Almaty qalasyndaǵy psıhıkalyq saýyqtyrý ortalyǵyna bardyq. Bizge suhbat berýge kelisken dáriger emdelýshimen áńgimelesip otyr eken. Naýqastyń jasy 80-nen asqan, júzi solyńqy, júrisi baıaý. «Sý ishkim keledi» degeni sol edi, meıirbeke kishkentaı balamen sóıleskendeı qalaǵanyn beretinin aıtyp, qoltyǵynan demep, palataǵa alyp ketti.

Bul keıýana 50 jylǵa jýyq otasqan kúıeýi ózin ýlap óltirgeli júrgenin aıtyp shaǵymdana beripti. Amaly quryǵan kúıeýi jubaıyn psıhıkalyq saýyqtyrý ortalyǵyna tapsyrýǵa májbúr bolǵan.

Dárigerlerdiń aıtýynsha, adamdar jasy ulǵaıǵan saıyn túrli psıhıkalyq dertke ushyraıdy eken. Qan qysymynyń kóterilýi de jan aýrýyna sebep bolady.

Asfendıarov atyndaǵy QUMÝ oqytýshysy, profesor Ǵalıa Mahmetqyzy Qudıarova emdelýshiniń dárigerimen keńesýge kelipti. Az-kem aman-saýlyq surasqannan keıin ekeýi naýqastyń jaı-kúıin talqylaı bastady.

- Balasymen, kúıeýimen sóılesý kerek. Anamnez jasaý qajet. Onyń qan qysymy 160-ta 100. Sondyqtan qan qysymynyń joǵarylaýyna baılanysty psıhıkalyq aýrýǵa shaldyqqan bolýy múmkin nemese egde jastaǵy adamdarda kezdesetin psıhoz bolýy yqtımal, - deıdi Ǵalıa Mahmetqyzy.

«Anamnez – psıhologıalyq termın. Emdelýshige nátıjeli em júrgizý maqsatynda onyń et jaqyndarynan – týystary men kórshilerinen naýqas týraly aqparat jınaý».

- Naýqastyń este saqtaý qabileti qandaı?

- Jyl, aıdy jaqsy biledi...

Ekeýi keńese kele, qandaı em-dom júrgizetinin naqtylady. Naýqasqa qatysty aqparatty saralap, syrqattyń jaǵdaıyn ońaltý joldaryn qarastyrdy.

Psıhıkalyq aýrýlardyń shyǵý sebebi kóp. Aýrýy asqynyp ketken naýqastar keıde ózine ǵana emes, qoǵamǵa da qaýip tóndiredi. Psıhıatrıa salasynda 50 jyldan astam ýaqyt jumys istegen Ǵalıa Mahmetqyzy kásibı ómirinde túrli jaǵdaımen betpe-bet kelgenin aıtady.

- Áli esimde, egde jastaǵy apaı balasyn urlyq jasady dep aıyptaǵan. Balasy óziniń dalabyn urlap júrgenine senimdi bolǵan. Al shyn mánisinde ózi zatyn tyǵyp qoıyp, ony umytyp ketken, biraq balasynan kórgen, - deıdi dáriger.

Psıhıkalyq aýrýǵa shaldyqqan adamdar aınalasyndaǵylarǵa túrli aıyp taǵýy múmkin. Onyń ishinde tipti ómirge qaýip tóndirý, shpıondyq áreket t.b. mysaldar kezdesedi. Medısınadan habary joq adamdar naýqastyń qıalyna senip qalýy ǵajap emes. Sebebi keıde olardyń oıdan shyǵarǵan ótirigi shyndyqqa óte uqsas keledi. Joǵaryda biz atap ótken seksenniń seńgirindegi ájeıde de dál sondaı belgiler aıqyn bilinedi.

Aýanyń lastanýy, tamaqtyń qunarsyzdyǵy sekildi sebepterden adamnyń táni aýrýǵa shaldyǵyp jatady. Al basy, mıy, rýhy, jan dúnıesi zaqymdanǵan adamdar týraly kóp estı bermeımiz. Sonyń saldarynan halyq arasynda ańyzǵa bergisiz áńgimeler órip júr.

