Qytaı derekteri kórsetýinshe: b.d.d. 3-shi myń jyldyqtan bastap b.d.d. 4 ǵ. deıin ortalyq qytaıdyń soltústigi men batysyn alyp jatqan taýly aımaqty «jýndı» halqy mekendedi. «Jýndılerdiń» soltústigindegi qurǵaq dalada «hýn» halqy, al ońtústigi men shyǵysyndaǵy tómengi alqaptarda qytaıdyń ata-babalary otyrdy. Dalalyq «hýn» halqynyń shyǵysynda, kázirgi Manjýrıadan bastap Koreı túbegine deıingi aımaqta «hý» taıpalary ómir súrdi. Kórip otyrǵanymyzdaı, b.d.d. 4 ǵ. deıin qytaı men hýn halyqtary ortasyndaǵy taýly aımaqta «jýndı» halqy otyrdy.

Hýn eli b.d.d. 4 ǵ. kázirgi Mańǵolıa aımaǵynan bastap uly qytaı qorǵandaryna deıingi alyp aımaqta Hýn ımperıasyn ornatqan, sodan b.d. 1 ǵ. deıin Qytaı ımperıasyn ózimen sanasýǵa májbúr etken dańqty halyq. Olar jaı ǵana taıpa emes, 24 taıpadan turatyn úlken  halyq bolǵan. Tarıhta osy halyq «hýn» jáne «hýnný» ataýlarymen belgili, al ǵalymdar olardy qazaqsha «ǵuń» dep atap keldi. Durysynda ol halyqtyń óz ataýy «Qońyr» bolǵanyn baıqaý qıyn emes. Qytaı tilinde «R» dybysy múlde joq, osy sebepten «hońyr» qytaı dybystaýynda «hýn» nemese «hýnný» bolyp qalyptasqan.

 Jyl oneki aı ashyq kún astynda, jel ótinde bolatyn dala halqynyń óńi qońyr bolýy zańdylyq, qurǵaq dalany mekendegen «hýn» halqynyń óńi qazaqtardyń óńindeı qońyr tústi bolǵan, osy sebepti kórshi «jýndı» halqy olardy «hońyr» dep ataǵan.

Al sol «jýndı» halqynyń ózi qalyń ný ormandarmen kómkerilgen taýdy mekendedi, kún sáýlesi túse bermeıtin qalyń ormanda, tumandy taýly ólkede myńdaǵan jyldar otyrǵandyqtan ol halyqtyń túri «kók kózdi, qyzyl shashty» bolyp qalyptasty. Halyqtyń tús-kelbeti qorshaǵan ortaǵa baılanysty qalyptasýy zańdylyq, mysaly:  orys, eston, tatar, belarýs, shved tárizdi soltústiktegi ulttar «kók kózdi, sary shashty» bolyp keledi, óıtkeni olar, ǵasyrlar boıy kún qyzýy álsiz batys-soltústiktiń qalyń ormandaryn meken etken halyqtar. «Jýndı» halqynyń da «kók kózdi, qyzyl shashty» bolýy, olardyń myńdaǵan jyldar boıy, kún sáýlesi túse bermeıtin qalyń ormandar kómkergen tumandy taýlardy mekendeýimen tikeleı baılanysty. Qytaı jazbalary «jýndı» halqyn «qyzyl shashty albastylar» dep kórsetedi, osy derek olardyń kelbeteri «júndes» bolǵanyn ańǵartady. Osyndaı sebepten «hońyr» halqyda taýlyq kórshilerin «júndi» dep ataǵan deý oryndy, ıaǵnı, taý halqy dala halqyn «hońyr» dep atasa, sol dala halqy taý halqyn «júndi» dep atap ketkenin kóremiz. Al «hońyr» halqynyń shyǵysynda, kázirgi Manjýrıadan sonaý Koreıa túbegine deıingi aımaqta «hý» taıpalary otyrdy. Olarǵa «hý» ataýyn bergen kórshileri «hońyr» halqy bolar, onyń maǵynasy «aılaker, qý» ekeni túsinikti, ıaǵnı shyǵysynda otyrǵan «qýlyǵy kóp» kórshilerin «qý» dep atap ketken deý oryndy (japon, koreı, mańǵoldardyń arǵy ata-babalary). Jalpy, ár halyqqa ataýdy kórshileri bergeni belgili jaıt, «kórshiń qalaı atasa, solaı bolasyń» degen sóz beker bolmas.

