KSRO jáne Reseı Federaldyq qaýipsizdik qyzmetiniń qazaq barlaýshysy, BUU-nyń Bitimgershilik korpýsy qolbasshysynyń keńesshisi jerlesimiz Álı Qystaýov týraly

Jer júzinde 6 myńnan astam til bar. Sonyń ishinde tildik erekshelikteri bir-birine uqsaıtyn birshama tilder bar. Sol kóp tilderdiń arasynda eshbir tilge kirikpeıtin, tipti, daýys ıntonasıasynyń ózinde erekshelengen bir til bar eken. Ol – khmer tili. Dúnıedegi eń qıyn til dep sanalatyn qytaı tilinen 7 ese kúrdeli khmer tilin bilý úshin sol ulttyń ókili bolyp týý kerek degen túsinik qalyptasqan. Biraq, sol tildi tolyq máninde meńgergen burynǵy KSRO-daǵy 7 adamnyń biri – bizdiń jerlesimiz Álı Qystaýov. Qazir ol tildi biletin ulty qazaq azamaty joq. Sebebi, Álı Qystaýov 2005 jyly belgisiz jaǵdaıda Máskeý qalasynda qaıtys boldy.

Ol týraly eshbir buqaralyq aqparat quraldary jazbady. Jazýǵa, kórsetýge ruqsat berilmedi. Tiri kezinde de ol týraly eshbir anyqtamalyqtar da jazylmady. Osy maqalany daıyndaý barysynda menen Álıdiń rýyn, ata tegin suraýshylar da boldy. Qarǵa tamyrly qazaqpyz ǵoı. Mundaı da azamattyń rýyn da aıtqan jón bolar. Sóıtsek, bul azamattyń rýy – Shómekeı bolyp shyqty.

Álı Ahmetbekuly Qystaýov 1949 jyly 22 shildede Almaty qalasynda Qazaqstannyń kórnekti memleket jáne partıa qaıratkeri, burynǵy Qazaq SSR-i Mınıstrler Keńesi tóraǵasynyń orynbasary, maqta mınıstri Ahmetbek Qystaýovtyń otbasynda dúnıege kelgen.

Jastaıynan alǵyr Álı orta mektepti bitirgen soń, 1970 jyly Almaty shet tilder ınstıtýtyn bitiredi. Instıtýttan soń, osynda oqytýshylyqqa qaldyrylady. Aǵa oqytýshy, fakúltet dekanynyń orynbasary qyzmetin atqarady. Ol osy qyzmette óziniń alǵyrlyǵyn kórsete biledi. Osydan soń 1976 jyly qaýipsizdik qyzmetine shaqyrylady. Ol kezde bul qupıa uıymǵa shet tilin biletin mamandar asa qajet edi. Álıdiń isimen birden KSRO-nyń qaýipsizdik qyzmeti aınalysady. Arnaýly prosedýralardan ótken soń Álı Ahmetbekuly birden KSRO Qaýipsizdik komıtetiniń Birinshi bas basqarmasynyń ofıseri bolyp qyzmetke alynady. Bul basqarma ózge qurylymdardan bólek, dara qupıalanǵan grıfpen jumys jasaıtyn uıym bolatyn. Bir-birin syrttan baqylaıtyn bul basqarmada ábden til syndyrǵysh synynan ótken jáne ortada ımýnıtetin qalyptastyrǵan tájirıbeli rezıdentter jumys isteıtin. Arnaýly shıfrogrammalarmen oqytylǵan olardy qupıa túrde shet el asyratyn. Bizdiń jerlesimizdi qysqa daıyndyqtan soń, Úndiqytaı túbegine uzaq merzimge «issaparǵa» jiberedi.

1968 jyldan bastap Úndiqytaı túbeginde keń kólemde soǵys oty tutanady. Ol túbektegi bir ǵana elde emes, aımaqta ornalasqan barlyq elderdi qamtydy. Aldymen Soltústik Vetnam men Vetkong (Ońtústik Vetnamnyń komýnıstik baǵyttaǵy kúshteri) ońtústikvetnamdyq kúshterge qarsy soǵys ashty.

1970 jyly AQSH pen Ońtústik Vetnam áskerı kúshteri beıbit jatqan Kambodjaǵa basa-kóktep kirip, vetkongtardyń kózin qurtyp, general Lon Nol basqaratyn Kambodja úkimetine qoldaý bildiredi. Sol jyldyń orta sheninde 8 myńdyq amerıkandyq áskerıler eldi tastap shyqty. Al ońtústikvetnamdyq áskerler Kambodjada 1973 jylǵa deıin boldy.

