Pavlodar qalasy Konfesıaaralyq qarym-qatynastardy taldaý jáne damytý ortalyǵynyń dırektory G.M. Razdyqova áleýmettik jelidegi pikir-talastar men din máselesine qatysty suhbat berdi, dep jazady Qamshy.kz aqparat agenttigi.
-Gúlnaz Maqsutqyzy, búgingi kúni áleýmettik jelilerde mektepterde oramal taǵý máselesi qyzý talqylanýda. Ásirese, Aqtóbe qalasynda qar ústinde qara kıim kıgen áıelderdiń namaz oqýlary týraly shyqqan jańalyq tań qaldyrdy. Bul qulshylyq etýdegi asa qajettilik pe álde qoǵamǵa qarsylyq kórsetý me?
- Árıne, dinge sený máselelerinde úzildi-kesildi sheshim jasaýǵa bolmaıdy. Biz oramal taǵýdy dástúrli ıslamnyń ókilderi de qoldaıtynyn joqqa shyǵarmaımyz. Alaıda, áleýmettik jelilerdegi talastardyń basty rýhtandyrýshylary bolyp tabylatyn jáne musylmandardyń quqyqtaryn jan-tánimen qorǵaıtyn ıdeologtarǵa qarańyzshy. Osyndaı talastardyń «ıdeologtary» ózderiniń túsiniktemelerinde shatasyp jatady. Olar birese ýaqyty kelgennen keıin áıelder namaz oqýǵa májbúr boldy, birese mektepterde ormala taǵýǵa salynǵan tyıymǵa kórsetilgen qarsylyq degendi aıtady. Áıelder bireýdiń úlken oıynynda qural bolyp otyrǵandyqtaryn, qaýipti adasýshylyqtyń qurbany bolyp otyrǵandyqtaryn túsinbeıdi. Áıelderdiń óz ıdeologtaryna kózsiz senýiniń basty sebepteriniń biri - qarańǵylyq.
Oramaldarǵa qatysty aıtsaq, ıdeologtar bizdiń qoǵamymyzdyń arasynda iritki salyp, áıelderdiń fanatızmin paıdalanyp otyr degen pikirdemin. Daý-talastardy órshite otyryp, olar áıelderdi memleket tarabynan qatal saıasattyń qurbany bolyp otyrǵan batyrlar retinde kórsetedi.
- Bul qandaı maqsatpen jasalady? Destrýktıvti aǵymdardyń ıdeologtary neni kózdeıdi?
- Árıne olar qoǵamnyń arasynda alaýyzdyq týǵyzýdy kókseıdi. Bul tipti de dinı qubylys emes. Dindi búrkemelenip, belgili toptardyń ıdeologtary adamdardyń memleketke, úkimetke senimderin joıý maqsatynda olardy óz mańyna jınaıdy. Biz zaıyrly, órkenıetti elde ómir súrip otyrǵanymyzben,olar qoǵamda qabyldanǵan minez-qulyq normalaryn moıyndamaıdy. Ózderiniń sharttaryn oryndatý maqsatynda olar áreketterin toqtatpaıdy. Eger olar burynyraq ımamdar týraly ósekter taratsa, qazir mınıstrlikter men úkimet týraly qatań syn aıtýǵa kóshti. Bul oraıda qara kıim kıgen áıelder myń jyl buryn qalyptasqan arabtardyń kıim kıý dástúrlerin jańǵyrtýǵa tyrysady. Tipti Elbasymyz N.Á. Nazarbaevtyń qara kıimge qatysty tyıym salýyn nazarǵa almaıdy.Sóz syrtqy atrıbýttardyń bolýynda emes. Eń bastysy, osyndaı ıdeologıaǵa tartylǵan adamdardyń qoǵamǵa qaýip tóndirýinde. Turaqty kóńil tolmaýshylyq, adamdar arasynda iritki salý – destrýktıvti aǵymdardyń belgisi bolyp tabylady. Olar áleýmettik jelilerdi «Kómektesińizder, musylmandardyń quqyqtary aıaq asty bolyp jatyr, namaz oqýǵa tyıym salyndy» dep baıbalam salýda. Ókinishke oraı, ıslam jolyna jańa ǵana túsken adamdar olarǵa senedi de, olarǵa aıaýshylyq tanytyp, tipti jaqtaýshylary bolyp shyǵady.