B.d.d. 4 ǵ. shamasynda «júndi» halqy  qytaılardan jeńilip ekige ydyrady, osylaısha ejelden qytaıdyń ata-babalaryn bılep tóstegen «erjúrek jýndı» halqy óz otanynan aıryldy. Qytaı jazbasy «jeńilgen jýndılerdiń bir bóligi shyǵystaǵy hý taıpalary aımaǵyna, ekinshi negizgi bóligi batysqa ketti» dep kórsetedi. B.d.d. 3 ǵ. júndilerdiń kázirgi Shyńjan ólkesinde qalǵandaryn qońyr halqynan (quń-hýn) bolǵan top baǵyndyryp,  onda Ýısýn degen kishigirim taýlyq memleket ornady. Memleket ataýy áýelde Úıjún bolyp, bılik «qytaı jıenderinde» bolǵan keıingi ǵasyrlarda qytaı tili «úıjún» ataýynyń «úısún» bolyp ózgerýine yqpal etken tárizdi («úıjún» ataýy «jún úıi» nemese «jún eli» maǵynasynda). Úısún memleketin bılegen dınastıa qońyr (quń-hýn) halqynan, osy sebepten ózderin «qońyrmyn» deıtin Úısún bıleýshilerin qytaılar «hýnmo» dep jazbalaryna engizgen. Ony bizde «kúnbı» dep qate túsindirip júr, «hýnmo» durysynda «qońyrmyn» degen sózdiń qytaısha burmalanýy ǵana.

B.d.d. 4 ǵ. shamasynda «júndi» halqynyń jerin qytaılar ıelenýi, Qytaı ımperıasy men Hýn ımperıasynyń shekaralas kórshi bolýyna alyp keldi. Oǵan deıin eki eldiń ortasyn Júndi eli bólip turatyn. Endi eki ımperıa jaqyn kórshi boldy, qońyr halqy «boılary alasa, sany asa kóp» kórshilerin «qurttaı» dep atady, al qytaılar «r» dybysy joqtyǵynan ataýdy «hytaı» dep dybystap, osylaısha «qurttaı» ataýy negizinde qytaı ultynyń ataýy paıda boldy. Óz kezeginde, qytaılarda kórshi qońyr halqyn «hýn» dep atap ketti, ıaǵnı, «r» dybysy joqtyǵynan «hońyr» qytaısha «hýn» bolyp dybystalǵan.  Jaqyn kórshi bolǵan tórt ǵasyrda qońyr halqyda qytaılyq ataý yqpalymen ózderin «quń» dep ataýǵa «kóndikken» deý oryndy. Osy sebepti eskere otyryp biz ol halyqty «quń» dep kórsetkendi durys sanaımyz.

Quń halqy b.d. I ǵ. qytaı-sánbı odaǵynan jeńilip tórtke ydyrady, olardyń negizgi bóligi qazirgi Qazaqstan aımaǵyna aýa kóship, ondaǵy Saq halqyn basyp aldy. Sol zamanda Quń halqyn ókshelegen Sánbı áskerin toqtatqan Tarbaǵataıda otyrǵan Abar taıpasy bolǵany málim. Tarıhı derekterde quń halqynyń aldyńǵy legi Quman (Kýban) ózenine jáne bir toby Zakavkazege jetkeni kórsetiledi. Árıne reseı ımperıasy tarıhty burmalap, «quńdar kázirgi qazaq dalasyna esh toqtamastan Edil men Jaıyq ózenderinen ary batysqa asyp ketken» dep tujyrymdap jiberdi. Onysy esh aqylǵa sımasada «bıleýshilerdiń degenine» kóndik ol zaman. Quń halqynyń keıbir rýlary Edil ózeninen ary asyp ketsede olardyń negizgi bóligi bizdiń dalada turaqtap qalǵany, ıaǵnı bizdiń daladaǵy saq halqyna kelip qosylǵany túsinikti.

