(Sapa, dástúr jáne ulttyq mádenıet)

        Shapan – qazaqtyń ulttyq syrt kıimi, jeńi uzyn, etek-jeńi keń, kóbinese maqpal, barqyt, jún matadan tigilgen erekshe sándi jáne aboroıly kıimi.

        Shapan – tek kıim ǵana emes, ol ulttyq kodtyń bir bóligi. Qazaq dalasynda shapan áleýmettik mártebeniń, qurmettiń, syılastyqtyń belgisi sanalǵan. Ol salt-dástúrmen, ǵuryptarmen tyǵyz baılanysty.

             Shapan – qurmettiń belgisi

    Bireýge shapan jabý – qazaq qoǵamynda úlken mártebe. Handar, bıler, batyrlar syıly adamdarǵa arnaıy “shapan jabý” dástúrin qoldanǵan. Bul – adamnyń eńbegin moıyndap, ony erekshe qurmetteýdiń belgisi.

         Shapan – salt-dástúrdiń ajyramas 

                                    bóligi

      Qazaqta “at mingizip, shapan jabý” degen dástúr bolǵan. Bul – elge eńbegi sińgen tulǵalarǵa jasalatyn eń úlken qurmettiń biri. Sonymen qatar, kelin túskende nemese jańa qudalarmen tanysqanda arnaıy shapan tigilip, tartý etilgen.

                     Er azamattyń kórki

     Shapan – qazaq er-azamatynyń mártebesin kórsetetin erekshe kıim. Ol jaı ǵana kıim emes, qazaqtyń bolmysyn aıqyndaıtyn ulttyq qundylyq. Kóne túrki dáýirinde, Altyn Orda zamanynda, Qazaq handyǵynda bıleýshiler men sultandar arnaıy sándi shapandar kıgen.

                        Islamdaǵy máni

      Shapan – qarapaıymdylyqtyń, tazalyqtyń jáne musylmandyq dástúrge saı kıinýdiń belgisi. Paıǵambarymyz Muhammed (s.ǵ.s.) keń, deneni tolyq jabatyn, uzyn kıimder kıgen. Shapannyń keńdigi, uzyn bolýy ıslam mádenıetine de saı keledi.

      Hadıste: “Kimde-kim baýyryna bir kıim syılasa, Alla ol adamǵa Jánnat kıimin kıgizedi” (Tırmızı) – dep aıtylady.

       Qazaq shapany “uıatty jerdi jabý”, “tazalyq saqtaý” qaǵıdalaryna saı keledi.

      Erlerge arnalǵan shapandarda qarapaıymdylyq pen ásemdiktiń úılesimi bar.

          Shapan túrleri jáne olardyń 

                           erekshelikteri

      Qazirgi tańda qazaqtyń ulttyq shapandary ártúrli stılde tigilip júr. Degenmen, ulttyq erekshelikti saqtaı otyryp, sapaly ónim usyný – basty mindet. Osy oraıda, eń kóp taraǵan úsh shapan úlgisin qarastyraıyq:

        1. Oversaız shapan: Erkin pishilgen, keń, sándi úlgi. Zamanaýı qazaq jastary arasynda tanymal. Biraq ulttyq naqyshy men dástúrli máni keıde saqtalmaı qalady.

        2. Abaı shapany: Bul túr dástúrli qazaq shapanyna jaqyn. Klasıkalyq tik pishimdi, sándik oıý-órnektermen bezendirilgen.

Qazaqtyń rýhanı tulǵasy Abaı Qunanbaıuly da osyndaı shapan kıgen.

        3. Tik jaǵaly shapan: Bul resmı, saltanatty kıim retinde jıi qoldanylady.

Kóbinese el aǵalary, zıaly qaýym ókilderi kıedi. Bul túrge sapa erekshe qajet, óıtkeni ol qazaqtyń mártebeli kıimi sanalady.

                     Sapa máselesi

    Qazaq shapany qandaı bolýy kerek?

     Qazirgi tańda qazaqı shapannyń túrli jarnamalary tarap jatyr. Alaıda, “jyltyraǵannyń bári altyn emes” demekshi, ulttyq kıimniń sapasyna erekshe mán berýimiz kerek.

        Sapaly shapan qandaı bolýy tıis?

      Tabıǵı mata (barqyt, jún, maqpal, jibek).

      Ulttyq naqyshtaǵy oıý-órnek (qazaqtyń sımvoldyq oıýlary).

      Qolóner sheberliginiń belgisi (qolmen tigý, sapaly tigister).

      Yńǵaılylyq pen beriktik (kúndelikti kıýge jaramdy).

      Naǵyz ulttyq brend – sapa, óndirýshi, senim. Sondyqtan halyqtyq synaq jasap, eń sapaly ónimdi tańdaý mańyzdy.

      Qazaqtyń shapany – qarapaıym kıim emes, ulttyq mura. Onyń árbir tigisinde qazaqtyń rýhy, tarıhy, mádenıeti, musylmandyq dástúri jatyr.

