Ult tarıhy – adam minezi men kózqarasynyń «qaǵbasy». Osy jaǵynan kelsek, 1931-1938 jyldar, ondaǵy maıyp bolǵandar statısıkasy – san emes, sana máselesi. Dálirek aıtsaq, bizdegi úreı men ishki toıymsyzdyqtyń qazirgi statısıkasy.
I
Sóz – shartty uǵym. Adam barda shyndyq pen ádilet uǵymdary da bar emes pe? Bul sózder de adam zıatymen birge ósedi, órkendeıdi. Qozǵalys pen ózgeris zańynan eshbir tirshilik ataýlynyń shet qalmaıtyny sekildi, kez kelgen uǵymnyń ishki máni de myzǵymastan tura almaıdy. Aıtalyq, eýropadaǵy ádilettik pen shyǵystaǵy shyndyq uǵymdarynyń negizgi esim-soıy bir bolǵanmen, olardyń atqarar qyzmeti múlde eki bólek. Biz sol eki túrli túsinikti ózara salystyra otyryp, tanymdyq turǵydan sóz órbitsek pe deımiz. Bul jerde Sara Kameronnyń «Ashtyq jaılaǵan dala» ıa bolmasa keshegi qazaq topyraǵyn aqsóńke súıekke toltyrǵan tragedıany sóz etken «Qyzyldar qyrǵyny» sekildi ǵylymı nemese estelik eńbekterdiń birde bireýinen silteme keltirmeımiz. Biz alapat ashtyq máselesine tek fılosofıalyq turǵydan ǵana baǵa berip, barlaý jasasaq deımiz. Ras, ár kúnniń bári tarıh emes. Tarıh – bul basqa meje. Bul – aryń men ómirińdi rýhanı ýázinge tartý. Adam men ańnyń basty aıyrmashylyǵy ne deseńiz, eń áýeli ań ataýlyda tarıh joq. Onda tek refleks pen ınstınkt qana bar. Adamdy qoıyp, tutas ult ataýly keıde osy eki túsiniktiń erejesine baǵynyp, budan da bıik ólshemderge óte almaı jatady. Tirshilik ataýlynyń shúńetine bir shyrmalǵan adam tarıh jasaı almaıdy. Tarıh tek oqıǵalar deregi emes, ol eń áýeli óner men ǵylym, mádenıet pen órkenıetke ómir esigin ashý. Kez kelgen dúnıeniń negizgi baǵasy óz anologıasy bolǵanda ǵana anyqtalady emes pe? Maǵynasy bir ataýdyń shyǵys pen batysqa(Eýropaǵa) kelgende qyzmeti men qoldanysynyń múlde eki túrli ekendigin joǵaryda ǵana tilimizge tıek ettik. Ashtyqty aıtpaǵanda, toqtyq uǵymyna da dál osyndaı salystyrý ólshemi kerek. Siz qazirgi qazaq januıasyndaǵy kez kelgen teke-tires pen ajyrasý faktorynyń arǵy jaǵyn tektep kórdińiz be?Júz paıyz demesek te osy kıkiljińniń seksen paıyzy materıaldyq jetispeýshilikten týyndap otyrǵany belgili jaıt. Taǵy da tátpishtep aıtýǵa májbúrmiz. Janjal men keristiń negizgi motıvi – jetispeýshilik. Statısıkaǵa súıensek, elimizdegi ár adam tabysynyń teń jartysy azyq-túlikke jumsalsa, batys elderinde bul kórsetkish nebary 5-12 paıyz aralyǵynda ǵana. Bul ilkide fılosoftar qoıǵan «Sen tamaq ishý úshin ómir súresiń be, álde ómir súrý úshin tamaq ishesiń be» suraǵynyń tek birinshi tarmaǵyna ǵana tańdaý jasaǵanymyzdy kórsetedi. Amerıkan psıhology Abraham Masloýdyń qajettilik ıerarhıasy týraly jaqsy bilesizder ǵoı.