1973 jyly AQSH Kongresi kez kelgen amerıkandyq qarýdyń Úndiqytaı túbeginde qoldanylýyna qarsylyq bildirgen zań qabyldaıdy. Osydan soń, túbekten amerıkan áskerıleri túpkilikti shyǵarylady. Bul túbekte ornalasqan elderdiń jarty jeńisindeı edi.

Jalpy, Kambodja – óz táýelsizdigin 1953 jyly jarıalaǵan memleket. 1970 jyly elde monarhıa joıylyp, onyń ornyna Khmer Respýblıkasy jarıalanady. Osydan soń, 1975 jyly taqtan qulatylǵan hanzada Sıanýk Beıjińnen el astanasy Pnompenge oralady. Alaıda, ol 1976 jyly Demokratıalyq Kompýchıa Respýblıkasynyń qurylǵanynan keıin, eldi ekinshi márte tastap shyǵady. Pol Pot basqarǵan «qyzyl khmerler» Úkimeti elde komýnızmdi ornyqtyrý nıetimen qyrǵyn ornatady. 1979 jyly Vetnam áskerleri Kambodjaǵa kómekke kelip, 1 mıllıonǵa jýyq jazyqsyz halyqty qyrǵynǵa ushyratqan Pol Pottyq rejımdi qulatyp, úkimet bıligin Ultty qutqarýdyń Birtutas maıdanyna ustatady. Heng Samrın basqarǵan úkimetke KSRO men Vetnam jan-jaqty qoldaý bildiredi. Vetnam áskerleri elde 1989 jylǵa deıin bolady. Olar uzaq ýaqyt «qyzyl khmerlermen» partızandyq soǵys júrgizedi. Dál osy kezde olarǵa KSRO áskerı-tehnıkalyq, gýmanıtarlyq kómek kórsetedi. Sol tustary Monǵolıa KSRO-nyń 16-Respýblıkasy atalsa, úndiqytaıdaǵy Vetnam 17-Respýblıka atalyp ketken-di. Keıin bul qatarǵa demokratıalyq jolǵa túsken Kambodja qosylady. Bul eki eldi búkil sosıalısik lagerdegi barlyq memleketter tanýǵa májbúr bolady jáne olardyń saıası basshylyǵyn qoldap shyǵady.

Bul árıne, KSRO-nyń yqpalymen bolǵan is edi. Tutas halyqtyń ekige jarylyp, bir-birimen soǵysýy da eki júıege bólinýinen týyndaǵan bolatyn. Al KSRO-nyń búkil saıası kózqarasy ońtústik-shyǵys azıadaǵy óz plasdarmyn kúsheıtýge saıdy. Mundaıda áskerı kómekpen birge adamı resýrs ta kóp aralasty. Keńes basshylyǵy erekshe qupıa túrde túbekte arnaýly daıyndalǵan áskerılerdiń bir top kontıngentin ustaýyna týra keledi. Áıtpese, túbek halqy kapıtalısik baǵytty tańdaýǵa yqtımal edi. Bul – Keńes eliniń ońtústik-shyǵys azıadaǵy kózqarasyn kópe-kórneý Amerıkaǵa basybaıly berip qoıýmen teń bolatyn. Onyń ústine Birikken Ulttar Uıymy Kambodjany oqshaýlaýǵa qarar shyǵaryp, halyqaralyq qaýymdastyqty, onyń ustanyp otyrǵan saıasatyn synap-mineýge shaqyrdy. Sol tusta Kambodjany KSRO-men qatar Polsha, Vetnam, Chehoslavakıa sıaqty sosıalısik lagerdegi elder ǵana resmı tanydy.

KSRO-nyń saıası basshylyǵy operatıvtik jedel tor quryp, halyqtyń tilin, dástúrin, mádenıetin oqyp-úırenýdi qolǵa aldy. Bizdiń jerlesimiz Álı Qystaýov ta osy toptyń bel ortasynan tabylady.

Álı Qystaýov 1987 jyly KSRO Syrtqy ister mınıstrligi janyndaǵy Dıplomatıalyq akademıany bitirip, 1987-1989 jyldar aralyǵynda KSRO Syrtqy ister mınıstrliginiń Azıalyq Sosıalısik elder departamentinde ekinshi hatshy, 1989–1992 jyldary KSRO-nyń, keıin Reseı Federasıasynyń Kambodja Respýblıkasyndaǵy Elshiliginde ekinshi hatshy bolyp jumys isteıdi.

