Teńgeniń qunsyzdanýy negizinen 2 faktorǵa kep tireledi: birinshisi - munaıǵa álemdik baǵanyń tómendeýi, ekinshisi - Reseı rýbliniń qunsyzdanýy. Osyǵan oraı keshe Ulttyq bank tóraǵasy Qaırat Kelimbetov teńgege qatysty ustanymdy taǵy bir nyqtaǵan bolatyn. Bas bankır budan bylaı da valútalyq aıyrbas baǵamy 1 dollarǵa 170-188 teńge aralyǵynda belgilenedi, bul baǵam dálizi bizge keleshekke nyq senimmen qaraýǵa septigin tıgizedi, sol sebepti de qazaqstandyqtarǵa teńgedeı salymdy senimdi túrde jınaqtaý berýine bolady dep sendirdi.

Degenimen..

Elimizdiń birqatar ekonomıs-sarapshylary teńgeni qunsyzdandyrmaı bolmaıtynyn, teńgeni tejep ustaý naq qazir naryq zańdylyqtaryna saı kelmeıtinin aıtyp dabyl qaǵýda.

Teńge rúbldiń izimen nege júrýi kerek?

Jumadildda Baıahmetov, ekonomıs-ǵalym:

- Qazir elimizde bir rúbl 2,80 teńge bolyp tur. Rúbldiń Qazaqstanda bulaısha arzandaýy buryn-sońdy bolmaǵan kórinis. Ótkende Ulttyq banktiń ózi 2009 jylǵy daǵdarystan keıin de rúbldiń quny bulaısha túspegenin aıtyp daǵdardy. Al endi jaǵdaı osylaı qalyptasýy muń eken, qazaqstandyqtardyń basym bóligi arzan rýbldi kósip satyp alyp aldy. Qarapaıym halyqtyń oıynsha arzan rúbldi sátti paıdalanyp satyp alý barynsha paıdaǵa keneltedi. Mysaly, osydan úsh aı buryn Reseıdiń bir rúbliniń baǵamy Qazaqstanda 4 teńgegiń aınalasynda tursa, qazir 2,80 teńge bolyp tur. Aıyrmashylyqty sezingen biraz qaýym qazir arzan rúbldi satyp alyp, ony qaıtadan Reseıdiń naryǵyna aparyp salyp, saýda-sattyqpen aınalysyp ózinshe paıda kenelýde.

Bulaısha qazaqstandyqtardyń arzan rúblge qumartýy bul elimizdiń ekonmıkasyna zıanyn tıgizbeı qoımaıdy. Arzan rúbl satyp alyp jatqan otandastarymyz Reseıde tek qana iri saýda jasap qana qoımaı olar tipti azyq-túlikke deıin sol elden tasýda. Al bizdiń bulaısha arzan rúbldi satyp alyp, ony qaıta aparyp Reseı naryǵyna salýymyz Reseıden góri biz úshin asa qaýipti. Ras, Reseıge munyń qaýpi bar. Ol elge qaýipti bolatyn sebebi syrttan baratyny bar, ishki aınalymdaǵy rúbli kóbeıýi bar barlyǵy qosylyp Reseı valútasynyń quny odan ári tómendeı beredi. Bul rúbldiń odan ári qunsyzdana beretinin kórsetedi. Al biz úshin qaýiptisi bul úrdis óz ekonomıkamyzdy toqyratady. Qansha jylǵy eńbegimizdi joq qylady. Budan bizdegi otandyq ónimge suranys tómendep, elge jappaı Reseıden arzan ımport aǵyla bastaıdy. Bul ózinen ózi otandyq ekonomıkanyń adymyn ashtyrmaıtyn qubylys. Reseı árıne bul sátti qur jibermeıdi. Ózinen taýaryn alyp jatqan elge Reseı budan bylaı belgili bir talaptar qoıady. Reseı óz ekonomıkasyn áldendirý úshin endi bolashaqta arzan ımportyn bizge toǵytyp bizdiń ishki naryqty odan ári jaýlaı túsedi. Bul - bile bilgenge óte qaýipti tus. Reseı endigi kezekte ımporttyq tasymalyna barynsha nazar aýdara bastaıdy. Osylaısha Reseı qazaqstandyq naryqqa kelip barynsha kirigýdi, sol arqyly kórshi el óndirisshileri elimizden ózderine jaıly ekonomıkalyq orta qalyptastyrýdy oılastyryp otyr. Reseıdiń taýaryn jappaı ala bergen soń, qazir otandyq óndiristiń adymy ashylmaı tur. Sondyqtan teńge rúbldiń izimen júrýi tıis. Eksporttaýshylarmyzǵa dollardy qymbattatý tıimdi bolmaq. Eksport-ımport qatynasynda otandyq ónidirisshiler dollarmen aıyrbas jasaıdy. Sondyqtan eksporttaýshylardyń paıdasyn eselep, búdjetke túsetin túsimdi kóbeıtý úshin bir dollar 270 teńge bolýy kerek. Olaı etpesek, eksport- ımport qatynasynda bizge paıda kelmeıdi. Budan otandyq kásiporyndardyń tabysy azaıyp, óndiristiń aıaq alysy keri kete bastaıdy. Sondyqtan otandyq óndiristi qoldaý úshin de, ekspot-ımport qatynasynan paıda kórý úshin de dollardy qymbattatýǵa májbúrmiz. Sol úshin de teńge rúbldiń izimen júrýi kerek. Teńgeni qoldaý úshin, otandyq óndiristi qoldaý úshin bizge altyn-valúta qorynan, Ulttyq qordan qatarynan eki jyl qarjy alyp otyrýǵa týra keledi. Al bul tipti shyǵynǵa batyratyn qubylys.

