Jeltoqsan oqıǵasy týraly túsirilgen «Allajar» fılminiń avtory Qaldybaı Ábenovtiń jaǵdaıy múshkil. Bes jyl buryn ınfarkt pen ınsýltti qatar alǵan soń júrip-turýy qıyndaǵan, júregi men júıkesi álsiregen, sonyń saldarynan sóıleýi de qıyn, tynys alýy aýyr. Qazaqqa «Allajardy» syılaǵan rejıserdiń qal-jaǵdaıyn bilip, kóńilin surap qaıtý úshin Qamshy.kz aqparat agenttiginiń tilshisi Qaldybaı Ábenovtiń úıine bardy.

Jeltoqsanǵa qatysqan ultjandy azamat Erlan Dekelbaevtan Qaldybaı Ábenovtiń meken-jaıyn alyp, úıine attandym. Tıisti jerge jetken soń «qatelespedim be?» dep Erlan Dekelbaev jibergen habarlamaǵa qaıta-qaıta qaradym, joq, dál ózi. Qaldybaı Ábenovtiń páteri toz-tozy shyqqan jataqhananyń úshinshi qabatynda eken. Esigin qaǵyp edim, aǵanyń «qazir!» degen daýsyn estidim. Qaldybaı aǵa esikke jetemin degenshe shamamen 10 mınýttaı kúttim. Eki bólmeli kishkentaı páterde rejıser jalǵyz turady. Bir bólmesinde tamaqtansa, ekinshi bólmede uıyqtaıdy, teledıdar qaraıdy, kitap oqıdy. Tamaq daıyndaıtyn bólek bólme bar, alaıda adam aınalatyn oryn joq, bólme dep aıtýǵa da kelmeıdi. Páter qabyrǵasyna súıenip júretin arnaıy temirler ornatylǵan. Sebebi Qaldybaı aǵa súıenishsiz júre almaıdy. Balkonǵa shyǵatyn esik pen terezeni ádeıi jartylaı ashyq qaldyrǵan, qatty jabylyp tursa, ashýǵa aǵanyń kúshi jetpes edi. Elektr jylytqysh qosyp qoıǵandyqtan, úıdiń ishi jyly eken.   

Qaldybaı Ábenovtiń kúni dári ishýmen ótedi. Bólmeniń burysh-buryshyndaǵy kishigirim ústelderge dáriler men sýǵa toly keseler qoıylǵan. Ol ár eki saǵat saıyn dári qabyldaýy kerek. Buǵan deıin úsh saǵat saıyn iship júrgen, jaǵdaıy kúnnen kúnge nasharlaǵan soń araǵa eki saǵat salyp iship turýyna týra kelipti. Ýaqytyn keshiktirýge bolmaıdy, áıtpese jaǵdaıy qıyndap, óz-ózine ıe bola almaı qalady. «Meniń asqazanym hımıalyq zaýytqa aınaldy ǵoı qazir», - dep ázildep qoıdy Qaldybaı aǵa. Men bul áziline kúle almadym, kókiregim qars aırylǵandaı boldy. «Halqy úshin arpalysqan azamattyń mynadaı kúıge túskeni qalaı?». Osy suraq kókeıimdi tesip barady. Alaıda syr bildirmeýge tyrystym. Kóz kórinerlik jerde Qamshy.kz aqparat agenttiginen alǵan «Alash izbasary» atty sertıfıkaty men medali tur.

Men barǵanda aspan shaıdaı ashyq edi. Kún jylyp qalǵan. Qaldybaı aǵa dalaǵa shyǵyp serýendegisi keldi. Átteń, dármensiz. Terezege úńilip otyrýdan basqa amaly joq.

Meniń barǵanyma aǵa rıza bolyp qaldy. Sóıtip, ózi túsirgen «Allajar» fılmin birge qaraıyq dep usynys jasady. Uzaq oılanbastan kelise kettim, fılmdi avtorymen tamashalaýdyń jóni bólek qoı. Túsinbegen tustarymdy surap otyrdym, fılmniń keremettigine taǵy kózim jetti.