Adam neǵurlym tereń bolsa, soǵurlym onyń tulǵasy da bıik bolatyny aıqyn. Onyń azıalyq túr-tulǵasy, jalpy minez-qulqy jergilikti ult ókilderine sáıkes kelgendikten, oǵan asa mańyzdy tapsyrmalar kóp beriletin. Árqashan ishtegi nárse syrttaǵydan kóp bolady. Dıplomattyń kóp bilip, syr búge alatynyn zerttegen basshylyq oǵan óte qupıa degen jumystardy tapsyrýy da sondyqtan edi.

Sol jyldary aımaqta Birikken Ulttar Uıymynyń Bitimgershilik kúshteri ornalasqan bolatyn. Onsyz túbekte tártip ornatý múmkin emes edi. Kileń shegir kózderden quralǵan topqa jergilikti halyqpen sóılese biletin adam kerek bolǵanda taǵy da tańdaý bizdiń jerlesimizge túsedi. Osylaısha Álı Qystaýov 1992-1993 jyldary Birikken Ulttar Uıymynyń ońtústik-shyǵys azıadaǵy Bitimgershilik kúshteri qolbasshysy orynbasarynyń Saıası ister keńesshisi, IýNTAK-tyń (bizdegi KazTAG sıaqty), Kambodja radıo komıteti, radıo koordınatory, osy komıtettiń saılaý qyzmetiniń aǵa ofıseri bolyp qyzmet atqarady.

Qaýipti biletin adam abaılap áreket etedi. Al qyzbalyq ekpini tyńshy úshin taıǵanaq jar, mundaıda jyǵylýyń múmkin. Óz qyzbalyǵyńdy jeńý – úlken jeńis. Álı ózine júktelgen mindetter aıasynda BUU-nyń Bitimgershilik kúshteriniń mısıasy týraly kúndelikti radıohabarlar uıymdastyryp, ony halyqqa taratyp otyrady. Bul týraly kópshilik kóp jınalatyn oryndarǵa baryp, jergilikti ult ókilderimen kezdesýler uıymdastyrady. Demokratıa jáne azamattyq quqyq týraly túrli leksıalar uıymdastyryp, bilim, aǵartý máseleleri týraly trenıńter ótkizedi. 1993 jyly ótetin saılaýaldy túsinik, nasıhat jumystarymen Kambodjada keńes dıplomaty bolmaǵan bólimshe qalmaıdy. Halyqaralyq IPSO Saılaý ýchaskesiniń resmı ókili retinde halyqtyń kózqarasyn oqyp-zertteýde de belsendilik tanytady. Sol kezde jergilikti halyq arasynda Álıdiń tanymaldyǵy sonsha, eger ol sol tusta Kambodjanyń premer-mınıstrligine óz kandıdatýrasyn usynsa, ony koldaýshylardyń kóp bolatyndyǵy aıqyn edi. Onyń jergilikti halyqtyń senimine kirgeni sonsha, bir kún ortalarynda bolmasa, Álıdi izdeıtindi shyǵarady. Bul týraly Álıdiń bolǵan jerleri men ótkizgen kezdesýleri týraly túsirilgen derekti kınotýyndylaryn kórip tańqaldyq.

Aılakermen aılakershe sóılesý kerek. Osy arqyly jaqsy oıyńdy saqtap qalasyń. Óziń shatyspaı, basqalardyń tamyryn basyp kórýdiń ozyq tásili – nıetti aıqyndaý. Bul – ózgeniń qushaǵynan qamaýdan bosanýda tamasha qural. Jasandy senimsizdik ishtegi qupıalardy shyǵarady. Shyndyq qaýipti, biraq, tyń izdegen adam ony almaı tynbaıdy. Keńes tyńshysy sol jyldary jergilikti halyqpen tynbaı aralasýynyń arqasynda asa qupıa tyń kózderge qol jetkize biledi. Ol kezderi Kambodjadan bir qadam syrtqa shyǵý múmkin emes edi.

