Osydan on jyl buryn Dosym Sátpaev ekeýimiz Bermýd úshtaǵany jóninde zertteý jasadyq: bılik, kásip jáne qoǵam.

Ol kezde kásiptiń kóńil-kúıi joǵary edi: munaı baǵasy ashytqy salǵandaı ósip, jyljymaıtyn múlik somasy joǵarylaǵan zaman. Kásipker men bılik birin-biri utymdy paıdalanyp, tabysyn ulǵaıtyp jatty. Aqsha degeniń jyndynyń qolyndaǵy mahorkasy sıaqty kóp boldy. Al halyqqa bar ústelinen jomarttyqpen berilip jatqan qaldyqtar jap-jaqsy jetip jatqan bolatyn.

Dosym ekeýimiz nelikten bul máseleni talqylaı bastaǵanymyz este qalmapty. Biraq bizdiń bılik pen kásip arasynda týyndaýy múmkin ǵalamat teketires týraly apokalıpsısti oıymyz jıylǵan kásipkerlerdiń kúlkisin keltirip qana qoıdy. Olar biz oqyǵan esepti sypaıy jáne ish pystyrarlyq degen keıippen tyńdap, arqamyzdan qaǵyp qana tarqaǵan bolatyn.

Arada nebári birneshe aı ótken kezde daýyl bastaldy. Shyndyǵyn aıtqanda, Azıada ornaǵan daǵdarys bizdiń elıtanyń ǵajap kóńiline qaıaý salmaı qoımady. Biraq túptiń túbinde tarıhtyń tar jylnamalarynda  ózgeniń qolymen ońaı iske asqan quıturqy «Sýperhan» jospary týyndap jatqan edi. Basqasyn qoıǵanda, bul korporatıvtik kásipke qatal baqylaýdy ornatý jónindegi jospar bolatyn. 

Bizdiń kásipkerden tartyp alar eshteme de qalmaǵan edi. Kapıtalıserimizdiń barlyǵy almany temirge, temirdi teledıdarǵa, al teledıdardy konservilengen taǵamǵa aıyrbastaǵan kezderin uzaq ýaqyt eske alatyn halge jetken kez. Qajygeldın kásipkerlerdi jomarttyqpen jaqynda ǵana jańadan ajyrasqan áıeldeı sulý bolǵan eldi «keskileýge» shaqyrdy.

Bul keskini ańǵal aqsúıektikpen Birlik ınvestısıalyq qorlary (PIFy) arqyly  nemese basqa da joldarmen ádiletti túrde iske asyrǵysy kelgender, bul máselege júıeli túrde jaqyndaǵan tehnokrattarmen betpe-bet keldi.

Ádilettilik úshin aıta keterligi, «qoımadan» shyqqan maıly jilikterin munaı ónerkásibine usynǵanmen, ózderiniń óndirisine salmady.

Biraq bizdiń saýdagerlerimiz «qolyndaǵy qusty» - «aspandaǵy tyrnaǵa» aıyr bastaýdy jón kórdi. Aspandaǵy tyrnamen salystyrǵanda, qoldaǵy qustyń kólemi baptalǵan úırekpen birdeı bolatyn. Elimizde ıesiz aktıvter óte kóp bolǵanmen, ýaqyt óte kele túrli dárejedegi sáttilikpen satylymǵa túsip, iz-tússiz joǵalyp ketti. Árıne, izsiz ǵaıyp boldy deýge kelmeıdi, olardyń izi táýelsizdiktiń alǵashqy on jyldyǵynda erigen qardyń astynan shyqty.

Sózsiz kóshbasshy - «Kazkommersbankti» ıelenetin Nurjan Subhanberdın bolatyn. Menińshe, ol kabınetinen mınıstrler men sýperderjava elshileri úzilmeıtin, elimizdegi eń yqpaldy kapıtalıserdiń biri boldy deýge keledi.

Jalpy alǵanda, biz kapıtalıserimizdi tynyshtyqta da, merekede de kórsetýge uıalmaıtyndaı edik. Tartymdy, aqyldy da ıntellıgentti, stıldi kıingen Bolat Ábilov, Muhtar Ábilázov, Zeınolla Kákimjanov, Nurlan Smaǵulov, Marǵulan Seısembaev, Raımbek Batalov, Qaırat Majibaev jáne basqa da alǵashqy tolqyn býyny ádette tekti «tuqym» ókilderi degen mórdi basyp alǵandaı kórinetin.

Múmkin, osy artyqshylyqtary bılikte otyrǵandardyń yzasyn týǵyzǵan basty sebep bolsa kerek.

«Sýperhan» baǵdarlamasy aıasynda «mynalardyń qaltasyna aqsha bitse, bılikke talasady áli» degen aqylgóıler kóbeıe tústi. Ázirge Astananyń dálizin ózderin ómirdiń bul merekesinde bótensinetin kedeı sheneýnikter turaqtaǵan edi.

Bılik pen aqsha arasyndaǵy tartys bastalyp ketti.

Ámbebap standarttarǵa sáıkes, bılik ókilderine de el ishilik shyǵyndardy óteıtin qarjy jetkilikti edi. Olardyń eshqaısysy da áli ózderi otyrǵan aǵashty aralap jatqandyǵyn bilmedi.