- Osyndaı oqıǵalarǵa qatysyp otyrǵan mektep oqýshylary - qyz balalardyń psıhıkasy úshin bul qaýipti emes pe?
- Árıne, bul balanyń psıhıkasy úshin óte qaýipti.Ókinishke oraı, ata-analar balalardy daýly ortaǵa ıtermelegende, balalar osyndaı jaǵdaıdyń qurbandary bolady. Tartys-talastar mektep qabyrǵasynda aıaqtalmaıdy, óıtkeni ata-analar bul jaǵdaıdy otbasynda da talqylap, órshite túsedi, sondyqtan da balalar psıholgıalyq jaraqat alady. Jáne de tájirıbe kórsetkendeı, ata-anasynyń dinshildigine «toıǵan» balalar óse kele áke-sheshelerinen alshaq ketedi. Qoǵamnyń áleýmettendirýdegi rólin eshki joqqa shyǵara almaıdy. Balalar ata-analarynan góri óz zamanyna kóbirek uqsaıdy» degen jaqsy bir dana pikir bar. Bul degenimiz – minez-qulyqtyń genetıkalyq erekshelikterinen góri áleýmettendirý tulǵanyń qalyptasýyna basymyraq yqpal etedi degen sóz.
Biz sharıǵattyń áıelder beti men qoldarynan basqa denesin qymtap júrý kerek degen kanondaryn joqqa shyǵarmaımyz. Bul jóninde Qazaqstan musylmandary Dinı basqarmasynyń nusqaýlary bar. QMDB nusqaýlary Qazaqstannyń barsha musylman qaýymy úshin qoǵamdyq jáne dinı baǵdar bolýy tıis.
- Biraq sońǵy kezde keı áleýmettik jelilerdiń blogerleri «kımeshek», «aqjaýlyqty analar» degen sózderdi qoldanyp júr. Bul olar radıkalsyzdandyrylyp jatyr degendi bildire me?
- Sengim-aq keledi, biraq mektepte oramal taǵýǵa jáne kóshede namaz oqýǵa qatysty daýlarǵa qatysty máselelerdi nazardan tys qaldyra almaımyz.Basqa oblystarǵa qaraǵanda adeptileriniń sany basym bolyp otyrǵan Batys Qazaqstan oblysynda áriptesterimniń, teologtardyń, ımamdardyń, qoǵamdyq jáne úkimettik emes uıymdardyń ótkizgen jumystarynyń arqasynda qazir ol jaqta dinı jaǵdaı saýyqtyrylyp, oń ózgerister bolýda.
Iá, sońǵy kezde radıkaldar ózderin azdy-kóptipatrıottarmyz dep tanytýǵa tyrysýda. Olar«takıany» jarıalady. Bul jaıynda burynyraq aıtqan bolatynmyn. Iaǵnı, ıdeologıalaryn saqtap qalý úshin ózderiniń ustanǵan dinı senimderin búrkemeleıdi. Biraq sonda da olardy tanýǵa bolady. Mysaly, eger ol bizdiń ımamdardy saýaty tómen, zaıyrly adamdardy, bılik ókilderin kápirler, kertartpalar, nadandar dep atap, olarǵa degen jaǵymsyz kózqarasty nasıhattap, dushpandyqqa úgitteıdi. Bul olardyń balaǵattap, qarsy shabýyl jasaý taktıkasy. Men olar «eń jaqsy qorǵanys - shabýyl jasaý» degen qaǵıdany basshylyqqa alady dep oılaımyn. Biraq jaǵdaıdyń barlyq paradoksy mynada: olarǵa eshkim shabýyl jasap jatqan joq. Olar siz ben biz sıaqty elimizdiń azamattary. Biz kóterip otyrǵan qoǵamnyń problemalary olar úshin de ózekti. Sondyqtan da jasandy oqshaýlaný bolmaýy qajet. Sondyqtan da memleketimiz, ásirese din saıasatynda, sheshim qabyldaý barysynda, birinshi kezekte búkil qoǵamnyń múddesin eskeredi. Sol sebepten biz «dándi aramshópten» ajyrata bilýimiz kerek.
