty – syn. Ol – ádebıettiń qum sharyǵy. Sharyqqa ustalmaıtyn shalǵy joq. Sharyqqa ustalmaǵan shalǵynyń sharýanyń tirshiligine múlde qajeti joq. Bizdińshe, syn ataýlyny qıyp túser qylysh dep túsiný – ushqary uǵym. Qıýdy, joıýdy ǵana maqsat tutsa, synnyń bolmaǵany. Syn qaıraq. Onyń ot shashqan shaqpaq-sharyǵyna túsken qarý ótkirlenip, úshkirlenip, júzi qyl qaýyp, jaltyrap tursyn» dep edi synshy Z.Serkqalıuly.  Maqsatymyz ben kúterimiz jaqsy shyǵarmany týdyrý bolsa onda avtorǵa aıtylǵan árbir syn sheberlik pen qanat bitireri anyq.

Marat Ázimhan