Psıhıkalyq aýytqýshylyqty qalaı emdeý kerek, onyń sebep-saldary qandaı? Aýyr naýqastan tolyq aıyǵyp ketýge bola ma? Psıhıkalyq saýyqtyrý ortalyqtarynda naýqastarmen jumys isteý qaýipti me? Osy jáne ózge de suraqtardy bilý maqsatynda Ǵalıa Qudıarovadan syr sýyrtpaqtap kórdik.

Ǵalıa Mahmetqyzy psıhıkalyq saýyqtyrý ortalyqtarynda jumys isteıtin dárigerlerdiń jalaqysy tómen ekenin aıtyp qaldy. Qosymsha zıandylyǵy úshin beriletin 30 paıyz ústeme aqsha da tólenbeıdi eken. Qysqasy, qordalanǵan máselede shash-etekten.

- Psıhıatrdyń jumysy óte qıyn. Jetkinshekter de, eresek adamdar da túrli dertke shaldyǵady. Eresektermen sóılesesiń, al balalar eshteńe aıta almaıdy. Mundaǵy dárigerler jumysty jaqsy kórgendikten ǵana júr. Saýdaǵa shyqsa, myna jalaqysynan bes ese kóp aqsha tabar edi. Biraq súıikti mamandyqtaryn qımaıdy. Sondyqtan psıhıatrlardyń jalaqylaryn da, zeınetaqylaryn da kóterý kerek, - deıdi Ǵalıa Qudıarova.

Ras, dárigerler óz ómirin, densaýlyǵyn kúnde qaterge tigedi. Sebebi psıhıkasy buzylǵandardan bárin kútýge bolady. Ǵalıa Mahmetqyzynyń ózi de kásibı ómirinde qaıǵyly jaǵdaılarǵa kýá bolǵan.

- Naýqastyń bet-álpetinen onyń kóńil-kúıin anyqtaýǵa bolady. Eger emdelýshi áldenege alańdap tursa, óte saq bolǵan abzal. Jaqynda emdelýshi áıelmen sóılestim. Ol aýrýy asqynyp turǵanda esikti syndyryp, qashyp ketken. Olardyń kúshi kóp bolady. Urǵanda kez kelgen adamdy jaıratyp salady.

Bastan ótkergenim, estigenim, kórgenim  bar. Buryn jedel járdemde jumys isteıtin bir jigit syrqat adamdy alyp ketýge barǵanda naýqas ony úıiniń dálizinde myltyqpen kútip turǵan. Dárigerdi kórgen ýaqytta birden atyp jibergen. Jigit sol jerde til tartpastan kóz jumdy.

Osy rette taǵy bir qaıǵyly oqıǵa esime túsip otyr. Osydan birneshe jyl buryn naýqastardyń kóńilin aýlap, eńbekke baýlý úshin baqshada jumys isteýge ruqsat berildi. Bir emdelýshiniń arýy qozyp ketip, qolyndaǵy kúrekpen dárigerdiń basynan urǵan, - dep kúrsindi Ǵalıa Mahmetqyzy.

Psıhıkalyq aýrýǵa shaldyqqandardyń arasynda túrli adamnyń keıpine enetinder de tabylady. Adamzat tarıhynda ondaı adamdar bar. Eń qyzyǵy, olardyń jasy, minezi árqıly bolyp keledi. Tarıhta 24 adamnyń keıpine ene alatyn Bıllı Mıllıgandy kóbi biledi. Ǵalıa Mahmetqyzy sondaı da adamdardy emdegen.

- Psıhıatrıa salasynda kóp jyl eńbek etkennen keıin túrli aýrýlardy jolyqtyrdym. Tipti medısınalyq bilimi bar naýqas áıel óziniń murnynyń joǵary tusynda taǵy bir adam ómir súredi dep oılaǵan. Áıeldiń medısınalyq bilimi bolǵandyqtan ol adam aǵzasy qalaı qurylǵanyn, anatomıany jaqsy biledi. Sondyqtan  óz denesinde bógde jaratylystyń ómir súrip jatqanyna senýi – onyń álemdi qabyldaýynyń buzylǵanyn bildiredi. Ondaı adamdar sandyraqtaıdy. Syndy durys qabyldaı almaıdy.