Munaı baǵasy da alqymnan alyp turǵan joq pa?

Sondaı-aq mamandar álemdik naryqtaǵy munaı baǵasynan túsetin túsimniń de tym azaıyp ketkenine baılanysty teńgeni qunsyzdandyrýǵa týra keletinin alǵa tartýda.

Meıram Qabdrahmanuly, ekonomıs-sarapshy:

- Brent markaly munaı baǵasynyń barreline 45 dollar bolyp túzilýine qatysty elimizdiń Ulttyq banki teńgeni 15,5 paıyzǵa qunsyzdandyrýy kerek. Budan baryp bir dollardyń quny 270 teńgeni quraýy ǵajap emes. Qazaqstannyń jalpy ishki ónimi munaı baǵamy barreline 100 dollar bolǵanda 4,8-4,5 paıyz bolýy kerek-tin. Degenmen álemdik bırjada munaı baǵamynyń ár kún saıyn tómendep jatqanyn eskersek, 2015 jyly elimizdiń jalpy ishki ónimi azaıýýy ábden múmkin. Muny jasyrýdyń esh qajeti joq. Bolashaqta bizge ımport-eksport ara-qatynasyn retteý úshin dollardy qymbattatýǵa týra keledi.

Bizdiń eksportymyzdyń 80 paıyzyn munaı quraıdy. Munaıdan túsetin túsimdi biz dollarmen eseptesemiz. Munaı baǵasynyń tómendeýi – sol túsimdi azaıtyp jiberdi. Al endi soǵan qaramaı dollar arzan kúıinshe qala beretin bolsa onda túism de eselenbeıdi ǵoı. Aýyrtpashylyq kóktemge qaraı anyq bilinedi de Ulttyq bankke teńgeni devalvasıalaýǵa týra keledi. Sebebi munaıdan túsetin túsim azaıyp qazirdiń ózinde búdjettiń de kirisi kúrt tómendedi. Teńgeni tejep ustap turý úshin de qordan qomaqty qarjy jumsaýǵa týra keledi. Otandyq ónidiris oryndaryn qoldaý úshin, qarjy ınstıtýttaryn toqyratpaý úshin de Ulttyq qordan qarjy alynatyny bizge málim boldy. Biraq halyqaralyq sarapshylar bul daǵdarystyń 2017 jylǵa deıin sozylatynyn basa aıtyp otyr. Sonda eki jyl boıy teńgeni tejep ustaımyz dep qanshama shyǵyn kóremiz. Bul yńǵaıǵa kelmeıtin jaıt. Sondyqtan altyn-valúta qoryn únemdeý úshin teńgeni devalvasıaǵa túsedi. Muny moıyndaý kerek.

Otandyq óndiris álden sýbsıdıa surap otyr

Jumadilda Baıahmetov, ekonomıs-ǵalym:

- Rúbl men grıvnanyń qulaýynan qazaqstandyq kásipkerler álden sýbsıdıa surap otyr. Qazir bizdiń naryqta Reseıdiń taǵamdardan qazaqstandyq agraıılerdiń shyǵarǵan ónimderi qymbat. Reseı rúbli quldyrap, ekonomıkasy myń qubyla bastaǵanna keıin olardyń ónimderiniń de baǵasy tústi. Bul óz aldyna al endi bizge nege bul elderden arzan ımport aǵyla bastady degenge jaýap izdelikshi, mysaly, Kedendik Odaqta taýar úlesi qysqaryp otyrǵan myna bizder. Reseı Kedendik Odaq aıasynda bizge kóp mólsherde taýar engize alady. Al bizdiń keńistigimiz, taýar óndirý qabiletimiz Reseıden qaraǵanda tómen jáne az. Demek, bul jerde bizdiń otandyq kásipkerlerge ádiletsiz básekelik orta qalyptasyp otyr. Mysaly, bizde qosymsha qun salyǵy 12 paıyz bolsa, Reseıde 18 paıyz. Korporatıvtik tabys salyǵy bizde 20 paıyz bolsa, Reseıde 30 paıyz. Al endi bul ádiletsizdik emes nemene? Buǵan qosa Reseıdiń arzan ımporty bizdiń naryqqa emin-erkin kelip jatyr. Ar Reseı tarapy bizdiń keıbir taýardarymyzǵa «tehnıkalyq reglamentke saı emes» degen jeleýmen shekteý de qoıyp tastaı alady. Ol azdaı qazaqstandyqtar arzan rúbldi kósip satyp alyp, Reseıden iri-iri saýda jasap jatyr. Al endi ol azdaı teńgeni qunsyzdandyrmaımyz deımiz. Tejep ustaımyz deımiz. Bul naryq zańdylyǵyna qaıshy keletin dúnıe. Otandyq óndiris qazirden sýbsıdıa, dotasıa surap, kómekke zárý bolyp otyr. Mundaıda teńgeni tejep ustaımyz deý aqylǵa syıymsyz. Barlyǵyna shynaıy kózqaraspen qaraıtyn kezeń áldeqashan jetti emes pe?! Eger biz eksport-ımport ara qatynasynan paıda kóremiz desek, otandyq óndiristi qoldaımyz desek, teńgeni qunsyzdandyrýmyz kerek bolady. Al qunsyzdandyrmaı ustap turamyshz desek, onda otandyq óndiristi, ekonomıkany qoldaý úshin qordan qomaqty qarjy alýǵa týra keledi. Degenmen daǵdarys uzaqqa sozylar bolsa, ol áreket te ýaqytsha kómek bolmaq...

 alashainasy.kz