Múıiz toptamasy

    1. Múıiz – bereke men molshylyqtyń belgisi.
     2. Qoshqar múıiz – baılyq pen qut-berekeni bildiredi.
     3. Qos múıiz – qosaqtalǵan baqyt pen tatýlyqtyń sımvoly.
     4. Syńar múıiz – dara tulǵalyq pen erekshelik belgisi.
      5. Synyq múıiz – ómirdiń ózgeristeri men sabaqtastyǵyn beıneleıdi.
      6. Arqar múıiz – kúsh-qaırat pen batyldyqty bildiredi.
      7. Qyryq múıiz – molshylyq pen birlikti bildiretin kúrdeli oıý.
      8. Órkesh múıiz – asqaqtyq pen márttiktiń belgisi.
      9. Maral múıiz – sulýlyq pen kórkemdiktiń sımvoly.
     10. Erkesh múıiz – erekshe qurmet pen joǵary mártebeni bildiredi.

                   Ósimdik órnekteri

     11. Japyraq – jastyq pen kóktemgi jańarýdy bildiredi.
      12. Gúl – náziktik pen sulýlyqtyń sımvoly.
      13. Úsh japyraq – ótken, osy shaq jáne bolashaqtyń birligi.
      14. Kók órnek – tabıǵatpen úılesimdilikti kórsetedi.
      15. Aǵash – ómir men ósip-órkendeýdiń belgisi.
      16. Júzim – molshylyq pen qut-berekeni bildiredi.

                 Geometrıalyq órnekter

      17. Irek sý – ómir aǵysy men sheksiz qozǵalysty bildiredi.
      18. Shyń órnek – batyrlyq pen bıik maqsattyń belgisi.
      19. Tańdaı – sheshendik pen tapqyrlyqtyń sımvoly.
      20. Tórtqulaq – turaqtylyq pen myqtylyqtyń belgisi.
      21. Sharshy – úılesimdilik pen ádilettilikti kórsetedi.
      22. Bes burysh – jaratylys pen úılesimdiliktiń belgisi.
      23. Aıshyq – náziktik pen sán-saltanatty bildiredi.
      24. Sheńber – sheksizdik pen máńgiliktiń sımvoly.

      Janýarlarǵa baılanysty órnekter

       25. Qus qanaty – erkindik pen jeńistiń belgisi.
      26. Qarǵa tuıaq – ańshylyq pen shapshańdyqty bildiredi.
       27. Túıe taban – tózimdilik pen sabyrlyqtyń sımvoly.
       28. Botakóz – kóz tıýden qorǵaıtyn qorǵaýshy órnek.
       29. Jylan izi – saqtyq pen qyraǵylyqtyń belgisi.

            Kún jáne aspan beıneli órnekter

       30. Kún órnek – jaryq, jylý men qýatty bildiredi.
       31. Aı órnek – túngi tynyshtyq pen jumbaqtyqtyń belgisi.
       32. Juldyz – baqyt pen bıik maqsattyń nyshany.
       33. Bult – jańarý men ózgeristiń sımvoly.

           Turmysqa baılanysty órnekter

     34. Qos alqa – sán-saltanat pen ásemdiktiń belgisi.
      35. Shynjyr – sabaqtastyq pen urpaq jalǵastyǵyn kórsetedi.
      36. Túıetaban – turaqtylyq pen myqtylyqtyń belgisi.
       37. Shytyrman – qıyndyqtardan ótý men tabandylyqtyń belgisi.
      38. Omyrtqa – ómir men tirshiliktiń belgisi.
       39. Syrǵa – náziktik pen áıel sulýlyǵyn beıneleıdi.
        40. Samǵaý oıýy – bıikke umtylý, órleý, maqsatqa jetý men erkindiktiń sımvoly. Bul órnek kóbinese qus qanaty, qyran beınesi nemese qanat jaıý úlgisinde jasalady. Qazaq mádenıetinde Samǵaý oıýy batyldyqty, armanǵa umtylysty jáne sheksiz múmkindikterdi beıneleıdi. Kóbinese jas jigitterdiń, shabandozdardyń, batyrlardyń kıimderinde, sondaı-aq shańyraqtar men mańdaıshalarda qoldanylady.
       Bul oıý-órnekter qazaqtyń turmysynda, kıimderinde, kıiz úı men jıhazdarynda, qolónerinde keńinen qoldanylady. Árqaısysy ózindik tereń mánge ıe.

    Bas kıimge salynatyn oıý-órnekter

      Qoshqar múıiz – baılyq pen qut-berekeni bildiredi.
       Maral múıiz – sulýlyq pen kórkemdiktiń sımvoly.
       Qus qanaty – erkindik pen jeńistiń belgisi.
       Tańdaı – sheshendik pen tapqyrlyqtyń belgisi.
        Aıshyq – sán-saltanat pen mártebeni bildiredi.