      Shapan – qazaq mádenıetiniń ajyramas bólshegi.

      Shapan – urpaqtan-urpaqqa beriletin ulttyq qundylyq.

       Shapan – ulttyq brend bolýy tıis.

Biz ulttyq kıim óndirýshilerin sapaǵa, qoǵamdy ulttyq kıimniń qadirin bilýge shaqyrýymyz kerek. Bul – bizdiń tarıhymyzǵa, mádenıetimizge, salt-dástúrimizge degen qurmetimizdiń belgisi.

       Tarıhtaǵy han-sultandar kıgen      

                          shapandar

     1. Altyn zerli shapan

      Kıgender: Qazaq handary men sultandary

      Syı retinde berilgen:

      Abylaı han Qytaı ımperatory Sánlýnnan altyn zerli shapan alǵan (XVIII ǵ.).

      Táýke han Buhara ámirinen altyn zerli shapan syıǵa alǵan.

       2. Barqyt shapan

       Kıgender: Qazaqtyń bı-sheshenderi men rýbasylary

        Syı retinde berilgen:

        Qazybek bı men Tóle bı Túrkistandaǵy qazaq hanyna syı retinde barqyt shapan usynǵan.

        Ábilqaıyr han Reseı patshaıymy Elızavetadan barqyt shapan alǵan (XVIII ǵ.).

         3. Qundyz jaǵaly shapan

        Kıgender: Joǵary mártebeli sultandar, elshiler

        Syı retinde berilgen:

        Abylaı han orystyń general-gýbernatoryna qundyz jaǵaly shapan kıgizip, qazaq-orys kelissózinde qurmet kórsetken.

        Kenesary han óz jaqyn serikterine, batyrlaryna syıǵa tartqan.

       4. Kúmis túımeli shapan

       Kıgender: Áskerbasylar men batyrlar

       HSyı retinde berilgen:

      Buqar jyraý Abylaı hanǵa kúmis túımeli shapan kıgizip, ony aqylgóı basshy retinde qurmettegen.

       Esim han qol bastaǵan batyrlarǵa kúmis túımeli shapan syılaǵan.

          5. Jibek shapan

          Kıgender: Elshiler men handar

         Syı retinde berilgen:

         Qazaq handary Qytaı, Buhara, Hıýa bıleýshilerinen jibek shapandar alǵan.

        Abylaı han Hıýa handyǵyna elshi jibergende, olarǵa jibek shapan kıgizip attandyrǵan.

Shapan – tek syrt kıim ǵana emes, qazaqtyń saltanaty men mártebesin kórsetetin eń joǵary dárejeli syı bolǵan.

              Qazaq qoǵamyndaǵy ártúrli

                       toptardyń shapandary

      1. Sal-serilerdiń shapany

       Túrli tústi, sándi oıý-órnekti, qymbat matadan tigilgen.

       Barqyt, jibek matalardan jasalyp, erekshe úlgide sándelgen.

      Mysaly: Birjan sal, Aqan seri, Jaıaý Musa sekildi seriler shuǵamen kómkerilgen ásem shapandar kıgen.

      2. Balýan-batyrlardyń shapany

     Qalyń matadan (túıe júninen, shuǵadan) tigilgen, keń, uzyn, jeńi mol.

      Jaýyngerlik saparǵa yńǵaıly, astary jyly, berik.

       Mysaly: Balýan Sholaqqa syıǵa tartylǵan shapan erekshe altyn zermen kómkerilgen.

         3. Hanshaıymdar men arýlardyń shapany

        Ádemi, názik órnekti, jeńil matadan tigilgen.

        Kóbinese jibek, barqyt, atlas matalar qoldanylǵan.

       Mysaly: Aıǵanym hanym, Zere áje, Fatıma hanym sándi qymbat shapandar kıgen.

         4. Balalarǵa arnalǵan shapan

        Jeńil ári jyly, kóbinese túıe nemese qoı júninen jasalǵan.

        Astary barqyt, maqpal, jibekpen qaptalyp, túrli órnektermen sándelgen.

        5. Qyz-kelinshekterdiń shapany

       Astaryna qyzyl nemese kógildir jibek tóselgen, názik, ásem shapandar.

       Syrǵaýyl oıýlarmen, qundyz nemese túlki terisimen sándelgen.

       Kelinderge arnalǵan shapan kóbinese qyzyl tústi bolǵan.

       6. Qarapaıym halyqtyń shapany

      Shuǵa, jún, maqta aralas matalardan tigilgen.

      Kúndelikti kıýge yńǵaıly, uzyn ári jyly.

      Sáni qarapaıym, órnegi kóp bolmaǵan.

Ár áleýmettik toptyń shapany olardyń mártebesi men turmys erekshelikterin kórsetetin ulttyq kıim bolǵan.

       Maqala avtory: Bolat Bopaıuly