Sultanáli BALǴABAEV, Dúnıejúzi qazaqtary qaýymdastyǵy Tóraǵasynyń orynbasary:

Qazaq kóshi qaı turǵydan da mańyzdy

–Aǵa, bir top jigitter qoǵamdyq birlestik quryp, «Ult muraty» atty gazet ashtyq. Osy oraıda, qandaı aqyl keńes aıtar edińiz?

– Qazir ulttyq máseleler, ásirese til máselesi jan-jaqty aıtylyp jatyr. Al endi menińshe, «búgingi tańda qazaq halqy úshin, qazaq ult bolyp qalyptasýy úshin ne kerek?» degen suraqqa jaýap izdeý kerek. 80-jyldardyń aıaǵynda «Qyzyl kitapqa kirgen halyq» degen kólemdi sıkldyq maqala jazǵanmyn. Sonda «qazaq ult retinde joıylady» dep jazyp edim. Allaǵa shúkir, ol jaǵdaıdan óttik. Kezinde Almatyda bir ǵana qazaq mektebi bar bolsa, qazir elýden asa qazaq mektebi bar. Bul qýantatyn jaǵdaı. «Ult muratyn júzege asyrý úshin ne isteý kerek?» degende, qazirgi tańda ulttyń, jalpy halyqtyń básekelestigi myqty bolýy kerek. Qur ánsheıin «Ult bolaıyq, el bolaıyq» dep sóılegennen eshteńe shyqpaıdy. Básekelestik bolmasa, ol óte qıyn jaǵdaı. Qazirgi tańda eń aldymen eńbekte, iste básekelestik bolýy kerek. Sońǵy kezderi «Qazaq básekelestikke daıyn ba?» dep jıi jazyp júrmin. «Táýelsizdik aldyq, el boldyq, jeke memleket boldyq» dep júrmiz ǵoı. Táýelsizdikti saqtap, ultty damytýda qajet dúnıeniń biri – básekelestik. Sportta, ónerde, ádebıette, jalpy kez kelgen salada básekelestik bolmasa, qıyn. Al eń negizgi báseke eńbekte bolýy tıis. Eńbektegi báseke degenimiz ne? Eń aldymen adam óziniń kıetin kıimin ózi tigip kıýi kerek, isher tamaǵyn ózi tabýy kerek. Iaǵnı óndirý kerek. Osy turǵydan kelgende ásirese qazaq halqy básekelestikte keıin qalyp otyr. Til máselesin jıi aıtamyz. Biz ol kezeńnen óttik. Básekelestikke qabilettiligimizdi arttyrý asa mańyzdy. Mysaly, kez kelgen qazaqtyń aıaǵyndaǵy shulyǵy, báteńkesi, ústindegi kıimi, tipti bas kıimine deıin túgel shetelden, ásirese Qytaıdan ákelingen. Uly sózde uıat joq, qazaq, tipti, ishki kıimine deıin ózi tigip ala almaı otyr.

–Munyń sebebi nede dep oılaısyz? Qazaq nege óz kıimin ózi tigip kıe almaı otyr?

