Kezinde Qazaqstanda eki áıel alýdy zańdastyrý týrasynda depýtattar arasynda másele kóterilgeni jurtqa belgili. Daýys sany jetpeýi sebepti ol zańnyń óz ýaqytynda qabyldanbaǵany ras. Degenmen búgingi kúni zańsyz-aq ózderin din ustanatyn azamattar qataryna jatqyzatyndar arasynda kóp áıel alýshylyq jıi kezdesýde. Olar buǵan ıslamnyń ruqsat etetinin alǵa tartýda. Deı tura sońǵy ýaqytta dinı ortada áıelder arasynda kúıeýinen «talaqsyń» degen bir-aq aýyz sóz estip, taǵdyry tálkekke ushyrap jatqandar kóbeıýde. Kóbine bir senarı tán: dindar áıel dindar kúıeýge shyqqysy keledi. Tanysady. Azamattyǵyna senim artady. Ol bolsa biraz ýaqyttan soń talaq aıtady. Áıel kóp ótpeı, dál sondaı ekinshi bir jigitke turmysqa shyǵady. Ol jigit alǵashqy kúıeýiniń tanysy bolýy da múmkin. Biraq bul jigit te ystyq- sýyǵy basylǵan soń tez aınıdy. Áıel aldyńǵynyń kebin qushyp, basqa erkekpen nekelesedi. Dál osylaı bes jylda toǵyz adammen nekelesken áıeldiń Qazaqstanda kezdesýi rasynda bul soraqy istiń el bolashaǵyna qater tóndirip turǵanyn ańdatady. Imamdar da, dintanýshylar da bul jaǵdaıdyń aldyn alý kerektigin aıtyp dabyl qaǵýda.

Bul máseleni retteý maqsatynda Qazaqstan musylmandary dinı basqarmasy meshitte neke qıdyratyndarǵa áıel zatynyń ata-anasynyń ruqsaty bolýy kerektigin talap etti. AHAJ bóliminiń neke kýáliginsiz meshitte neke qıýǵa bolmaıtynyn da jarıalady. Deı turǵanmen bul sharalardyń atalǵan keleńsizdikti qanshalyqty toqtatatynyn ýaqyt kórsetpek.

Al dál qazirgi jaǵdaıda talaq aıtyp, tez úılenip ajyrasý úrdisiniń teris baǵyttaǵy dinı ortada órship turǵany málim. Bul jaǵdaı birneshe kúıeýmen ajyrasyp, birneshe balamen jesir qalyp, kóz jasyn kóldetip, jaǵdaıynyń múshkil ekenin meshit ımamyna aıtyp kómek surap kelgen áıel kisiler arqyly anyq bilinýde.