Sana men turmystyń bes beldeýine toqtalyp ótken ǵalym onyń eń birinshisi fızıologıa ( ıaǵnı iship jeý men úıli barandy bolý) týrasynda aıtsa, besinshi satysynda bar bolýdyń máni, tulǵanyń ózin-ózi taný mısıasyn alǵa tartady. Bul – jeke adam basyna ǵana emes, tutas qaýymǵa da qarasty uǵym. Bizdiń óz bıligimiz ózimizge tıesili Altynorda dáýirin, dálirek aıtsaq XIII-XY ǵasyr aralyǵyndaǵy shaqty Masloýdyń besinshi beldeýine tolyqqandy jatqyzýǵa bolady. Handyq kezeńinen keıingi ult basynan ótken nebir aýmaly-tókpeli zaman besinshi qundylyqty kóz aldymyzda kún saıyn balaýyz shamdaı kemikteı tústi. Sóıtip, jyldar jyljyp XX ǵasyrdyń tańy atqanda burnaǵy bula qazaqtyń noqtaǵa syımaǵan asaý basy qaı turǵydan (rýhanı ám materıaldyq) bolsyn, birinshi baspaldaq bosaǵasynda buratylyp jatty.
II
...Ashtyqtyń tragedıasy men azaby odan qurban bolǵandar sanymen anyqtalmaıdy. Onyń eń negizgi azaby ashtyqtan tiri qalǵandardyń budan keıingi ómir súrý úreıi men toıymsyzdyǵynan bastalady. Árıne, budan keıingi ashtyq ol basqa pishin, ózge formatta júredi. Bul jerde siz ashtyqtan ózegi talyp, qabyrǵasy arsa-arsa bolǵan adamdy esh jerden ushyrata almaısyz. Tiri qalǵandardyń tragedıasy men tartysy endi bastalady. Bul sonda qandaı tragedıa boldy deısiz ǵoı?.Ashtyq úreıi ólgenderdiń emes, odan tiri qalǵandar men kedeıshilik kórgenderdiń kóz ben kóńiline kóshedi. Sóıtip sana joıdasyz jaraqat alady. Keıin adam kóńili qansha jese de bir toıyp bermes túpsiz ynsapsyzǵa aınalady. Materıaldyq dúnıege jan-tánimen qatalaǵan, sol «tirilerdiń» syrtqy álpeti toq kóringenimen, ishki arany máńgilik ashqaraq sıpatqa ulasady. Ekinshi ret esterińizge salaıyn, olardyń syrtqy álpeti tym qońdy kóringenimen, ishki mazmuny máńgilik qaltyrap turady.
Ashtyqtan keıin adamdaǵy oryn alatyn bul psıhologıalyq ahýalǵa qazaqtyń «semizmalaı» sózimen ǵana dálme-dál anyqtama berýge bolady. «Semizmalaılyq» pen «semizquldyq» búgingi bizderdiń jappaı syrqattanǵan eń negizgi tól dertimiz desek te bolady. Daý joq, munyń artynda keshegi alapat ashtyqtyń salǵan óz lańy jatyr. Sol lań men jaraqat zardaby áli kúnge deıin ult sanasynda qaraqotyrlanyp bolsa da bir jazylǵan joq. Ashtyqtan keıingi kezeń buǵan deıingi sizdiń tyrashtanyp baqqan materıaldyq ıgilikter men ataq dańqyńyzǵa muryn shúıirip te qaramaıdy. Munyń astyn syzyp arnaıy aıtyp otyrǵanymyz, negizgi taǵany keńestik, búgingi siz ben biz zıaly sanaǵan «elıtanyń» kóbisi sol joqtyq pen ashtyqta ósken januıa músheleri ekendigin de esten esh shyǵarýǵa bolmaıdy. Olardyń balalyq shaǵy týraly saýal qoıyla qalsa bolǵany, beınetti bek tartqanyn, isher as pen kıer kıimge zar bolǵanyn aıtyp zarlaı jóneletini de sondyqtan.