–Qytaıǵa baryp kórdim. Ol jerde kıimderdi tigý úshin oblys bylaı tursyn, kishigirim aýdandardan seh ashyp, birneshe adam birigip kıim tigedi eken. Bul jerde másele uıymdastyrýshylyqta. Qazaq nege básekege qabiletsiz? Óıtkeni uıymdastyrý joq. «Qazaq uly halyq, danyshpan halyq» dep ońdy soldy maqtaı berýge bolmaıdy. Men buǵan qarsymyn. Óziniń kıimin tigip, kıe almaı otyrǵan halyq qalaısha danyshpan bolady? Kıimdi qoıyńyzshy, kólik, tamaq óndirýde de kesheýildep otyrmyz ǵoı. Jaqynda «Reseıde et qymbattady» dep jappaı jamyradyq. Biz etti Perýden, Brazılıadan, Avstralıadan ákelip otyrmyz. Ulan ǵaıyr jer men jaıylymymyz bar. Sol jer on jeti mıllıon halyqty qamtamasyz etýge sep bolar edi. Jýyrda elge bardym. Qyzylordadaǵy Mustafa Shoqaı aýyly ǵoı. Aýyldyń arǵy sheti men bergi shetinde eki sý kanaly bar. Burynǵy biz turǵan úıdiń ornyn sý basyp ketken. Sony paıdalanyp, aýyl turǵyndary egin ekse bolady ǵoı. Jalpy, kez kelgen aýylda egin, mal sharýashylyǵymen aınalysýǵa bolady. Bul iste bılik te, halyq ta qarap qalmaý kerek. Biraq barlyǵy da qulyqsyz. Jambyl oblysynda dúńgender kóp. Olar jerdi tıimdi paıdalanyp, egin egip, sonymen kún kórip otyr. Al endi sol dúńgendermen kórshiles turatyn qazaq aýylyna bara qalsań, túk joq. Bizde qıt etse, Úkimetti synaıdy. Degenmen halyqtyń eńbek etýine qazir azdy kópti jaǵdaı jasalǵan ǵoı. Máselen, burynǵy zamanda bizdiń aýylda sý kanaly bolmaǵan. Halyq ózderi jerdi qazyp, sý alyp, tirshilik etken. Al qazir jaǵdaı bar, biraq ynta joq.

–Eńbekke degen kózqarasty ózgertetin úgit-nasıhat jumystaryn durys jasaı almaı otyrǵan joqpyz ba?

–Osy oraıda aıta ketý kerek, jalpy qazaqtyń eńbekke degen beıimdiligi onsha emes. Budan qutylý úshin ne isteý kerek? Naqty ıdeologıalyq qadamdar kerek. Ideologıa degen tek úgit, nasıhat, bılikti orynsyz maqtaý emes. Eń aldymen ıdeologıa – halyqtyń sanasyn ózgertý. Bılik halyqty tıimdi eńbek etýge bastaýdyń jolyn qarastyrý kerek. Qudaıǵa shúkir, aqsha bólinip jatyr. Túrli memlekettik baǵdarlamalarǵa mıllıardtap aqsha bóledi. Biraq nátıje joq. Aqsha birinshi orynda turmaýy kerek. «Aqsha bólindi, osymen boldy» deý qatelik. Halyqqa eńbek etýdi nasıhattaý kerek. Osy turǵydan alǵanda «Ult muraty» gazetiniń baǵyty durys. Jalpy qazaq toıǵa qumar halyq qoı. Qarapaıym halyqty bylaı qoıǵanda, Úkimette túrli jıyndar, májilister ótkizýde álemde birinshi orynda turǵan sıaqtymyz. Aýyldaǵy bireýdiń mereıtoıyn ótkizýden bastap, iri halyqaralyq jıyndar jasaýda aldymyzǵa jan salmaımyz. Biraq sol jıynda aıtylǵan máseleler júzege asyrylyp jatyr ma? Qadaǵalap otyrǵan eshkim joq. Tipti, Elbasynyń Joldaýlarynda aıtylǵan máselelerdiń oryndalýyn baqylaıtyn jan joq. Eger Joldaýda aıtylǵandardyń tym quryǵanda elý paıyzy oryndalsa, jaǵdaı basqasha bolar edi. Al endi ıdeologıany júzege asyrý jaǵyna keler bolsaq, bul iste aqparat quraldarynyń, ásirese televıdenıeniń atqarar róli zor. Qazir bizdiń televıdenıe tek shoýǵa ketken, shoýdyń ordasyna aınalǵan. Tańerteńnen keshke deıin bálenbaı shoý, túgenbaı shoý dep sansyz shoýmen halyqty eńbekke emes, úıde jatyp konsert, shoý kórýge shaqyrady. Sosyn álemdi jaýlaǵan telehıkaıalar mezi etti. Damyǵan elderdiń telearnalaryn kórińizshi. Ásirese, Qytaıda ár jarty saǵat saıyn eńbekke, jumys isteýge shaqyratyn jarnamalar beriledi. Bizdegi jarnamalar qandaı? Jarnamalardyń eń kem degende elý paıyzy halyqty eńbek etýge shaqyrýy kerek. Sondyqtan Úkimettiń jáne aqparat quraldarynyń jalpy saıasaty halyqty eńbekke jumyldyrýy tıis. Bólingen aqshany durys baǵytqa tıimdi jumsaý kerek. Sosyn osydan on bes jyl buryn jazdym, qaptaǵan ýnıversıtetterdiń paıdasynan zıany kóp. Qazir barlyq otbasynda balalary mindetti túrde joǵary bilim alýy kerek degen uǵym qalyptasqan. Bul qate. Bir úıde on bala bolsa, ony túgel joǵary bilimdi bolýy kerek. Al sol ýnıversıtet bitirgenderdiń tek jıyrma, otyz paıyzy ǵana jumyspen qamtylady. Qalǵan jetpis paıyzy jumyssyzdardyń sanyn kóbeıtedi. Meıli qyzyl dımlom alyp, shetelde oqyp kelse de, eger jyl saıyn myń zańger, myń bank mamany kerek bolsa, ýnıversıtet bitirgen on myń adamnyń tek myńy jumyspen qamtylady da, qalǵan toǵyz myńy dalada qalady.