Endeshe, kiná kimde? Dinde me, dindarda ma? Árıne, bul tusta bar kináni dinge aýdarý orynsyz. Nege deseńiz, Islam dini adamnyń jalpy tabıǵatymen sanasady. Ári din úkiminde kóp sebepter men hıkmetter kózdeledi. Kóp áıel alýshylyqqa alǵash jol ashqan da ıslam dini emes. Islam qaıta er kisilerge alatyn áıeldiń sanyn shektep, tórtke túsirgen. Odan buryn er kisiler jıyrma-otyz áıel alsa da erikti bolǵandyǵy tarıhtan belgili. Dese de, Islam adamnyń ómirde kezdesetin ártúrli jaǵdaılaryn esepke alǵan. Máselen, alǵashqy áıeli bedeý bolyp shyǵýy múmkin, belsizdik degen sekildi taǵy basqa sebepter. Tipti esh sebep bolmasa da tórt áıel alýǵa er kisige ruqsat beredi. Bul jerde ruqsat sózine erekshe mán bergen jón. Qazirgi din jolyndaǵy azamattar osy ruqsatty ózderine mindetti paryzdaı kórip ári ózgelerge de dál solaı nasıhattaý arqyly osyǵan uıytýda. Islam dini múmkin bolsa bir áıelmen baqyt tabýǵa keńes beredi. Al ózge áıelderge tek ruqsat sheńberinde múmkindik bergen. Ol qasıetti Quran aıatynda ashyq kórsetilgen. Qazirgi dinı ortalardaǵy ýaǵyzdardyń birsypyrasy jıhadty qolǵa qarý alyp kápirlermen soǵysý dep túsindirý jáne osy kóp áıel alýshylyqqa qyzyqtyryp shaqyrýmen de qaýipti deýge bolady. Óıtkeni kóp áıel alýǵa qyzyqtyrǵanmen onyń ar jaǵynda bunyń qanshalyqty jaýapkershilik ekeni jetkilikti túsindirilmeýde. Dindar azamattar Quran talabyn (óz túsinikterinshe) oryndadyq nemese musylmandar sany kóp bolýy kerek degen túsinikterdi óz isterine aqtaý retinde qabyldaǵanmen dinniń basqa da birqatar talaptaryn aıaqasty etýde. Máselen, ózine ómirlik senim artqan názik jandynyń senimin aqtamaýda. Ózine Allanyń amanat etkenin esepke almaýda. Áıel kisige tirek bolyp, qamqorlyq jasaýdyń ornyna ómirine nemquraıly qarap, taǵdyryn tálkek etýde. Nápsige qul bolyp, balalarynyń jetimdik tartýyna kóz juma qaraýda. Kisi aqysyn, quda- qudaǵı, týǵan- týystardyń tatýlyǵy buzylatynyn elemeýde. Islamnyń neke degen qasıetti uǵymynyń qadirin ketirýde. Musylmanǵa tán sabyrly minez tanyta almaýda. Ony jaman júriske ıtermeleýde. Taǵdyrdyń qıyndyqtaryna moıynsunbaýda. Talaqqa sebep bolatyndaı jaǵdaı oryn almasa da, turmystaǵy usaq-túıek jaǵdaılardy sebep etý arqyly basqa áıel alýǵa asyǵýmen ıslamı túsinikteriniń óresin baıqatýda. Ári qazaq erekshe qadirleıtin «aq neke», «Qudaı qosqan qosaǵym», «Qudaı aıyrmasa, adam aıyrmasyn», «Bir jastyqta qartaıý» degen sekildi kıeli túsinikterge kóńil bólmeýde. 

Iá, Islam  ajyrasýǵa ruqsat bergen. Degenmen «Talaq – Alla taǵala jek kóre otyryp ruqsat etken is» degen qaǵıdatty belgilep, onyń talaptaryn aýyrlatqan. Islam boıynsha erli-zaıyptylarda ajyrasý myna jaǵdaılarmen baılanysty: 

1. Aýrý nemese úzir jaǵdaıy. Iaǵnı úılengenge deıin ne keıinnen paıda bolǵan, birge ómir súrýdi qatty qıyndatqan qandaı da bir úzir ne aýrý sebepti áıeldiń ajyrasýǵa quqy bar.
2. Kúıeýi asyraı almaǵanda. Áıeldiń iship jeý, kıiný jáne basqa da shyǵyndary kúıeýine tán. Kúıeýiniń jaǵdaıy bola tura jubaıyna kóńil bólmese, ony ash, nashar jaǵdaıda qaldyratyn bolsa, áıel aldymen kúıeýinen nápaqa alýǵa tyrysady. Ol múmkin bolmaǵan jaǵdaıda ajyrasýǵa quqyly bolady. Kúıeýi kedeı bolsa, áıeli oǵan opa tanytyp, odan ajyramaǵany durys.
3. Kúıeýi úıin tastap ketse nemese joǵalyp ketse. Kúıeýiniń úıdi tastap ketýi nemese tiri ne óli ekeni jaıynda esh habar bolmaǵan kezde tórt jyl kútip, sodan keıin áıel ajyrasýdy talap ete alady. Islam ǵalymdary kúıeýi túrmege túsip ne jaý qolyna tutqynǵa túsý jaǵdaıyna qaraı túrli kózqaras bildirgen.
4. Birge tura almaǵanda ne áıeline qatty jábir kórsetkende.  
5. Zınaǵa barǵan jaǵdaıynda.  