Iá, olar ózderin musylmandardyń qorǵaýshylarymyz dep kórsetedi. Al shyn máninde, olar - jat ıdeologıanyń ókilderi. Áleýmettik jeliler bul oraıda óte ashyq ta móldir. Qandaı jaǵdaıda bolsyn, kez kelgen postylar men komentarıler - adamnyń ıntellektýaldyq qyzmetiniń ónimi.Ár túrli nıktarda bir adam ǵana otyryp, qoǵamdyq talqylaýdy kórsetýi múmkin.Bir zańdylyqty aıtqym kelip otyr, osy adamdar áleýmettik jelilerde «ómir súredi» dep aıtýǵa bolady. Iaǵnı, olar kez kelgen ýaqytta ózderine jaqpaǵan komentatordy «jep qoıýǵa» daıyn. Keı ýaqytta bul basqa jaǵymsyz komentatorlarǵa qyrǵısha shabýyl jasaıtyn komandaǵa uqsaıdy. Ókinishke oraı, bizde áleýmettik jelilerde sonshalyqty aıqyn jumys joq, kontrnasıhat materıaldary men postylar jáne t.b. azdyq etýde.Qazir áleýmettik jeliler urys alańy bolyp otyrǵan kezde, biz osy jumysty durys jolǵa qoıamyz dep oılaımyn. Mysaly, olar salafıt mátinderi, kitaptary men demotıvatorlarǵa tolǵan «VKontakte» áleýmettik jelisinde belsendi jumys jasaıdy.
Negizinen bular taǵdyry qaıǵyly Ibn Taımıa men Abd al-Vahhabtyń jolyn qýýshylar. Jáne de adamnyń mindetti túrde salafızm-vahabızmniń jolyn qýýshy bolýy mindetti emes. Atap ótken jón, kóptegen destrýktıvti aǵymdardyń ókilderi Ibn Taımıanyń oqýlyqtary boıynsha oqıdy. Olardyń kópshiligi bizdiń elimizde ekstremıstik joldy qýǵandar dep tanylyp otyr.
Blogerlerdiń basym kópshiligi orys tildiler. Ózderiniń betterinde olar musylmandar quqyqtaryn qorǵaýshy retinde jazady. Olar bolǵan jerlerde árqashan urys-keris, jaǵymsyz jaǵdaı oryn alady. Eshqandaı dinı bilimsiz, 2-3 kitap oqyp alyp olar ımamdardyń bilimderine syn aıtady. Olar din qyzmetkerleriniń bedelderine, dástúrli dinge, qazaq halqynyń salt-dástúrine nuqsan keltiretin aqparat taratady. Destrýktıvti aǵymdardyń ıdeologtary qazaqstandyq qoǵamnyń adamgershilik salttaryn qunsyzdandyrýǵa umtylady.
- Qaı ýaqytta qarasań da kóptegen destrýktıvti blogerler kúni-túni jelide otyrady. Olardyń óshpendilik qyzmeti solardyń jumysy sıaqty. Múmkin olar eńbekaqy alatyn shyǵar?
- Árıne, sózińizdiń jany bar. Qoǵamda iritki salýdy kásip etkender jáne osy kásibimen kúnderin kóretinder de barshylyq.Olar bir sátti paıdalanyp, qasaqana dinge senýshilerdiń sezimderin ózderine baǵyndyrady. Olar dinnen alshaq, biraq ózderindinge shynaıy tereń senetinder etip kórsetedi. Sondyqtan da bizdiń dinge senýshiler olardyń arandatýyna túsip qalǵanyn qalamas edim.