–Kásipkerlik týraly kóp aıtamyz. Kásipkerlikpen aınalysyp júrgen adamdar aqshasyn monshaǵa, dárihanaǵa tym bolmasa janarmaı beketin ashýǵa jumsaıdy. Biz nege óndiristik bıznespen aınalyspaımyz?

–Osy jerde bir qatelik týraly aıtaıyq. Kez kelgen aýylda toı bıznesi jaqsy damyǵan. Bul halyqqa paıda ákelmeıdi. Qaptaǵan toı, qaptaǵan jıyn halyqty tıtyqtatyp, túbine jetedi. Dúnıejúzinde toı toılap, asyr salyp júrgen memleket joq. Jýyrda Dúnıejúzi qazaqtary qaýymdastyǵynyń jıyny Germanıada – Múnhende ótti. Sol jerdegi biz turaqtaǵan qonaqúıdiń aldynda eki jastyń toıyn jasady. Bar joǵy on shaqty adam jınaldy sol toıǵa. Jas jubaılardyń kıimi de tym qarapaıym. Bizdikindeı asta tók dastarhan joq.

–Menińshe, Qazaqstanda adamdar jumys emes, kásiporyndar jumysshylardy izdeýi kerek. Óıtkeni ulan ǵaıyr jerimiz bar. Halqymyz bar joǵy on jeti mıllıon. Biraq soǵan qaramastan shetelden mamandardy tartamyz...

–Qazaq aýyldarynda jumys joq dep el jurt túgel zarlaıdy. Al Qazaqstanǵa ózge elden qansha jumys kúshi kelip jatyr. Elimizde Ózbekstan, Tájikstan, Túrkmenstannan, tipti qazir Reseıden kelip jumys isteıdi adamdar. Al bizdiń qazaqtar elde jumys joq dep otyr.

– Endi osy oıdy, sanany ózgertý úshin ne isteý kerek, aǵa?

– Eń birinshi qazaqtyń uǵymyn ózgertý kerek. Qazaqqa: «Aınalaıyn, balań bir nemese eki ýnıversıtet bitirip, dıplom alǵanmen túk shyqpaıdy, dalada qalady» dep aıtatyn adam kerek. Qazir kez kelgen mekemeniń kúzetshisinen suraı qalsań, bir nemese eki dıplomy baryn aıtady. Aýyldaǵy halyq «jumys joq» dep zarlap jylaıdy. Sóıtip júrgende shetelden jumys kúshi kelip, jumys istep, aqshany kúrektep alyp ketedi.

– Osyǵan ne sebep? Bizdiń zańdar osal emes pe? Bálkim, sheteldik jumys kúshi arzanǵa jumys isteıdi, al bizdiń qazaq az aqshany mise tutpaıtyn shyǵar?