        Shapanǵa salynatyn oıý-órnekter

       Qos múıiz – tatýlyq pen birlikti bildiredi.
       Syńar múıiz – dara tulǵalyq pen erekshelik belgisi.
       Tórtqulaq – turaqtylyq pen myqtylyqtyń belgisi.
        Sharshy – ádilettilik pen úılesimdiliktiń nyshany.
         Kún órnek – jaryq, jylý men qýatty bildiredi.

      Shalbarǵa salynatyn oıý-órnekter

     Irek sý – ómir aǵysy men sheksiz qozǵalysty bildiredi.
     Túıetaban – tózimdilik pen sabyrlyqtyń sımvoly.
      Jylan izi – saqtyq pen qyraǵylyqtyń belgisi.
      Qarǵa tuıaq – ańshylyq pen shapshańdyqty bildiredi.
       Omyrtqa – ómir men tirshiliktiń belgisi.

       Aıaq kıimge salynatyn oıý-órnekter
   
      Túıe taban – myqtylyq pen turaqtylyqtyń belgisi.
       Qos alqa – sán-saltanat pen ásemdiktiń belgisi.
      Shytyrman – qıyndyqtardan ótý men tabandylyqtyń sımvoly.
       Shynjyr – sabaqtastyq pen urpaq jalǵastyǵyn bildiredi.
      Bes burysh – jaratylys pen úılesimdiliktiń belgisi.

         Ydys-aıaqqa salynatyn oıý-órnekter

      Japyraq – jastyq pen kóktemgi jańarýdy bildiredi.
       Gúl – náziktik pen sulýlyqtyń sımvoly.
      Aǵash – ómir men ósip-órkendeýdiń belgisi.
      Júzim – molshylyq pen qut-berekeni bildiredi.
     Sheńber – sheksizdik pen máńgiliktiń sımvoly.

     Japqyshtarǵa (kilem, tósenish, tuskıiz) 
                 salynatyn oıý-órnekter

       Qyryq múıiz – molshylyq pen birlikti bildiretin kúrdeli oıý.
      Shyń órnek – batyrlyq pen bıik maqsattyń belgisi.
      Bult – jańarý men ózgeristiń sımvoly.
      Aı órnek – túngi tynyshtyq pen jumbaqtyqtyń belgisi.
      Qos múıiz – qut-bereke men tatýlyqty bildiredi.

         Qarý-jaraqqa salynatyn oıý-
                               órnekter

     Qarǵa tuıaq – erlik pen batyrlyqtyń belgisi.
     Qos múıiz – kúsh pen batyldyqtyń sımvoly.
     Shyń órnek – bıik maqsat pen órshildiktiń belgisi.
     Tańdaı – sheshendik pen tapqyrlyqtyń sımvoly.
     Shynjyr – baılanys pen senimdiliktiń nyshany.

         Kıizge salynatyn oıý-órnekter

      Qoshqar múıiz – bereke men molshylyqtyń belgisi.
      Túıetaban – myqtylyq pen turaqtylyqty bildiredi.
      Órkesh – saltanat pen baılyqtyń nyshany.
     Irek sý – ómir joly men úzilissiz qozǵalysty beıneleıdi.
     Qyryq múıiz – birlik pen tatýlyqtyń sımvoly.

       Qazaq shańyraǵyna salynatyn 
                        oıý-órnekter

     Qazaq halqy úshin shańyraq – otbasynyń, birliktiń, urpaq jalǵastyǵynyń sımvoly. Sondyqtan shańyraqqa salynatyn oıý-órnekter tereń maǵynalyq mánge ıe.
     1. Qoshqar múıiz: Bul órnek bereke men molshylyqty, shańyraqtyń túzý, berik bolýyn bildiredi. Qazaq shańyraǵynda keregeler men ýyqtardyń qıylysqan tustarynda, kúmbez astyndaǵy tireýishterde kezdesedi.
      2. Shyń órnek: Bıikke umtylý, órleý, damý degendi bildiredi. Shańyraqtyń tóbesine, kúmbezine, keıde ýyqtardyń ushyna salynady.
       3. Irek (sý órnegi): Ómirdiń úzdiksiz jalǵasýyn, urpaq sabaqtastyǵyn beıneleıdi. Kıiz úıdiń shańyraǵyn sándeýde, ishki jıhazdary men jabyndaryna qoldanylady.
      4. Shynjyr órnek: Baılanys, sabaqtastyq uǵymyn bildiredi. Kerege basyna, ýyqtardyń túıisken jerlerine salynady. 
     5. Túıetaban: Berik negizdi, turaqtylyqty, myzǵymas shańyraqty beıneleıdi. Kıiz úıdiń ýyǵy men shańyraqtyń negizine, esik mańdaıshasyna túsiriledi.
     6. Botagóz: Kıeli shańyraqty qorǵaý, kózden saqtaý maqsatynda qoldanylady.
Shańyraqtyń mańdaıshasyna, kıiz úıdiń esik perdesine tigiledi.
       7. Gúl órnek: Tabıǵattyń sulýlyǵy, shańyraqtyń gúldenýi degen maǵynany bildiredi. Kóp jaǵdaıda shańyraq ishindegi sándik kilemder men ýyqtardyń bezendirilýinde kezdesedi.
      Shańyraqqa salynatyn oıý-órnekter otbasynyń berekesin, tatýlyǵyn, ómiriniń uzaq bolýyn, urpaq sabaqtastyǵyn bildiretin erekshe mánge ıe. Osy órnekter qazaqtyń kıiz úılerinde áli kúnge deıin qoldanylyp keledi.

