(Ǵylymyı derekti jáne qyzyqty áńgime)

       Qyzǵanysh – adam psıhologıasyndaǵy eń kúrdeli emosıalardyń biri. Ol ózin basqalarmen salystyrý, básekelestik, qorqynysh, senimsizdik sıaqty sezimderden týyndaıdy. Bul emosıa adamnyń mıynda bastalyp, búkil aǵzaǵa áser etedi. Qyzǵanyshty jeńý úshin onyń paıda bolý mehanızmin túsiný jáne ony basqarý joldaryn bilý mańyzdy.

     Qyzǵanyshtyń paıda bolýy áseri

      Qyzǵanyshtyń qaıdan bastalatyny týraly ǵylymda naqty zertteýler bar. Ol mıdyń lımbıkalyq júıesinde, ásirese amıgdala men aldyńǵy beldeý qyrtysynda qalyptasady. Qyzǵanysh sezimi kezinde kortızol (stress gormony) deńgeıi artyp, adamda ashý, mazasyzdyq, kúızelis kúsheıedi. Sonymen qatar, testosteron gormonynyń áserinen agresıa artýy múmkin.

       Qyzǵanyshtyń uzaq ýaqyt saqtalýy

    Psıhologıalyq kúızelis (uıqysyzdyq, depressıa);
     Densaýlyqqa zıan (qan qysymynyń joǵarylaýy, júrek-qan tamyrlary aýrýlary);
     Qarym-qatynasty buzý (adamdarmen aradaǵy senimsizdik, daý-janjal).
Sondyqtan qyzǵanyshty tejeý jáne ony basqarý – adamnyń emosıonaldyq ıntellektiniń mańyzdy bóligi.

     Qyzǵanyshty qalaı jeńýge bolady?

    1. Ózińizdi taný jáne qabyldaý:
Qyzǵanyshtyń túp-tamyryn tabý. Qandaı jaǵdaılarda qyzǵanysh sezinesiz? Bul senimsizdik pe, ótken jaraqattar ma, álde qoǵamnyń áseri me? Sebebin túsiný – ony jeńýdiń alǵashqy qadamy. Ózińizdi basqalarmen salystyrmaý. Ár adamnyń ómir joly ártúrli. Bireýdiń jetistigi sizdiń jetistigińizge kóleńke túsirmeıdi.
      2. Kózqarasty ózgertý: Qyzǵanyshty motıvasıaǵa aınaldyrý. Eger bireýdiń jetistigi sizdi qyzǵandyrsa, ony shabyt kózi retinde qabyldańyz. Bul sizdiń de damı alatynyńyzdy kórsetedi. Raqmet aıtý daǵdysyn damytý. Ózińizde bar nárseler úshin alǵys bildirý qyzǵanyshty álsiretedi. Bul – pozıtıvti oılaýdyń eń tıimdi ádisi.
      3. Emosıańyzdy basqarý: Medıtasıa jáne tynys alý jattyǵýlary. Qyzǵanysh sezimi paıda bolǵanda, tereń dem alyp, oıyńyzdy jınaqtańyz. Jazý ádisi. Qyzǵanysh sezimi mazalaǵanda, ony qaǵazǵa túsirip, ózińizge suraq qoıyńyz: “Men ne úshin bulaı sezinemin?” Osylaısha, ony taldap, emosıany álsirete alasyz.
     4. Qarym-qatynasty jaqsartý: Ashyq sóılesý. Eger siz bireýge qyzǵanysh sezinseńiz, ony ózińizben nemese sol adammen talqylaý paıdaly bolýy múmkin. Ashyq dıalog senimdi arttyrady. Jaǵymdy orta qalyptastyrý. Teris oılar men negatıvti adamdardan alshaq bolý qyzǵanyshty azaıtady.
       5. Ózin-ózi damytý: Jeke maqsattaryńyzdy anyqtaý. Basqalardyń jetistigine emes, óz maqsatyńyzǵa nazar aýdaryńyz. Ózińizge ınvestısıa jasaý. Bilim alý, jańa daǵdylar ıgerý, sportpen aınalysý – ózińizdi damytýdyń eń tıimdi joldary.
     Qyzǵanysh – adam tabıǵatyna tán emosıa, biraq ony jeńýge jáne basqarýǵa bolady. Ol adamnyń mıynda bastalyp, búkil aǵzaǵa áser etedi. Ony jeńý úshin ózimizdi taný, emosıamyzdy baqylaý, pozıtıvti oılaý jáne ózin-ózi damytý mańyzdy. Eger qyzǵanyshty durys baǵytta qoldansaq, ol bizdiń motıvasıamyzǵa aınalyp, jeke damýymyzǵa yqpal ete alady.

     Qyzǵanysh- janýar men ósimdikte de
                                bolady

     Qyzǵanysh – adam ǵana emes, janýarlar men ósimdikter áleminde de kezdesetin qubylys. Ǵalymdar qyzǵanyshtyń bıologıalyq, psıhologıalyq jáne evolúsıalyq negizderi bar ekenin dáleldegen. Bul emosıa básekelestikpen, qorǵanys ınstınktimen jáne tirshilik úshin kúrespen tikeleı baılanysty.

        Janýarlar álemindegi qyzǵanysh

     Qyzǵanyshtyń janýarlarda bar ekenin kóptegen ǵylymı zertteýler dáleldedi. Olarda da terıtorıa, tamaq, seriktes, adamdardyń kóńili úshin básekelestik bar.