Dáriger adamnan psıhıkalyq aýytqýshylyq baıqaǵanda birden dárigerlerdiń kómegine júginýge keńes beredi. Ony óz betinshe emdeýdiń saldary aýyr bolýy múmkin dep eskertedi.

- Adamnan psıhıkalyq aýytqýshylyqty baıqaǵan ýaqytta ony asqyndyryp almaý úshin saýyqtyrý ortalyqtaryna jatqyzý óte mańyzdy. Qazaqtar kóbine jaqyndaryn aýrýhanaǵa jatqyzǵysy kelmeı tartynshaqtaıdy. Biraq ol naýqastyń otbasyna, qoǵamǵa qanshalyqty qaýipti ekenin jáne aýrýynyń asqynyp ketetinin jete túsinbeıdi. Sońynda ózderi zardap shegip jatady.

Atyn atamaı-aq qoıaıyn, esimi elge belgili bir adam balasynyń aýrýyn halyqtan jasyrý úshin óz úıinde emdegen. Naýqas bala ákesiniń basynda arnaıy apparat ornatylǵanyna jáne onyń AQSH-tyń barlaý qyzmetinde jumys isteıtinine senimdi bolǵan. Ákesi úıine kelgende balasy ony baltamen kútip turǵan. Ákesiniń úıden shyǵyp ketýge murshasy bolmaǵan. Sebebi esik avtomatty túrde jabylyp qalǵan. Sol jerde ákesiniń basyn shaýyp alǵan. Al anasy jatyn bólmesinde tumaýratyp jatqan. Aýrý bala anasyn da óltirgen. Amal ne, osyndaı qaıǵyly jaǵdaılar bolyp turady.

Muny ózgelerge sabaq bolýy úshin aıtyp otyrmyn. Eger aýrýdy dál ýaqytynda baıqasańyz, ony tolyq emdep, jazýǵa bolady. Qazir múmkindikter kóp. Dáriler de jaqsy. Al ýchaskelik dárigerler joq. Osy jaǵy qynjyltady, - dedi dáriger.

Eresek adamdar túrli sebepke baılanysty aýrýǵa shaldyǵady. Depressıadan, qan qysymnyń joǵary bolýynan, kárilikten. Al ómirdi áli kórmegen, qıyndyqpen betpe-bet kelmegen balalarda psıhıkalyq aýytqýshylyq qalaı paıda bolýy múmkin degen zańdy suraq týyndaıdy. Dáriger onyń sebebi óte kóp ekenin aıtady. Sonyń biri – áıelderdiń júktilik kezindegi psıhologıalyq jáne fızıkalyq jaǵdaıy. Áıelder júkti kezinde stress alsa nemese kúızelse, tumaýratsa, ol tikeleı sharananyń mıyna, jetilýine keri áserin beredi. Osydan balada psıhologıalyq aýytqýshylyq paıda bolady. Sondyqtan bolashaq analar men júkti áıelderge keńesim: júktilik kezinde barynsha saqtanyńyzdar, ómirde qandaı qıyn jaǵdaı bolsa da, balańyzdyń densaýlyǵy men bolashaǵyna yqtıat bolyńyz, - dep aqylyn aıtty.

Qazaqta psıhıkalyq aýrýǵa shaldyqqan adamdy «esi aýysqan», «jyndanǵan» dep jatady. Keıbiriniń ishine jyn kirgenin alǵa tartyp, moldalardyń kómegine júginedi. Ǵalıa Mahmetqyzy ondaı dástúrli emes medısına túrin moıyndamaıdy. Onyń oıynsha, adamnyń ishine jyn kirýi múmkin emes. Naýqasty túrli emshilerge kórsetkenshe birden dárigerge qaratý qajet.

- Aýrýǵa shaldyqqan adam sandyraqtaıdy. Onyń aıtqandarynyń barlyǵyn shyn dep qabyldaýǵa bolmaıdy. Ol psıhologıalyq aýrýǵa shaldyqqandyqtan ishime jyn kirip ketti dep oılaýy múmkin. Shyn mánisinde bul – tek aýrýdyń saldary, - dep sózin qorytyndylady psıhıatr.

Ásem Álmuhanbet