– Nege mise tutpaıdy? Aýyldaǵy aǵaıyn alpys-jetpis myńǵa jumys istese nesi jaman? Másele basqada. Jumys berýshi qolynan is keletin, tıanaqty oryndaıtyn adamǵa jumys jasatady. Bir ǵana mysal aıtaıyn. Kabınetimniń ishki esigin qazaqtarǵa jasattym. Jasalǵan esik ne durys ashylmaı, ne jabylmaı ábden mazany aldy. Al onyń ar jaǵyndaǵy esikti orysqa jasattym. Ýaqytyn, aqysyn aıtty, keldi, tez arada tıanaqtap bitirip ketti. Jumys beretin adam jumysshysy qazaq pa, orys pa, káris pe, oǵan qaramaıdy. Ony jumystyń sapasy kóbirek qyzyqtyrady. Qolynan is keletin adamǵa jumys beredi. Ózbekstan bolsyn, Tájikstan bolsyn, ózge eldiń azamattary erinbeıdi, bárin jalyqpaı oryndaıdy. Sondyqtan aýyldyń adamdaryn kásipke beıimdeý kerek.

– Elbasymyz otbasylyq bıznesti damytý týraly aıtty. Ata babalarymyz ejelden mal baǵý, egin egý, onyń ónimin retteýmen aınalysqan ǵoı. Men Almaty qalasy ákiminiń orynbasary Bolat Saýranbaevqa: «Almatyny damytpaý jóninde másele qaradyńyzdar ma?» degen suraqty tótesinen qoıdym. Sebebi, eki úlken qala búkil halyqty asyraı almaıdy. Sol úshin óńirlerdi, aýyldardy damytý kerek. Sol kezde iri qalalarda qylmys ta azaıar edi, ekologıalyq máseleler, jol kólik máselesi de retteler edi. Sony oılastyrý kerek sıaqty. Siz qalaı oılaısyz?

– Aıtyp turǵan máseleń durys. Biz balany «Oqy, shetel kóresiń, baıyp ketesiń» dep tárbıeleımiz. Balanyń bilimi men ıkemi bolsa ol bárine ózi qol jetkizedi. Eń aldymen biz balalardy kásipke beıimdemeımiz. Aýylda ósken bala qalaǵa kelip, tórt-bes jyl oqıdy. Dıplomyn alyp ne sandalyp júredi, ne aýylǵa qaıtady. Aýyldaǵy qazaq balasy ne úı sala almaıdy, ne dánekerleýshi bola almaıdy. Sodan jumyssyz qalady. Aqyrynda araqqa salynady. Joǵalady. Bul máseleni bılik sheshý kerek. Prezıdentke jetkizý kerek degen bólek áńgime, eń aldymen ata-ana buǵan erekshe mán berýi kerek. Óıtkeni ata-ana balasynyń nege beıim ekenin biledi ǵoı. Balany otyrǵyzyp: «Qolyńnan ne keledi?» dep surap, sol iske beıimdeý ata-ananyń sharýasy. Bala mal baǵa ala ma? Soǵan jiber. Qaltańnan aqsha shyǵaryp, balany oqytyp, áýre-sarsańǵa túspe. Ony tórt jyl sandaltyp, daraqylanyp, paıdasyz dıplom úshin mıllıondap aqsha jumsaǵansha, kásiptik bilim berý mekemesinde oqyt. Úı salyp, egin egip úırensin. Sonda ǵana qazaq jumyssyz qalmaıdy.

– Osy tusta, aǵa, syrttaǵy aǵaıyndy elge tartý arqyly da buǵan azdy kópti úles qosýǵa bolatyn sıaqty. Óıtkeni alys elderdi aıtpaǵanda, kórshiles ózbek, qytaı elinen keletin aǵaıyndardyń barlyǵy eńbekke, kásipke jaqyn. Olar Úkimetten kóp nárse surap, alaqan jaıyp otyrmaıdy. Olar tek turaqty tirkeýi men úı salatyn jeri bolsa, ary qaraı sharýasyn dóńgeletip kete beredi. Kásipkerlikti damytý úshin biraz jaǵdaılar jasalyp ta jatyr. Sondyqtan kórshiles memleketterden elge oralatyn aǵaıyn tek demografıalyq ahýaldy jaqsartýǵa ǵana emes, qazaqy qasıetter men qabiletterdi kóbeıtý turǵysynan da kómektesetin sıaqty. Osyǵan ne deısiz?

