Jeltoqsan aıynda 1999 jyly qabyldanǵan BAQ týraly zańǵa 250-ge jýyq tolyqtyrý men túzetý engizildi. Aqparat jáne komýnıkasıalar mınıstri Dáýren Abaevtyń aıtýynsha, bul ózgeris BAQ ókilderimen qyzý pikirtalas negizinde júzege asqan. Al táýelsiz sarapshylar jańa zańda sóz bostandyǵyn shektep, jýrnalıs jumysyna kedergi keltiretin kóptegen shıkilik baryn aıtady.

BAQ týraly zań jáne sóz bostandyǵy

BAQ týraly zańnyń 13-babynda BAQ qandaı jaǵdaıda óz jumysyn toqtatatyny kórsetilgen. Jańa ózgeristen keıin zańnyń aýqymy keńeıe túsken. Mysaly, jýrnalıs qylmystyq isterge qatysty zertteý júrgizse, qylmystyq kodekstiń talaptaryn buzbaýy kerek. Bul BAQ týraly zańnyń 25-shi babynyń, 2,3 tarmaǵynda kórsetilgen. Iaǵnı jýrnalıs bıyldan bastap zańdy bes saýsaǵyndaı bilýi tıis. Áıtpese, sottalady.

Zańger Abzal Quspannyń aıtýynsha, zańgerlerdiń ózi qylmystyq proses kezinde bir tujyrymǵa kele almaıdy.

- «Dva ıýrısta, trı mnenıa» degen sóz bar. Prosesýaldy zań týraly aıtqanda eki zańger otyryp, úsh túrli pikir aıtyp daýlasamyz. Al jýrnalıs qatelespeı, qalaı dálme-dál osy prosestik kodekstiń talaptaryn qoldanýy kerek? Jýrnalısiń BAQ týraly zańdy bilýi azdyq etedi. Ol onyń ústine qylmystyq prosesterdiń talaptaryn zertteýi qajet bolady. Jýrnalıs zańger, prokýror nemese tergeýshi emes qoı. Oǵan qylmystyq prosestiń talaptary qoldanylmaýy kerek. Qylmystyq iske baılanysty jaýapkershilikke tartylatyn bolsa, kez kelgen jýrnalısi sottap jiberýge bolady, - deıdi Abzal Quspan.

Bul ózgeris jýrnalıs jumysyna bóget jasaıtyny anyq. Endi daýly qylmystyq prosesti zerttep júrgen jýrnalısiń ózi isti bolyp ketýi múmkin.

Sóz bostandyǵy tek jýrnalısiń jumysyna qatysty emes. Halyq kez kelgen máselege qatysty óz narazylyǵyn nemese pikirin aıtýǵa tolyq quqyly. Budan bylaı BAQ týraly zańǵa sáıkes, ınternette pikir qaldyrǵysy kelgen oqyrmandar da aty-jónimen tirkelýge mindetti.

Aqparat jáne komýnıkasıalar mınıstri Dáýren Abaev osy zań jobasyn túsindiretin vıdeojoldaýynda atalmysh talap pikir bildirýshiniń ishki tártibin kúsheıtý úshin engizilgenin aıtqan.

- Qazir ult aralyq, din aralyq janjalǵa shaqyrý, jala jabý, jeke basqa tıisý, alaıaqtyq jasaý oqıǵalary kóbeıip ketti. Sonyń saldarynan qarapaıym azamattar zardap shegýde. Sondaı pikirdiń kesirinen bir-birin tanymaıtyn adamdar janjaldasady. Sondyqtan biz ınternet qoldanýshylar óz áreketine jaýap berý kerek dep oılaımyz, - degen bolatyn Dáýren Abaev.

Osy jerde mynadaı suraqtar týyndaıdy: eger másele pikir bildirýshiniń ishki tártibine ǵana qatysty bolsa, saıt ákimshiligi jańaǵydaı pikirlerdi shektep, súzgiden ótkizse boldy emes pe? Jelidegi pikiri úshin jaýapkershilikke tartylatynyn estigender óz pikirin ashyq bildirýge jasqanyp qalmaı ma?

- Pikir bildirýshiler saıtqa tirkelip otyrmaıdy. Bastaryn qatyrmaı, qoldaryn biraq silteıdi. Odan keıin oılaryn ashyq aıtýǵa qorqady. Bul – naǵyz sóz bostandyǵyn shekteý.