Aınala qalyń jynysty orman alqaptary. Onyń ústine «qyzyl khmerler» adam aıaǵy túsetin negizgi joldardy mınalap, sát saıyn jarylys bolyp jatatyn. Álı bastaǵan topqa Kambodjany mınadan tazartý jónindegi (KSR) Ortalyq ashý júkteledi. Jergilikti halyq ony Lýk Álı myrza dep atap ketedi. Birde ol qyzyl khmerler qolyna túsip qalady. Sodan Álıdiń 3 aı boıy qalyń jýnglıde ishi sýǵa toltyrylǵan jerden qazylǵan zyndanda otyrýyna týra keledi. Azapty kúnderdi bastan ótkergen ol qansha zábir kórse de moıymaıdy. Sol tusta salmaǵy 80 kılogramnan asatyn azamattyń nebári 50 kılogrammǵa jeter-jetpes kúıde bolǵanyn, onyń jaǵdaıynyń qandaı ekenin baǵamdaı berińiz.

Rýh ynjyqtyǵy dene álsizdiginen zıandyraq keledi. Kóptegen kúshti qasıetteri bar adamdardyń batylsyzdyqtan tiri ólikke uqsap, kúı keshkenin bilemiz. Mundaıda, árıne, tal boıymyzdaǵy rýh órligi túspesin delik.

Árıne, ótken ómiri týraly Álı eshkimge jaq ashqan emes. Ashyq kóńil jaıylǵan karta sıaqty. Al úlken qupıalar tereńde ornalasady, óıtkeni, onda bar qupıalar uqypty qolda saqtalǵan jáshik ispetti. Qazir onyń bári umytylǵan. Áıtse de, Álı óziniń ótkeni týraly týǵan aǵasy Ǵanıǵa ǵana bar syryn aıtqan syńaıly.

Eń jaqsy kek – umytý, ol jaýyńdy onyń túkke turǵysyzdyq kúıinde jerleıdi.

Álı Qystaýov ózine tapsyrylǵan tapsyrmany múltiksiz oryndap, 1993 jyly Máskeýge oralady. 1995 jylǵa deıin Reseı Federasıasy Syrtqy ister mınıstrliginiń Azıalyq departamentinde birinshi hatshy bolyp qyzmet atqaryp, zeınetke shyǵady. Qaýipsizdik qyzmetiniń polkovnıgi arnaýly áskerı ataǵy bar. Birneshe memlekettik nagradalarmen marapattalǵan. Barlyq túrki tilderimen qatar, aǵylshyn, nemis, fransýz tilderin biledi.

Ómirdi bilý – naǵyz bilimniń ózi. Al bilimdi adam qol qýsyryp qarap otyra almaıdy. Tájirıbeli dıplomat 1995 – 2000 jyldary Fılıpp Morrıs kompanıasynda menedjer, 2000 – 2005 jyldary osy kompanıanyń Kavkaz, Mońǵolıa jáne Ortalyq Azıa elderindegi zańsyz aınalymdaǵy ónimderine qarsy bólimine jetekshilik etedi.

Iá, taǵdyr turaqsyz, ómir kileń baqyttan ne ylǵı baqytsyzdyqtan turmaıdy. Bizdiń álem óz betinshe túkke turǵysyz. Bireý sharýany sońyna qaldyryp, joldyń basynda demalýǵa jaıǵasady. Ol ondaılardyń soıynan emes edi. Bitirgeninen, bitireri kóp bolatyn. Sondaı asyl azamat, 2005 jyly ińirde boı sergitýge shyǵyp, úıge boıyn jaza almaı keledi. Erteńine dúnıe salady. Ómirde biz sheshpegen jumbaq kóp. Ómirdi súıetin, tula boıy tekti jaratylǵan jan, densaýlyǵyna osy ýaqytqa deıin salmaq ta salmapty. Sol kúni eski dostarymen (qaýipsizdik qyzmetkerlerimen) keshkilik serýenge shyqqannan ol tilge kelmegen. Ne boldy, eshkim bilmeıdi. Ol tym kóp biletin, al mundaı adamdar ózi shyqqan ortaǵa qashan da qaýipti bolatyn. Kim bilgen?! Onyń súıegi Keńsaı qorymyna qoıyldy. Qaıtys bolýyna baılanysty Kambodja Úkimeti kóńil aıtyp, jedel hat joldaıdy. Sońynda áıeli Aqmaral, uly Ánýar, qyzy Álıa qaldy.

Ermek JUMAHMETULY.

"Almaty aqshamy" gazeti

(taqyryp ózgertilip alyndy)