– Shetelderden jalpy mıllıonǵa jýyq adam kelipti. Ásirese, Ózbekstannan kelgen aǵaıyn kóp. Olardyń paıdasy da az emes. Óıtkeni olar ózbek halqynan otyryqshy kásipkerlikti jaqsy úırengen. Eńbekke beıim. Qytaıdaǵy aǵaıyn da eginshilikti, mal sharýashylyǵyn, sharýashylyǵyn, usaq kásipkerlikti jaqsy meńgergen. Shynyn aıta kerek, eldegi óz azamattarymyzdan góri, shetten kelgen aǵaıyn kásipke, eńbekke asa beıim. Sondyqtan menińshe, bul gazette sheteldegi aǵaıyndy Qazaqstanǵa qalaı keltirý kerek, qalaı jaǵdaıyn jasaý kerek, ekonomıkanyń qaı salalaryna tıimdi etip tartý kerek degen máseleler qarastyrylýy tıis. Osy jerde aıtyp ótetin taǵy bir másele bar. Sońǵy kezderi oralmannyń ımıji qatty tómendedi. «Oralmandar kún kóre almaı, qańǵyp júr» degen syńaıdaǵy áńgimeler kóp tarady. Negizinde elge oralǵan azamattardyń toqsan toǵyz paıyzy tıimdi eńbek etip, el damýyna ózindik úlesin qosyp júr. Sol sebepti, «Ult muraty» gazetinde oralmandardyń jaǵdaıy, olardyń eldegi tynys tirshiligi, tıgizer paıdasy týraly jazylýy kerek. Olar tildi, saltty, dástúrdi, aǵaıynǵa jaqyndyqty jaqsy saqtaǵan. Keı kezde asarlatyp, bir birine qolushyn sozyp, kómektesedi. Uıymshyldyq bar. Sondyqtan oralmandardyń osyndaı qasıetteri men el damýyna qosar úlesi jaıly kóbirek nasıhattalsa eken deımin.

– 1992 jyly Dúnıejúzi qazaqtarynyń qaýymdastyǵy quryldy. Kóp aǵaıyn «Qaýymdastyq shetten oralmandardy tartýmen ǵana aınalysady» dep shatasady. Biraq bul qaýymdastyq shettegi aǵaıynnyń máselesine bıliktiń nazaryn aýdartyp, etnıkalyq qazaqtardyń atamekenge oralýyna sep bolyp, alystaǵy aǵaıynnyń janaıqaıyn Úkimetke jetkizedi. Siz osy qaýymdastyqtyń basy- qasynda júrsiz. Qandastardyń elge oralýyna, olardyń mádenı-rýhanı talaptarynyń qanaǵattandyrylýy men kóshi-qon máseleleriniń unamdy sheshilýine zor eńbek sińirgenińizdi oqyrman jaqsy biledi. Ózbekstandaǵy, ásirese Qaraqalpaqstandaǵy aǵaıynnyń elge oralýyna «Qazaq ádebıeti» gazetinde jarıalanǵan «Enshisi bólinbegen el edik» degen maqalańyz yqpal etkenin bilemin. Osy jaıynda aıtyp berseńiz, jalpy bul qalaı bolyp edi?