Osydan biraz ýaqyt buryn jelide pikir jazamyn dep ustalǵan adamdy bilemiz. Máselen, jýrnalıs daýly maqala jarıalap, bir adam ony qoldap pikir jazdy delik. Sondy pikir qaldyrǵan adamda da jaýapkershilik paıda bolady degen sóz.

Bul ózgerister saıttyń jumysyn baǵalaýǵa, onyń oqylymyna zıanyn tıgizedi. Sondyqtan bul qate sheshim boldy, - deıdi Abzal Quspan.

BAQ týraly zań jáne jýrnalısik zertteý

BAQ týraly zańnyń 25-babyna engizilgen ózgeris jýrnalısiń zertteý júrgizýine nuqsan keltiredi. Atalmysh zańda otbasylyq qupıany saqtaý týraly jazylǵan. Alaıda Abzal Quspannyń oıynsha, munda shıkilik óte kóp.

- Otbasylyq qupıadan basqa da qupıalar bar. Iaǵnı zańda neniń otbasylyq qupıaǵa jatatyny, neniń otbasylyq qupıaǵa jatpaıtyny ashyq jazylmaǵan. Jýrnalıserdiń qyzmetine mundaı shekteýlerdi engizý sheneýnikterge, tipti, sybaılas jemqorlyqpen aınalysatyn adamdarǵa óte úlken múmkindik týǵyzyp otyr. «Otbasylyq qupıa» degen jeleýmen jýrnalıske aqparatty bermeıdi. Al jýrnalıs onyń otbasylyq qupıaǵa jatpaıtynyn dáleldeı almaıdy. Sebebi zańda onyń ara-jigi ashylmaǵan, - dep túsindirdi zańger.

Aqparat ala almaǵan jýrnalısiń naqty dereksiz zertteý júrgizýi qıyndaı túsedi. Osy rette jýrnalıs Ermurat Bapıdyń da pikirin surap edik. Onyń sózinshe, Qazaqstanda sońǵy 15 jylda adam quqyǵyna, demokratıalyq qatynastarǵa baılanysty, qoǵamdy demokratıalyq baǵytta damytýǵa qatysty birde-bir durys zań qabyldanbaǵan.

- Barlyǵy – saıası júıeni kúsheıtýge, adamdardyń quqyǵyn shekteýge, avtorıtarly zańdardy nyǵaıtýǵa arnalǵan zańdar. Máselen, jýrnalıs bir tulǵa týraly nemese zertteý obektisiniń keıipkerine baılanysty faktilerdi jarıa etý úshin sol adamnyń ózinen ruqsat suraý kerek. BAQ týraly zańǵa qatysty mundaı topastyqty buryn-sońdy estimedim. Jeke derekterge baılanysty baptar kirgizdi. Oǵan sáıkes, tek pasporttaǵy adamnyń jeke basy derekterin ǵana emes, oǵan tipti jer týraly zańdaǵy jerdiń ıesi kim ekeni, banktegi shottary – barlyǵy jeke derekterge kirip ketti. Jýrnalısik zertteý obektisine qatysty zertteý júrgizetin bolsań, zańdaǵy tyıymmen eshqandaı aqparat jarıalaý múmkin emes. Sebebi jeke derekti jarıa etpeý qajet degen syltaýmen kez kelgen BAQ-ty sotqa bere alady. Oǵan úlken aıyptar salýǵa bolady. Tipti, sottyń sheshimimen jaýyp tastaı alady, - dep narazylyǵyn bildirdi jýrnalıs.

Aıta keteıik, BAQ týraly zańda Jeke bastyń qupıasy – QR Konstıtýsıanyń 18-babynda, banktik qupıa – QR «Bankter jáne bılik qyzmeti týraly» zańynyń 50-babynda, al Komersıalyq qupıa – QR kásipkerler kodeksiniń 28-babynda kórsetilgen.

BAQ týraly zań jáne jýrnalıs saýalyna jaýap berý merzimi

Memlekettik organdardyń BAQ saýalyna jaýap berý merzimi 15 kúnge uzartyldy, biraq rezonans týdyrǵan jaǵdaıda shuǵyl jaýap beredi. Eger jaýap keshigip jatsa, mekeme ókili jýrnalıske eki jumys kúni ishinde onyń sebebin túsindirip, habardar etýi qajet. Al eki aptadan keıin de jaýap berilmese, jýrnalıs qaıda, kimge shaǵymdanady?

