Óshkenimiz janyp, ólgenimiz tirilip jatqan táýelsizdik dáýirinde soltústik óńirinde de tarıhı jer-sý ataýlary qalpyna keltirilip jatqany kóńilge qýanysh uıalatady. Patshalyq zamanda jáne sovettik dáýirde ózgeriske ushyraǵan ataýlardan arylatyn ýaqyt keldi. Alaıda, batpandap kirgen aýrýdyń mysqaldap shyǵatyny sekildi, ataýlardy ózgertý nemese tarıhı ataýlardy qaıtarý áli de baıaý júrip jatqan sekildi.

Qazaq dalasynda osy kúni Zatobol, Zarechnyı, Prıtobolskıı, Prırechenskıı sekildi zorlap japsyrylǵan jer ataýlary kóbeıip ketti. Bul sózderdiń maǵynasy Tobyldyń jaǵasy, syrty, ózenniń jaǵasy nemese mańaıy degen uǵymdy bildiretini attarynan-aq kórinip tur. Alaıda, kelimsekterdiń óktemdigimen osylaı dep atalǵan jerlerdiń tarıhı ataýlary umyt bolyp barady.

Qazirgi Qostanaı aýdanynyń  ortalyǵy bolyp esepteletin Zatobolovka ertede Qutty alap dep atalǵan. Bul týraly Beıimbet Maılın «Jalbyr» povesinde jazǵan. «Tobyl ózenin tómen qýalaı júrip otyrsań, bir aýyldan keıin ekinshi aýyl kezdesip, Qostanaı qalasyna jetkenshe eki bolys eldiń basynan kirip, aıaǵynan shyqqandaı bolasyń. Ásirese, jerin aıtsaıshy. At shaptyrym jerdi alyp jatqan keń alaptar – Tobyl ózeni tasyǵan kezde  teńizdeı bop ketedi.  Maı ishinde tasyǵan sý qaıtyp, ıýn ishinde sol alaptar  myń túrli-tústi jońyshqamen bezenedi, ıýl ishinde qybyrlaǵan adammen tolyp, jarqyldaǵan oraqty kóresiń. «Úı ornyndaı jerden bir keben shóp beretin  «Tobyldyń qutty alaby» atanǵan jer osy. Alaptyń shóbi baıdyń malyna  sulydan da juǵymdy. Kedeıdiń malyna munyń shóbi buıyrǵan emes: kedeıdiń baıǵa qaryzdanbaı júrgen kúni bar ma, alaptan alǵan shóbi sol qaryzyn óteýge ketedi...» (B.Maılın. «El syry», Almaty: Jazýshy,1994 j.)

«Jalbyr» povesi osyndaı joldardan bastalady. Odan ári jazýshy Tobyldyń ekinshi jaǵy – qanattasyp jatqan qalyń poselke turǵyndaryna «Qutty alaptan» oryn tıgenin aıta kelip «biraq, qazaq qusap shóbine qyzyqpaı, alqapqa olar ogorod egedi. «Orys, shirkin, jerdiń qadirin bile me?» – dep mıyǵynan kúletin aqsaqaldar da joq emes. Kúz kúni sondaı aqsaqaldardyń: «Znakom, kartop beresiń be?» – dep orys poselkesin qydyryp júrgeniń kóresiń» – deıdi. Boıamasyz aıtylǵan shyndyq osy. Qutty alap orysqa qońys bolǵaly qazaqqa onyń qadiri ketkeli qashan?! Dál sol tusta qostanaılyq aqyndardyń biri (keıbir kisilerdiń aıtýynsha Óske aqyn bolýy múmkin)  «Qaıran, Tobyl, qalǵanyń ba orysqa, senen ketip, jarymadym qońysqa»  – dep jyrlaǵan.