– 1989 jyly Qaraqalpaqstanǵa barýyma shyǵarmashylyǵym sebep boldy. Qaraqalpaqstanda bes pesam qoıyldy. Onyń ishinde «Qyz jıyrmaǵa tolǵanda», «Eń ádemi kelinshek», «Bizder de ǵashyq bolǵanbyz» sıaqty pesalarym bar. Dramatýrg retinde Qaraqalpaqstanǵa barǵanda aǵaıyndardy aralap, qazaqtar qalyń qonystanǵan óńirlerde boldyq. Sóıtip elge kelgende «Qazaq ádebıetine» enshisi bólinbegen el edik dep, shalǵaıdaǵy halyqtyń rýhanı, mádenı talaptaryn oryndaıyq dep maqala jazdym. Ol kezde qazirgideı emes, gazette jarıalanǵan maqalaǵa nazar aýdarylatyn. Ózbekstan tarapy maqalaǵa selt etip, Qaraqalpaqstan oblystyq partıa komıtetiniń hatshysy Sharaf Ýsnatdınov bastaǵan bir top azamattar osynda keldi. Sonan soń, qaıtadan kezdesý ótkizip, aıtylǵan máseleler «Qazaq ádebıetine» basyldy. Bir aıdan keıin eki eldiń arasyndaǵy mádenı baılanysty qalaı kúsheıtemiz degen úlken dóńgelek ústel ótti. Oǵan QKP OK hatshysy Ózbekáli Jánibekov, bólim meńgerýshisi Myrzataı Joldasbekov aralasyp dóńgelek ústel jaqsy ótti. Menińshe, bul sheteldegi aǵaıynnyń máselesin kótergen alǵashqy maqalalardyń biri boldy. Sosyn eki eldiń arasyndaǵy baılanys nyǵaıa tústi. Óıtkeni «Qazaq ádebıeti» gazeti otyz myń tırajben taraıtyn. Sol úlken kóshtiń bastamasy boldy dep oılaımyn. Sonan soń 1992 jyly «Dúnıejúzi qazaqtarynyń qaýymdastyǵy» quryldy. Ol kezde Mońǵolıadan alǵashqy kósh keldi. 1993 jyly «Egemen Qazaqstanda» «Qazynaly kóshtiń qadirin bileıik» degen maqalam jarıalandy. Maqalada Mońǵolıadan kelgen aǵaıynnyń máselesi jaıly jazyldy. Sodan beri aǵaıynnyń elge oralýyna aralasyp kelemiz. Sol jyly Elbasyna kóshi-qon máselesi týraly aıtyldy. Sonyń arqasynda Qaraqalpaqstan men qazaq elin baılanystyratyn «Almaty – Nókis» temirjol qatynasy ashyldy. Osy tusta aıta ketý kerek, eger biz oralmandar, jalpy shetel qazaqtarynyń máselesin durys qoısaq, naqtylasaq, barlyq máseleler sheshiler edi. Ókinishke qaraı, sońǵy kezderi eshqandaı zańǵa sáıkes kelmeıtin, ekonomıkalyq áleýmettik máselelerge sáıkestendirilmeıtin usynystar jıi aıtylady. Sosyn alyp- qashpa áńgimeler kóp. Sodyqtan osy gazet oralmandarǵa qatysty máseleler durys, zańǵa sáıkes, ádil aıtylǵanyn qadaǵalasa eken deımin.

– Bıyl endi kóshi-qon máselesine qatty mán berilip jatyr. Árıne, bul jerde aıtyp ketpese bolmas. «Bir jamandyqtyń bir jaqsylyǵy bar» degen. Burynǵy Keńes Odaǵynyń quramynda bizben birge bolǵan Ýkraınadaǵy jaǵdaı bıliktiń tez es jıýyna sep bolǵan sıaqty. Elbasy Úkimetke tapsyrma berip, «Kóshi-qon» týraly zań jedel túrde qaıta qarastyrylyp jatyr. Osyny qaraý barysynda Úkimet basshysy óńir-óńirdi aralap, jıyndar ótkizdi. Keı óńirlerdegi jıyndarǵa siz de qatystyńyz. Osy másele jóninde ne aıtasyz?

–Bıyl shilde aıynda Tarazda Kárim Másimovtyń qatysýymen úlken jıyn ótti. Sol jıynda sheteldegi aǵaıynǵa qatysty máseleler men usynystar aıtyldy. Allaǵa shúkir, jumystar da atqarylyp jatyr. «Kóshi- qon» týraly jańa Zań qabyldanaıyn dep jatyr.

– Bul zańnan qandaı jańalyqtar kútýge bolady?