Al «Kúıeýinen orynsyz ajyrasýdy talap etetin áıelder jumaqtyń ısin sezbeıdi» degen hadıster erli-zaıyptylarǵa ajyrasýǵa syltaý izdemeý kerektigin bildirýde.

 Talaq - ázil kótermeıtin másele. Ázildep talaq aıtýǵa bolmaıdy. Sharıǵat boıynsha áıelin úsh ret talaq etken er adam jubaıymen qaıta qosyla almaıdy. Qaıta úılený úshin áıel basqa bir erkekpen turmys quryp, odan talaqpen ajyrap, etekkir merziminiń bitýin kútýi tıis. Mine, sonda ǵana birinshi kúıeýi ol áıeldi jańa máhrmen jańa neke arqyly ózine ala alady.

Al búgingi kúngi keıbir teris dinı aǵym ókilderiniń nekege tym jaýapsyz qaraýy, kóp áıel alýshylyq ıslamda bar degendi jeleý etýi, jıi talaq aıtýy, bul rasynda halyqtyń sol adamdarǵa degen renishin týdyrýda. Aınalyp kelgende, ol dinge degen salqyn kózqaras týdyrýda.

Az ýaqyttyń ishinde birneshe er adammen nekelesken áıel qaısysynan bala kótergenin de bile almaıtyn jaǵdaıǵa kelýde. Bunyń ıslamǵa deıingi jahılıa kezinen qandaı aıyrmashylyǵy bar? Islam áıel zatyna degen qurmet men qamqorlyqty joǵary qoıady. Neke - ol Allanyń aldynda ýáde bere otyryp, jaýapkershilik arqalaý. Hısham ıbn Muǵırauldary Fatımanyń ústine haziret Alıge (r.a.) Ábý Jahıldiń qyzyn nekeleýge ruqsat suraǵanda, Ardaqty Muhammed paıǵambar (s.a.ý.) «Fatıma - meniń bir bólshegim. Kim Fatımany renjitse, meni renjitkeni» dep buǵan ruqsat bermegen.

Al turmysta kelispeýshilikterdiń kezdesýi o bastan qalypty jaǵdaı. Qazaq halqy «Úı bolǵan soń ydys-aıaq syldyrlamaı turmaıdy» dep buǵan  keń túsinistikpen qaraǵan. Bundaı keleńsizdikti musylman adam sabyr jáne keshirim arqyly jeńýi tıis.    

Qurannyń «Áıelderińmen jaqsy qarym-qatynasta bolyńdar. Eger olardy jek kóretin bolsańdar, (umytpańdar) Alla sender unatpaǵan nársege kóp jaqsylyq jazǵan bolýy da múmkin» (Nısa súresi 19-aıat),

Hadıstegi «Sizderdiń eń qaıyrlylaryńyz - jubaıyna jaqsy qaraǵandaryńyz» degen mazmundy sózder erli-zaıyptylardy bir-birine túsinistikpen qarap, syılastyqpen, keshirimmen ómir súrýge shaqyrýda. 

Otbasynda shańyraqty er men áıeldiń syılastyǵy ǵana ustap turady. Sol sebepti erli- zaıyptylar bir-birimen til tabysyp, jarasymdy tirshilik etýi kerek. «Eki jaqsy qosylsa, birin biri qımaıdy, eki jaman qosylsa, bir tósekke syımaıdy» dep ata- babalarymyz beker aıtpaǵan. 

Qudaıberdi Baǵashar,

ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ,

Dintaný jáne mádenıettaný kafedrasynyń

aǵa oqytýshysy, PhD doktory