Keshegi Alash arystarynyń shen men shekpenge aldanbaǵan tabandy kúreskerliginiń artynda da olardyń joqshylyq kórmegen quıqaly jerdiń tóli ekendigi tur. Osy elıta túgelimen joıylǵan soń qoldan jasalǵan sovettik qýyrshaq «qaıratkerler» tarıh sahnasyna shyqty. Bular bir túrli qazaq ekenine qorlanatyn «elıta» edi. Olardyń ishi qat-qabat úreı men komplekske toly bolatyn. Úlken kompleksiniń eń aıqyn dáleli sol, balalary men nemereleriniń boıyna jappaı orys tárbıesin sińirdi. Eldiń kún erteń egemen bolaryna eshqaısysy da sengen joq. Bul endi tabalaý emes, tarıhı shyndyq edi.
«Adam sensıtıvtik (jasóspirim jasynda)kórgen ádetterin úlkeıgennen keıin de mindetti túrde beısana jaǵdaıda qaıtalaı beredi. Urlyq – bala kezinde joqshylyq kórgen adam mentalıtetiniń kórinisi», – deıdi kórnekti fılosof Q.Júkeshev. Qý dúnıe kimderden qul men kúń jasamady dersiń. Aǵa býynnyń dúnıege bir toımaıtyn búgingi ashkózdiginiń artynda da sol ashtyq máselesi jatyr. Kedeılik shyrmaýynan shyǵyp, endi ǵana shen men shekpenge qol jetkizgen álgi jandardyń ishki úreıi tipten sumdyq. Olar osy «mártebeli» mansabyn qyzǵyshtaı qorǵaý jolynda kez kelgen qadamǵa esh oılanbastan bara alady. Olar óz múddesi jolynda saıtanmen de kelisimshartqa otyryp, týǵan eliniń taǵdyryn qaraqan basynyń qamy úshin qurbandyqqa shalyp kete beredi. Qazaqtyń táýelsizdikten keıingi taýqymetti tarıhynyń biri keshegi «Jańaózen» oqıǵasy men búgingi «Qańtar» oqıǵasy ǵoı. Osy bir oqıǵalar atalǵan pikirdiń aına qatesiz aksıoma ekendigin de kóz aldymyzda naqty dáleldep berdi. Qazaq zıalysy úshin, bir basy shyndyqqa, ekinshi ushy ujdan qazyǵyna baılanǵan sol qyl kópirdiń aty ar-uıat kópiri-tuǵyn. Ne derińiz bar. Kóp sheshenderimiz ben kósemderimiz syndarly sátte sol «sırat» kópirinen aıaǵy ardan taıyp omaqasa qulap jatty. Ashtyqtyń beısana úreıi men túpki jaraqatyn kórsetetin el jadynda qalǵan jádiger sózder kóp. Sonyń dál dıagnozy myna sóz. «Ash adamda aqyl bolmaıdy», «Bir kún ashyqqannan qyryq kún aqyl surama» deıdi. Bizdiń qazirgi halimiz, aı emes, jyldar boıy ashyǵyp aqylyn joǵaltqan eldiń basynan ótkerip jatqan tabıǵı prosesi de bolar. Ashtyqtyń artyna tastaǵan zardabynyń atom radıasıasynan birde bir kemdigi joqtyǵyn da óz kózimizben kórip otyrmyz. Ashtyq sap tıylýy úshin onyń «radıasıasyn» únemi aınalasyna jaıatyn ashkózder men semizmalaılar eshelony tolyǵymen joıylyp, onyń ornyna bir mezet te joqshylyq kórmegen rýhanı azat urpaq dúnıege kelýi kerek. Óıtpeı eshteńe de bolmaıdy…
III