1986 jyly jeltoqsanda qany tógilgen talaı bozdaqtyń rýhyn asqaqtata almaı kelemiz. Ony jańǵyrtatyn dúnıeler áli de muraǵatta jatyr. Solardyń biregeıi – osy «Allajar» fılmi. Bul fılm jaryqqa shyqqan, alaıda otandyq telearnalardan kórsetilýi tıis týyndyny tek YouTube jelisinen tamashalaı alamyz. Onyń ústine, jaryq kórmegen áli eki jarym saǵattyq lentasy bar. Onyń shyǵarylýyna kedergiler bolǵanymen, Qaldybaı aǵanyń beriletin túri joq. Shákirtimen birge «Allajar taǵdyry» atty kitap jazǵan. «Sol kitap jaryqqa shyqqanda, bar shyndyq belgili bolady», - deıdi rejıser senimdi túrde. Qaldybaı aǵa kitaptyń shyǵýyna demeýshi izdep júr.

Eki jarym saǵattyq fılmdi tamashaladyq ta, shaı iship otyryp aǵamen biraz áńgime aıttyq. Búgingi qazaq kınosyn talqyladyq, «Qazaqfılmniń» kemshilikteri aıtyldy.

–Aǵa, aýrýhanaǵa qaralyp júrsiz be? – dedim áńgime aýanyn basqa jaqqa buryp.

–Joq, sharshadym. Bizdiń medısına nashar, ókinishke oraı. Meni Astanadaǵy neırohırýrgıa bólimine operasıa jasaýǵa jibergen. Al elordada dárigerler meni qaraǵan da joq. «İshseń, áseri jaqsy» dep bir dárilerdi berdi. Men Astanaǵa poıyzben bardym, eki kún jol júrdik. Kúızelis jaǵdaıynda bolǵam. Al ondaı adamǵa dári qalaı sińedi? Aqyry ózimniń dárimdi ishtim. Olardyń maǵan usynǵan dárileri Fransıanyki, al men ózimizdiń Qazaqstannyń dárilerin iship júrgem. Ózimizdiń qazaqtyń dárisi jaqsy, onyń ústine maǵan sińetini sol. Dárigerler meniń densaýlyǵymdy zerttep, basymdy túgel qaraýlary kerek edi. Joq, men bardym, dári berdi, sonymen bitti. Teksermeı jatyp, «bári kesh» degendeı anyqtama jazyp berdi. Endi kórmegenim solar bolsyn.

Dál men sekildi naýqastarǵa aýrýhanada eshqandaı jaǵdaı jasalmaǵan. Qabyrǵalarǵa mynadaı súıenishter ornatyp qoıý kerek qoı (óz úıindegi súıenishterin kórsetti – Qamshy.kz). Ol da joq, qozǵalyp ári-beri júrýdiń ornyna aýrý adamdar tósekterinde tapjylmaı jatady.

Men ondaı dárigerlerge baǵynbaımyn. Ózimmen ózim kúresemin. Anda-sanda ýchaskelik dárigerim kelip, dárilerimdi ákeledi. Eki-úsh dárini tegin alamyn. Bir aýrýyma aýrý jamalyp, ómirim solaı ótip jatyr. Tósekke jatýǵa qorqamyn. Jatqan soń turýym qıyn bolady. Qatty sharshap qalǵanda bolmasa, uıyqtamaı júre beremin.

Aıaq-qoldarym mıyma baǵynbaıdy, dári ishkende ǵana óz-ózime kelemin.

– Osydan biraz jyl buryn mı­nıstr Arystanbek Muhame­dıuly sizge densaýlyǵyńyzǵa baılanysty kómektesetinin aıtyp edi. Sol sóz oryndaldy ma?

– Joq, eshqandaı da kómek kórsetilmedi. Bári ótirik, bos sóz.

– «Allajardy» kórip otyryp, sol zamanǵa ózim de baryp qaıtqandaı kúı keshtim. Jeltoqsannyń aýyrtpalyǵyn akterlermen birge sezindim. Naǵyz kıno kórdim. Al qazirgi qazaqtyń kez kelgen kınosynan, tipti tarıhı fılmderinen mundaı áserge bólene almaısyń. Onyń sebebi nede?