- Jańa ózgeristerge saı, merziminde jaýap bermegen laýazymdy tulǵa Qazaqstan zańynda kórsetilgen jaýapkershilikke tartylady degen. Al onda naqty jaýapkershilik kórsetilmegen. Qazaqstan zańy óte keń aýqymdy. Naqtylyq joq. Balaǵa kámpıt bergendeı aldap otyr, - deıdi zańger Abzal Quspan.

Jýrnalıs tolyq aqparat almaǵan jaǵdaıda nemese saýalyna jaýapty keshiktirip alsa, oryndaýshynyń ústinen aryzdanady. Al ony jazalaıtyn – jumys berýshi. Ol qyzmetkerin jaýapkershilikke tarta ma, tartpaı ma – ony da ózi sheshedi.

QR Aqparat jáne komýnıkasıalar mınıstri Dáýren Abaev jýrnalıs saýalyna jaýap berý merzimi órkenıetti elderdiń tájirıbesinde bar ekenin aıtady. 

- Málimetterge qaraǵanda, keıingi kezde aqparat quraldary joldaıtyn saýaldar birneshe ese kóbeıdi. Al jaýapqa berilgen ýaqyt az. Osyǵan qatysty memlekettik organdar kóbine formaldy túrde jaýap berýge májbúr. Sondyqtan sapaly aqparat usyný úshin jýrnalıserge jaýap berý ýaqytyn on bes kúnge uzartýdy surap otyrmyz. Bul álemdik tájirıbege saı, - deıdi mınıstr.

Sheteldegi memlekettik organdardyń BAQ-qa jaýap berý merzimine nazar salyp kóreıik:  

Fınlándıada – 14 kún;

Ulybrıtanıada – 20 kún;

AQSH-ta – 20 kún;

Meksıkada – 20 kún;

Kanadada – 30 kún.

Jýrnalıs neni bilýi kerek?

Eger jýrnalıs derekkózben, iske qatysty adamdarmen nemese resmı organdarmen suhbattassa, redaksıa jaýapqa tartylmaıdy. 

BAQ resmı habarlamany taratqanda resmı ókildiń sózin jarıalasa nemese soǵan silteme berse, jaýapqa tartylmaıdy.

Jýrnalıs resmı ókildiń áleýmettik jelidegi sózine silteme berse, BAQ ol úshin jaýapqa tartylmaıdy.

Eger jýrnalıser ózge bireýdiń foto, vıdeo, jazbasyn embed siltememen jarıalasa, jaýapqa tartylmaıdy (ony ınternetke salǵan adam zańmen qýdalanady).

Eger kámelet jasyna tolmaǵan balanyń bet-álpeti kórinetin vıdeony óz atyńyzdan jarıalasańyz, mindetti túrde onyń betin jabýyńyz qajet. Al embed siltememen ózgeniń vıdeosyn alsańyz, kámeletke tolmaǵan balanyń betin jabýdyń qajeti joq.

Osy rette kámelet jasyna tolmaǵan, jeńil jáne orta deńgeıdegi qylmys jasaǵan balalar týraly derek jarıalaýǵa qatysty ózgerister engizilgenin aıta ketken jón.

- Biz jeńil jáne ortasha dárejeli qylmys jasaǵan 16 jasqa tolmaǵan jasóspirimder jaıly aqparatty jarıalamaǵan durys dep sanaımyz. Biraq keıbireýler qylmys jasaǵan adam kim bolsa da, onyń áreketterin qoǵamnan jasyrýǵa bolmaıdy deıdi. Bizdiń oıymyzsha, olarǵa eń aldymen bala retinde qaraýymyz kerek.

Bala jeńil urlyqpen ustaldy delik. Sol oqıǵadan sabaq alyp túzelgisi keletin shyǵar. Onyń qateligin jarıalap jibersek, kúnderdiń kúninde aldynan shyǵatyny anyq. Ol balanyń jańa ómir bastaýyna, jumysqa turýyna, otbasyn qurýyna kedergi keltiredi. Sondyqtan biz mundaı aqparatty kópshilikke jarıalamaý kerek dep oılaımyz. Bul norma aýyr qylmys jasaǵan   jasóspirimderge qoldanylmaıdy, - dedi mınıstr Dáýren Abaev.

Ásem Álmuhanbet