     Mýzykalyq aspaptarǵa salynatyn 
                         oıý-órnekter

      Qos múıiz – áýezdilik pen úılesimdiliktiń belgisi.
      Aıshyq – náziktik pen ásemdikti beıneleıdi.
      Shyń órnek – áýenniń bıikke samǵaýyn meńzeıdi.
      Túıetaban – turaqtylyq pen tereń maǵynany bildiredi.
     Tańdaı – kúı men áýenniń sheshendigi men kórkemdigin kórsetedi.
      Bul oıý-órnekter qazaqtyń turmysynda keńinen qoldanylǵan jáne árqaısysy belgili bir maǵynany bildiredi.

       Erler kıimine qoldanylatyn oıý-
        órnekter men áıelder kıimine 
       salynatyn oıý-órnekterdiń parqy

    Qazaq halqy kıim-keshekke salynatyn oıý-órnekterdi adamnyń jynysyna, jasyna jáne áleýmettik mártebesine qaraı jiktep qoldanǵan. Erler men áıelder kıimine salynatyn órnekterdiń ózindik erekshelikteri bar.

            Erler kıimine qoldanylatyn 
                        oıý-órnekter

      Erlerdiń shapan, ton, qamzol, shalbar, beldik, saptama etik sıaqty kıimderine kóbine kúsh-qýatty, erlikti, batyrlyqty beıneleıtin, ótkir ári iri órnekter salynady.
      Qoshqar múıiz – baılyq pen kúsh-qýattyń belgisi.
      Arqar múıiz – márttiktiń, qaısarlyqtyń sımvoly.
      Shyń órnek – bıik maqsat pen órshil rýhtyń belgisi.
      Qarǵa tuıaq – tabandylyq pen tózimdilikti bildiredi.
     Túıetaban – aýyrlyqty kótere bilýdi, turaqtylyqty meńzeıdi.
      Shynjyr – birlik pen beriktikti beıneleıdi.

          Áıelder kıimine salynatyn 
                     oıý-órnekter

      Áıelderdiń kóılek, kamzol, sáýkele, kımeshek, jaýlyq sıaqty kıimderine kóbinese náziktik, sulýlyq, kórkemdik, analyq meıirim men sheberlikti bildiretin órnekter salynady.
      Qos múıiz – ásemdik pen úılesimdiliktiń sımvoly.
      Aıshyq – náziktik pen kórkemdikti bildiredi.
      Tańdaı – sheshendik pen danalyqtyń belgisi.
       Botagóz – áıeldiń kórki men sulýlyǵyn beıneleıdi.
       Irek sý – ómirdiń únemi qozǵalysta ekenin kórsetedi.
       Gúl órnek – tabıǵattyń ásemdigin, náziktikti meńzeıdi.

                  Negizgi aıyrmashylyǵy

      Erler kıimindegi oıýlar ótkir, aıshyqty, iri keledi, kóbinese buryshty, úshburyshty formalardan turady.
      Áıelder kıimindegi órnekter jumsaq, názik, kóbinese dóńgelek, ırek, gúl tárizdi elementterden quralady.
     Erler kıiminde kóbinese “múıiz”, “túıetaban”, “qarǵa tuıaq” sekildi órnekter basym bolsa, áıelder kıiminde “gúl”, “aıshyq”, “botagóz” órnekteri jıi kezdesedi.
     Bul aıyrmashylyqtar qazaq halqynyń dúnıetanymy men ómir saltyna saı qalyptasqan jáne ulttyq kıim úlgilerinde áli kúnge deıin saqtalǵan.

   Maqala avtory: Bolat Bopaıuly