– «Qazaqfılmdegi» jaǵdaı óte qıyn. «Kóshpendileri» kıno emes. Ózderin aldaý ǵana. Kıno túsirgende aldymen senarıdi qabyldaý kerek. Sosyn baryp aqsha suraý kerek. Al bizde kerisinshe: aldymen aqsha alady, keıin senarı jazady. Máselen, Qazaq handyǵynyń 550 jyldyǵyna oraı túsirilgen fılmde aldymen aqsha aldy, sol aqshaǵa qaraı senarı jazdy. Ol durys emes. Kınoda tarıh joq, oıdan qurastyrylǵan bári. Ony rejıserdiń ózi de túsinbeıdi. Onda qazaq kim, kim qaı rýdan, kim kimge qarsy shyǵyp jatyr, keıipkerler ne istep júr – túsinip bolmaısyń. Alańda júgirip júrgen bireýler. Keıin ózderin ekrannan kórgenderine máz. «Kóshpendiler» de solaı. Iaǵnı dramatýrgıalyq negiz joq, senarı joq. Qazaqfılmniń basty qateligi – sol. Dramatýrgıalyq negiz bolmasa, shyǵarma nashar bolady. İrgetasy qalanbaǵan úı sıaqty bolyp qalady. Árıne, tehnıka damyǵan zamanda sapaly fılm túsirý ońaı. Biraq tehnıkalyq sapa eshqandaı ról oınamaıdy. Naǵyz shyǵarmanyń jóni bólek. Qazirgi qazaq kınosy ózin tyǵyryqqa tirep jatyr.

Bular ózimizdiń kásibı rejıserlerdi shaqyrmaıdy. Shetelden aldyrady. Bul – «Qazaqfılmniń» ekinshi qateligi. Fılmdi jasaıtyn – rejıser. Ondaılar tolyp júr. Biraq mınıstrlik, «Qazaqfılmniń» basshylyǵy  qazaqtyń rejıserlerin ysyryp qoıady. Ketip jatqan shyǵyn. Onyń ústine, Máskeýden, Gollıvýdtan kelgen rejıser qazaqtyń tarıhyn qaıdan bilsin? Iá, tehnıka jaǵy jaman emes, biraq dramatýrgıa bolmasa, tarıh bolmasa, ol kınonyń ne qajeti bar? Bizdiń týyndylar sondaı.

Qazaqta mynadaı ádemi sóz bar: «Syn túzelmeı, min túzelmeıdi». Ol ras. Qazaqtyń kınosynda, basqa da ónerinde jetispeı turǵany – osy syn máselesi. Kınony túsinip, sony synaı biletin, aqıqatyn aıta biletin synshy bizde áli kúnge deıin bolǵan joq. Ózin synshymyn dep sanaıtyn kınotanýyshy kóp. Biraq olar synshy emes. Olardyń ózderi tanyp alǵan rejıserleri bar, ózgelerdi sanatqa qospaıdy.

Tipti, músinshilerdi synaıtyn synshylar joqtyń qasy. Máselen, Qazaqstandaǵy músinderdi alyp qaraıyq. Bizde músin joq, jaı ǵana tas bar. Úlken bolyp Abaıdyń músini tur, biraq Abaıdyń oıy joq, dınamıkasy, plasıkasy joq. Betindegi, qolyndaǵy, denesindegi bulshyq etteri oınamaıdy. Ony men músin dep sanamaımyn. Ǵylym akademıasynyń aldyndaǵy Shoqan Ýálıhanovtyń músini de dál sondaı. Músinshiler eń aldymen adamnyń oı-sanasyn túsinýi kerek.

Muny synshylar tipti bilmeıdi. Kıno óneriniń jaǵdaıy da dál sondaı, - dep ishindegi sher-shemenin aqtaryp saldy qart rejıser.

Qaldybaı Ábenov basynan ótken talaı soraqylyqty esine túsirdi. Onyń aıtýynsha, «Allajardan» bastap «Mahambet», «Bahadúr» syndy batyrlardyń ómirine arnalǵan kórkemsýretti fılmderdi túsirý barysynda «Qazaqfılm» basshylyǵy tarapynan bolǵan kedergiler, aıaqtan shalǵan áreketter rejıserdiń túbi qulaýyna sebep bolypty. «Ómirge qaıta kelseńiz, rejıser bolar ma edińiz?», - degen meniń saýalyma oılanbastan: «Árıne, árıne. «Allajardy» kim túsirer edi?», - dep jaýap berdi.

1 qańtarda nar tulǵanyń týǵan kúni boldy. Ol kúndi Qazaqstan halqy dúrkiretip toılady. Al Qaldybaı aǵa tórt qabyrǵaǵa qamalyp úıinde otyrdy. «Búgin meniń týǵan kúnim, oı pále-aı!» dep kúńirengennen basqa shara tappady.

Mine, halqy úshin talaı eńbek sińirgen rejıserdiń jaǵdaıy osyndaı. Eshkimnen kómek te suramaıdy, ár kúnin shúkirlikpen atyryp, rızashylyqpen batyryp keledi. Taǵdyryna áldeqashan moıynusynǵan.