– Eń aldymen bul zań kóshi-qondy bir júıege túsiredi dep oılaımyn. Azamattardyń shetelden shyǵyp, Qazaqstanǵa kelýine deıingi kóshi-qon joly, júıesi zańdyq negizde rettelýi kerek. «Oralmandar tórt jyldan keıin azamattyq alady» delingen qazirgi zańda. Osy másele de qarastyrylady. Árıne, bir ǵana zań barlyq máseleni eshpeıdi. Qazir biraz usynystar aıtylyp jatyr. Qoldanystaǵy zań da jaman emes, biraq túsinik jaǵy álsiz. Oralmandardyń eń úlken máselesi – alys shetelden keletin azamattardyń vıza máselesi. Osy tusta oralmandardyń zańdyq bilimin jetildirý qajet. Ótkende Úrimjide bolyp, ol jaqtaǵy aǵaıynnyń máselesin biraz tyńdadyq. Sonda túsingenim, alys sheteldegi qazaqtardyń bas aýyrtar basty máselesi –elge kelgendegi vızasy eken. Vızanyń birneshe túri bolady. Jumys boıynsha vıza, qonaqqa kelgendegi birneshe kúndik vıza, Qazaqstanda turaqty qalýǵa nıettengen adamnyń vızasy basqa bolady. Al bizdiń aǵaıyndar qonaqqa keldim dep vıza ashtyrady da, elde qalyp qoıady. Kóptegen túsinbeýshilikter osydan týyndaıdy. Sondyqtan ol jaqtaǵy aǵaıyn elge ne úshin keletinin anyqtap, sheship alýy kerek. Sonan soń, shettegi aǵaıyndy saýattandyrý kerek. «Ult muraty» gazeti buǵan sep bolady dep senemin.

– Bul másele jazylar, biraq ol jaqtaǵy aǵaıynǵa qalaı jetkizemiz? Bálkim, gazetti ol jaqtarǵa taratý máselesin, saıttarda tóte jazýmen jazyp, túsinikti etý kerek shyǵar?

– Iá, bul da durys. Óıtkeni Úrimjidegi jigittermen sóıleskenimde, «Biz vızany qalaı alýymyz kerek, onyń qandaı túrleri bolatyny jaıly bilmeımiz» degen. Sosyn qazaqtar kóp shoǵyrlanǵan Úrimji, Nókis, Tashkent sıaqty qalalarda Qazaqstan kóshi-qonynyń konsýldyqtary ashylýy kerek. Ár elde elshilikterimiz bar. Sol elshilikterde kóshi-qon máselesimen aınalysatyn konsýldyq bolǵany durys. Oǵan bólek shtat ashylýy kerek. Bul másele jańa zańda jazylǵan. Máselen, Germanıa, Izraılge baratyn bolsańyz, sizdiń barlyq qujattaryńyz aldyn ala tekserýden ótedi. Sottalmaǵanyńyz týraly, jumysyńyz, atalmysh elge barýdaǵy maqsatyńyzdy aıqyndaıtyn anyqtamalar alynady. Mine, osyndaı júıeni bizge de enizý kerek. Elge oralǵysy keletin azamattyń barlyq qujattary aldyn ala Qazaqstanǵa jiberilip, qarastyrylýy kerek. Sonan soń azamattyq alý máselesi talqylanady. Mundaı júıe kórshiles Reseıde de bar. Ár eldegi elshilikterde kóshi-qon týraly konsýldyqtardaǵy mamandar Qazaqstanǵa kóshýge nıetti azamttarǵa qandaı qujat jınaýy kerektigi, tirkeýden shyǵarylýy tıistigi týraly keńester berip tursa bolady. Bul, menińshe, qıyn sharýa emes. Al bul máseleler BAQ-ta jarıalanyp turýy tıis.

– Suhbatyńyz úshin rahmet! Aıtylǵan máseleler ońtaıly sheshimin tabady dep senemiz.

Suhbattasqan Qutmaǵambet QONYSBAI

Derekkóz: "Ult muraty" gazeti