Jazýshy Jaısańbek Moldaǵalıev («Jomart júrek», Almaty: Óner, 1990 j.): «Samodýrovka Tobyldyń shyǵys betine ornalasqan, ýezik qalanyń qalqany sekildi, ylǵı annan, munnan qashqan, ne adamnyń, ne qudaıdyń esebinde joq jataqtar mekeni bolatyn. Qyr elinen qalaǵa kelýshiler ol mekendi aınalyp ótip, Tobyl ózeniniń paromyna basqa jaqtan kelip minetin. Óıtkeni mundaǵy jataq buzaqylary kóldeńen kók attyny ótkizbeı, ne tonap jiberetin, ne sabap jiberetin Sol mińezine laıyq resmı Zatobolovka aty ózgerip, Samodýrovka bolyp ketken» – degen derek keltiredi.Jazýshy Ybyraı Altynsarınǵa arnalǵan «Alǵashqy qońyraý» atty kitabynda: «Kedeı-kepshiktiń, jetim-jesirdińqara sıraq jetimekterin tyshqan ańdyǵan qara japalaqtaı qaǵyp alyp, Tobyldyń sýyna bir batyryp alady da, pravoslavıege kirgize salady. Tipti, osy Qypshaq jurtynda, Tobyldyń Ábilsaı atalatyn ıirimine jáne bir  forposyń qalana bastaǵan kezi edi. Ózenniń kúnshyǵys betine kóshken beıbastaqáskerlerdiń mekenin orystar «Samodýrovka», qazaqtar «Doraqqala» dep ataı bastaǵan. Ashytpa araqqa toıyp alǵan áskerler atty qazaq kezdesse, anadaıdan myltyq atyp, tymaǵyn túsirip, sabap jiberedi, áıel jolyqsa, abyroıyn tógedi» - dep jazdy. Samodýrovka deıtini – samogon aıdaǵan mujyqtar araǵyn iship, esirgennen shyqqan sóz bolýy kerek. Sondyqtan qasıetti jer ataýyn qaıtaryp berýdi talap etetin mezgil jetken tusta jetken jerimizdi salmaqtap, asyldarymyzdy  ardaqtap jatsaq – bul eldiktiń belgisi.

Qostanaıdaǵy Qazaq kóshesi jaqynda Ábilsaı dep ózgeretin boldy. Ulttyń atyn kóshege qoıý degen aqylǵa sıymsyz jaǵdaı aqyry qalpyna keldi. Endi Qostanaı aýdany ortalyǵynyń ataýyn ózgertý týraly qozǵalys bastaldy. Bir ǵajaby, ózge ulttardyń birazy oǵan qarsylyq tanytsa, qazaqtardyń qaısy biri Zatobol ataýyn Tobyl dep ataıyq degen usynys jasap jatyr. Oblysta Tobyl degen temirjol beketi bar. Tobyl degen úlken ózen bar. Oblystaǵy fýtbol komandasy da Tobyl  dep atalady. Sonda aıtýǵa jeńil degen jeleýmen Tobyl ataýyn eldi mekenge berý aqylǵa sıa ma?! «Qutty alap» degen tarıhı ataýǵa qarsy shyǵýshylar ony aıtýǵa aýyr, eki sózden quralǵan desedi. Qazaqta eki sózden quralǵan ataýlar jetip artylady. Máselen: Jezqazǵan, Sarykól, Sulýkól,Qyzylorda, t.b. sondaı da argýment bola ma eken?!

Beıimbet Maılın «Shuǵanyń belgisinde»:  «Ol kezde zaman qandaı, jer ádemi, mal kóp, orystyń  ıisi de joq» - dep jazypty. Emeýrinmen aıtylǵan sózdiń maǵynasyna kezinde tereń úńilmeppiz. Zamannyń azýy, jerdiń tozýy, maldyń azaıýy orys kelgen soń bastalǵanyn aıtyp turǵan joq pa?!

Bı-aǵań týǵan Taran aýdanynyń atyn ózgertý, oǵan jazýshy esimin berý týraly usynystar  «Egemen Qazaqstan» jáne «Qazaq ádebıeti» gazetterinde budan birer jyl buryn jaryq kórip, kópshiliktiń qoldaýyna ıe boldy. QR Prezıdenti N.Á. Nazarbaevtyń atyna da ótinish hat jazyldy. Jazýshynyń alda kele jatqan mereıtoıy qarsańynda osy usynysty jerine jetkizý qajettigi de aıdan anyq.

Aqylbek Shaıahmet,

Ahmet Baıtursynuly atyndaǵy QMÝ profesory, jazýshy