Buǵan deıingi sarnaǵan saıası korpýstyń qazirgi ekonomıkalyq ahýalymyz jaıly jarysa aıtatyn «jaqsy ómiri» men «ujmaq» urandaryna esh ılanýǵa kelmeıdi. Munyń bári opasyz áıel betine jaqqan opa dalap sekildi kosmetıkalyq boıaýlar ǵana. Endi toqtyq túsinigine qaraı jylystaıyq. Toqtyq – tamaqtan góri jan men kóńildiń tynyshtyǵyna saıady. Ókinishke qaraı, bostandyq pen toqtyq uǵymdaryn adam saıası saýatyna baılanysty ártúrli ólshemde baǵamdaıtynyn kóremiz. Birinshisi, bul ekeýin demokratıa men plúralızm qundylyqtary retinde qarastyrsa, ekinshisi, bir japyraq nan esebinde ǵana túsinedi. Qalaı desek te bizdegi «toqtyq» uǵymyn órkenıetti eýropa eliniń toqtyǵymen esh salystyrýǵa kelmeıdi. Ras, dıktatorlyq dáýirde aınalamyzdaǵy absenteızm men saıası enjarlyq qalypty dúnıege aınaldy.Qazir bizdiń qoǵamǵa jannyń damysy men rýhanı ómirdiń máni týraly sóz shyǵyndap kórińizshi. Estir sózińiz tek tómendegideı ǵana bolady.
Nan bolsa, án bolady. Kóılegiń kók, qarynyń toq, uıqyń tynysh bolsa boldy emes pe? Basqanyń bári bos sóz. Áı, tynysh júr deımin... Qanekeı, bul kúnimizge de shúkir deıik... Mine, bul ashtyqtyń óz úreıi týdyrǵan psıhologıalyq patologıasy. Mundaı anturǵan aýyr sózder ashtyq ábden etinen ótip, súıegine jetken ulttyń ǵana aýzynan shyǵady...
Ásirese aǵa býyn ókilderi atalǵan osy urandardy buqaralyq aqparat quraldary arqyly jıi-jıi esimizge salatyn. Bul negizinde joǵaryda atap ótkenimizdeı «syrty toq ishi qaltyraq» jandardyń qolymyzdaǵynyń bárinen aıyrylyp qalmaıyq degen de ishki úreıi ekendigi de esh jasyryn emes. Kelis, kelispeńiz endi bul taqyryp túbegeıli ózgeriske túsip, úlkenderdiń bul úreıi men qorqynyshy máńgilik kelmeske ketti. Sebebi bul ashtyq kórgen aǵa býynnyń ǵana menshikti tól derti bolatyn. Árıne, jastardyń emes...
Tanym ósedi, talǵam ózgeredi. Sahnaǵa jańa túsinik shyqty. Keshegi teńizdeı tolqyǵan beıbit sherýshilerdiń órimdeı jastar ekendigi de osyny meńzeıdi. Endi bul túsinikti jazǵyrýǵa da jazalaýǵa da bolmaıdy. Bılik parasaty jetse osy túsinikpen sanasyp, osy túsinikke keń qoldaý kórsetýi kerek. Men bilsem bul eshteńeden de seskenip, eshteńeden de qoryqpaıtyn eren túsinik. Muny qaıyra janshyp, burynǵy eski ádetine salamyn degen bılik qatty qatelesedi. Jaryq pen qunar tek ósimdik ataýlyǵa ǵana emes, ol eń áýeli adam násiline de aýadaı qajet qoı. Jaryq – rýhanı bilim bolsa, qunar ulttyń baıyrǵy baı tarıhy men tól túsinigi. Bul shaǵyn jazbamyz sańylaýy bar adamnyń kókiregine sáýle júgirtýdi maqsut etken sol az ǵana talpynysymyz edi...
Derekkóz: adebiportal.kz