                Itterdegi qyzǵanysh

     Zertteý: Kalıfornıa ýnıversıtetiniń (UC San Diego) ǵalymdary ıtterdiń qyzǵanysh sezinetinin anyqtaǵan. Eksperımentte ıt ıeleri oıynshyq ıtti erkeletkende, olardyń shyn ıtteri buǵan qyzǵanyshpen qarap, keıde úrip, ıterip, ıesin ózine burýǵa tyrysqan.
      Mysal: Eger úıdegi eki ıttiń birin kóbirek erkeletseńiz, ekinshisi renjip, nazar aýdartýǵa tyrysady. Bul – ıtterde qyzǵanysh seziminiń bar ekenin kórsetedi.

       Mańǵaz mysyqtardyń qyzǵanyshy

     Mysyqtar da ıeleriniń nazaryn ózderine aýdarýǵa tyrysady. Eger ıesi basqa mysyqty nemese tipti adamdy kóbirek erkeletse, ol nazardan tys qalǵan mysyq qasaqana zıankestik (mebel tyrnaý, qumyrany qulatý) jasaýy múmkin.

                 Qustardyń qyzǵanyshy

     Totyqustar men qarǵalar óz ıelerine nemese juptaryna qatty baýyr basady. Eger ıesi basqa quspen nemese adammen kóbirek sóılesse, olar nazaryn qaıtarý úshin erekshe dybystar shyǵarady nemese tipti shabýyldaýy múmkin.

            Maımyldardaǵy qyzǵanysh

     Zertteý: Emorı ýnıversıtetiniń ǵalymdary kapýsın maımyldary arasynda eksperıment jasaǵan. Eger bir maımylǵa dámdi taǵam (júzim), al ekinshisine qarapaıym tamaq (qıar) berilse, tómen sapaly tamaq alǵan maımyl renjigen, tipti tamaqty laqtyryp jibergen. Bul ádiletsizdik sezimi men qyzǵanyshtyń janýarlarda bar ekenin dáleldeıdi.

        Ósimdikter álemindegi qyzǵanysh
                        (básekelestik)

     Ósimdikterde adam nemese janýarlardaǵydaı emosıalar joq, biraq olar tirshilik úshin kúres barysynda bir-birimen básekelesip, tipti “qyzǵanysh” belgilerin kórsetedi.

         Tamyrlar arqyly básekelestik

    Ósimdikter topyraqtaǵy qorektik zattar men sýdy kóbirek sińirý úshin kúresedi. Eger bir ósimdik janyndaǵy ósimdikke qaraǵanda tezirek tamyr jaısa, ol sýdy kóbirek tartyp, ekinshisin álsiretýi múmkin.
     Mysal: Orman aǵashtary kún sáýlesin alý úshin bir-birimen básekelesedi. Keıbir ósimdikter (lıanalar, parazıt ósimdikter) basqa aǵashtardy orap, olardy kóleńkede qaldyryp, ósýine kedergi jasaıdy.

     Allelopatıa – hımıalyq básekelestik

    Keıbir ósimdikter básekelesterin basyp tastaý úshin ýly zattar (toksınder) bóledi.
    Mysal:
     Jańǵaq aǵashy (Juglans nigra) tamyrynan “ıýglon” dep atalatyn zat bólip, janyndaǵy ósimdikterdiń ósýin tejeıdi.
      Jýsan (Artemisia) aınalasyndaǵy ósimdikterdiń tamyryna ýly zattar bólip, olardy álsiretedi.

      Ósimdikterdiń kóleńke úshin kúresi

     Keıbir ósimdikter bıikteý ósip, japyraqtaryn keńge jaıyp, basqa ósimdikterdi kóleńkede qaldyrady.
      Mysal: Tropıkalyq ormandarda lıanalar úlken aǵashtardy orap, jaryqqa shyǵýǵa tyrysady. Al tómendegi ósimdikter kún sáýlesi jetispegendikten álsireıdi.

        Qyzǵanyshtyń evolúsıalyq mańyzy

      Qyzǵanysh – tirshilik úshin kúreste mańyzdy ról atqarady. Adamdarda, janýarlarda jáne ósimdikterde bul emosıa men qubylys básekelestik arqyly resýrstardy, nazardy jáne ómir súrý múmkindigin arttyrýǵa kómektesedi.
      Adamdarda qyzǵanysh damýǵa, jetistikke jetýge yntalandyrýy múmkin.
      Janýarlarda bul ınstınkt arqyly tamaq, jup, terıtorıa úshin kúres júzege asady.
       Ósimdikterde bul tabıǵı iriktelis arqyly eń myqtylardyń ómir súrýine kómektesedi.
        Qyzǵanysh – tek adamǵa ǵana tán emes, ol tabıǵattaǵy barlyq tirshilik ıelerinde ártúrli formada kórinedi. Janýarlar ony minez-qulqy arqyly bildirse, ósimdikter tirshilik úshin básekelestik arqyly kórsetedi. Bul emosıa evolúsıa men tabıǵı suryptalýdyń mańyzdy bóligi bolyp tabylady. Qyzǵanyshty durys baǵytta paıdalana bilsek, ol damýǵa, al teris áser etse, kúızeliske alyp kelýi múmkin.

Maqala avtory: Bolat Bopaıuly