Kez kelgen adamdy aldaýǵa bolady, ásirese, aldaýshy ózin qudaıdan qorqatyn pende etip kórsetse. Senim degenimiz bizdiń sanamyzdyń emosıonaldy bóligi. Adamnyń jaısyz emosıasyn týǵyzsańyz, ol emosıalar syrtqa shyǵady, sosyn ony basqara berýge bolady. Sırıaǵa ketken azamattarymyz osyndaı ahýalǵa dýshar bolǵandar. Olarǵa áýeli ıslamnyń máni burmalap kórsetilgen, keıinne emosıaǵa jol berilgen, biraq, ókinishke oraı, kesh... . Mundaı syzbalar qarapaıym bolǵanymen, múddeli toptarǵa óte tıimdi. Olardyń ómiri nege ushyraǵanyn ózińiz jaqsy bilesiz. Men sottalǵan azamattarymyzǵa adamnyń sanasyn baýraýdyń qarapaıym tetikterin túsindirgende, olardyń aıtatyny: «muny burynyraq bilmegenimiz qandaı ókinishti».
Tájirıbe kórsetkendeı, adamdy jaldaýdyń bastapqy prosesinde din týraly áńgime múldem kóterilmeıdi. Qarmaqqa túsirýdiń negizgi taqyryptary -áleýmettik ádiletsizdik, sybaılas jemqorlyq, aty-shýly sot prosesteri, qazirgi qyzdardyń moraldyq beınesi jáne ózge de uqsas problemalar. Árıne, ár adamnyń atalǵan máseleler boıynsha óz pikiri bar, sondyqtan ol pikirtalasqa túsedi, biraq oponenttiń pikiri áńgimelesýshiniń pikirimen qaıshy keledi. Áńgimelesý sońynda jaldaýshy qarsylasynynń pikirimen kelisetin syńaı tanytady. Áńgimelesýler mártebesinen olar birge qatysýshylar mártebesine aýysady. Osylaısha, jaǵymsyz, jandy aýyrtatyn jaǵdaıdan shyǵý joldaryn izdeı bastaıdy. Mysaly, halıfat quryp, ıslamnyń kanondary boıynsha ómir súrý. Din máseleleri boıynsha bilimi taıaz adamǵa barlyǵy «úsh negiz» pozısıasynan usynylady.Ári qaraı jaldaý prosesi órshı túsedi.
- Ókinishke oraı, jaldaýshylar óz mańyna adamdardy kóptep jınaı túsýde. Jelide ashyq jumys jasaıtyn jaldaýshylarǵa qatysty shara qoldanatyn kez kelgen joq pa?
- Shynynda da, búgingi kúni adeptilerdiń tutas toptary áleýmettik jelilerde belsendi jumys jasaýda,adamdardyń sanasyn ýlap, óz qatarlaryna jańa qurbandardy tartýda. Olar psıhıkaǵa áser etýdiń qýatty ádisterin qoldanyp, minez-qulyqtyń: ıdeologıalyq, fılosofıalyq, dinı stereotıpterin qalyptastyryp otyr. Mysaly, mektepte oramal taǵýǵa qatysty másele jelilerde úlken rezonans týǵyzdy. Adeptter áleýmettik jelilerde qyzý talqylaýǵa qol jetkizip, adamdar elimizdi qysym kórip otyrǵan musylmandardyń quqyqtaryn qorǵaý jóninde pikirler bildiredi. Mine, bul radıkaldardyń adamdardyń seziminde oınaı bilýiniń bir mysaly.
Jańa zań jobasynda «dinı radıkalızm» túsinigine «tulǵanyń ózge adamdarǵa dinı uıǵarymdar men dogmalardy sózsiz oryndaýdy tańýdy úndeýlermen jáne is-árekettermen súıemeldeıtin, dinı kózqarastar men senim-nanymdarǵa ushqary, ymyrasyzdyqpen ustanýshylyq» degen sıpattama berilgen. Keıbir adeptterdiń áleýmettik jelilerdegi minez-qulqyn osylaı sıpattaýǵa bolady. Sol sebepten men jańa zań jobasynda áleýmettik jelilerdegi qoǵamnyń dinı jáne rýhanı salttaryn joqqa shyǵaratyn teris nasıhatqa qarsy sharalardyń qarastyrylǵanyn qýana qabyldaımyn.
-Tatymdy áńgimeńiz úshin úlken rahmet!
Suhbatty júrgizgen Aıgúl Qypshaq