Kapıtalıserdiń saıasatpen oınaýy «ataqsyz qalǵan sátsizdik» deýge kelmeıdi. Narazylyqtardyń katalızatory Rahat Álıev boldy. Kásipke kelgen báleniń barlyǵyn Álıevtiń kesirinen degen úlgi túsinikti edi. Keıinnen olar ıntellektilerine asa mán bermegen bıliktegi aǵalary ózderimen oıyn oınaǵanyn túsindi.

Kásip degeniń kóńildi jobalardy, partıalar men basqa da kelisilgen ıdeologıalyq  is-sharalardy qarjylandyrýǵa shaqyrylatyn jeńil júristi qyzǵa aınaldy. Rasyn aıtý kerek, ádilettilik te saqtaldy, kásipkerlerge memlekettik sýbsıdıalar men basqa da aılakerlikpen oılastyrylǵan syzbanusqalarǵa qatysýǵa múmkindik berildi.

Olardyń arasynda «tabys tabýǵa bolady, biraq saıasatqa aralasýǵa bolmaıdy» degen jasyryn kelisim ornady. Tap osy kezde tipti eshqandaı kásipkerlik tájirıbesi bolmaı, tek kishigirim saýda dúńgirshegi barlardyń tabysy ulǵaıyp,  baılardyń sany artty.

Búdjet qarjysyn jymqyrý saýdagerlik qarqynmen bastaldy. Jıi-jıi bul áreket zańdy jolmen, ıaǵnı qurmetti týdyń astynda kvazımemlekettik uıymdar arasyndaǵy shatasqan mámileler arqyly iske asyp jatty. Marǵulan Seısenbaı aıtqandaı, eń tátti jemisterdiń aınalasynda únemi qasqyrlar kezip júredi.

Prezıdenttiń «men ár qaısyńdy túrmege qolyńnan jetektep alyp bara alamyn» degen paıǵambarlyq sózi tipti, eńbegin adal istep, sózsiz bólisýge daıyn jandardyń da záre-qutyn qashyrdy.

Búginde, qazaqstandyq kásipker ózin joǵaltty: endigári saıasatpen oınamaý azdyq etýde. Endigi ol ózinen ne talap etiletindigi týraly túsine de almaıdy. 

Sońǵy jyldary Qazaqstannan ketip jatqandar: kásibi tartyp alynǵandar nemese tartyp alynady degen kúmáni joǵarylar. Memleketten áketilip jatqan qarjy qory da ulǵaıyp keledi.

Qashqyndardyń ishinde ár túrlileri bar, olar: ózine qoıylǵan barlyq talaptardy oryndaǵan Subhanberdın, talaptardy qabyldamaǵan Ábilázov, bıznesi tartyp alynǵan kásipkerler men kóp mólsherde qarjy jymqyrǵandar da bizdiń memlekette jazasyz qalý úshin elden ketýde. Biraq olardyń barlyǵyn biriktiretin bir ǵana nárse bar – olardyń eshqaısysy ketkisi kelmegen.

Tipti, aýzyndaǵy altyn qasyǵymen týa salǵan, ortalyqtyń balasy, avtoqalamsaptan aýyr zat kótermegen Nurjan Subhanberdınniń ózi Qazaqstanda,  tórde otyryp, beshbarmaq jep  qartaıýdy armandaıtyny áli esimde.

Ótken kúnderi Marǵulan Seısembaıdyń kelgenin aıyptamaǵan bir kún nemese kompanıa qalǵan joq. Adamdardy sonshalyqty dúrliktirgen ne? Onyń elimizde, ekologıalyq taza, aýyl sharýashylyǵynaǵy tómengi marjınaldy ónerkásipte bıznes ashqysy kelgendigi kóptegen usaq kásipkerlerge úmit berip, shaǵyn jáne orta bıznesti qoldaýǵa arnalǵan baǵdarlamalardy kúsheıtti.  

Seısembaı eshqashan men unatatyn adamdardyń qatarynda bolmaǵan. Óıtkeni, men Aláns banktiń halyqtyń saýatsyzdyǵyn paıdalanǵan kásibı modelin qabyldamaǵanmyn.

Biraq, arada birneshe jyl ótken kezdegi kezdesýde onyń ishki jan dúnıesi qanshalyqty ózgergendigin baıqap tamsanyp qaldym. Ol ózin eshqashan da bostandyq úshin pen demokratıa  úshin kúresker dep eseptegen emes, biraq Facebook paraqshasynda jobalary týraly anyq-qanyǵy aıtylǵan jazbalar qaldyra bastady.

Men oılaǵandaı, Marǵulan kóńili qalǵan jaıttar týraly aıta bastapty, basynan ótkenderin esepke alǵanda, árıne bul áreketi sebepti. Onyń dostary, bılik pen aqshaǵa kóńili qanshalyqty sýyǵandyǵy týraly tek ishteı ańǵarýǵa bolady.

Alaıda, kópshigi sıaqty tómenge quldyrartýdyń ornyna, taǵdyr oǵan múldem basqa qundylyqtardy syılady. Bastysy, ol bılik emes, halyqtyń sanasyn ózgertý kerektigin túsindi. Elimizdegi árbir turǵynǵa ózine, óz kúshine sený kerektigin úıretýdi ańǵardy. Biz ózgersek – bılik te ózgeredi. Shyndyǵynda, eki sózben aıtqandaǵy «rýhanı jańǵyrý» degenimiz osy.

Osydan on jyl buryn Dosym ekeýimizdiń aıtpaq bolǵanymyz da osy edi.

 «Eksklúzıv» jýrnaly

Qazaqshalaǵan Zamıra Pýlatova