Osylaısha I ǵ. tilderi týys kóshpeli eki uly halyq bizdiń dalada qosylyp, odan keıin aralasyp birtutas ultqa aınalý prosesin basynan keshirdi. Bılik quńdarda bolǵandyqtan qazirgi Qazaqstan aımaǵyn soltústiktegi ózge túrkitildi taıpalar Quńzaq dep atap ketken. Quńzaq ataýynda kázirgi qazaqy "jaq" sózi ornynda "zaq" qoldanylǵan, maǵynasy "quń jeri". Demek kórshiler bizdiń dalany Quńzaq dep ataǵan, keıin ol dalanyń halqyda Quńzaq dep atalyp ketken. Osylaısha bizdiń dalada qosylǵan quńdar men saqtar birneshe ǵasyrlar shamasynda Quńzaq ataýly birtutas halyq bolyp qalyptasty. Bul bizdiń dáýirdiń 1 ǵasyry men 4 ǵasyry arasynda oryn alǵanyn kóremiz. Al 4 ǵasyr men 6 ǵasyr aralyǵynda  Quńzaq ataýy Qazaq bolyp ózgeriske ushyraǵan. Iaǵnı «quńzaq» ataýyndaǵy  «uń» bóligi qoldanystan shyǵyp, ataý qysqaryp, áýeli «Qzaq» sosyn ol birjolata Qazaq bolyp ornyqqan.

Tujyrym jalań sóz emes ekenin tómendegi derekter negizinde kórsetip ótelik.

Quń halqynyń jaýynger abar taıpasy 1 ǵ. Tarbaǵataıda otyrǵany aıtyldy. Osy taıpa 4 ǵasyrda Kavkazǵa qonys aýdarǵanyda kóp ǵalymdar moıyndaıtyn jaıt, olar «savırler qysymynan sonda bardy» dep tujyrymdalady. Daǵystandaǵy qazirgi Avar ulty sol bizden barǵan Abar taıpasy urpaqtary. Ony avarlardyń Daǵystan taýyndaǵy ata qonysy «Hýnzah» dep atalatyny, jáne «hýnzah» ataýy avar tilinde "hýn jeri" degen maǵyna beretini anyq dáleldeıdi. Avarlardyń ata qonysyn maǵynasy «hýn jeri» bolatyn hýnzah ataýymen ataýy, olardyń Tarbaǵataıdan barǵan Abar taıpasy ekenin kórsetedi. Daǵystandaǵy Hýnzah jazyǵynda avarlardyń ejelgi astanasy Hýnzah qalasy ornyda saqtalǵan. Demek Abar taıpasy Kavkazǵa kóshken 4 ǵasyrda bizdiń dalada otyrǵan quń men saqtar Quńzaq degen birtutas halyq bolyp qalyptasyp qoıǵan. Abar taıpasy Kavkazǵa óz taıpa ataýymen birge halyqtyq Quńzaq ataýynda alyp barǵanyn kóremiz. Al bizdiń dalada Quńzaq ataýy saqtalmady, óıtkeni ol keıin ózgeriske ushyrap Qazaq ataýyna aınaldy. Árıne kázirgi avar tilin qazaq tiline jaqyn deı almaımyz, alaıda ol Altaılyq tilder tobyna jatqyzylady. Tilderiniń sonshalyqty ózgerý sebebi olardyń uzaq ǵasyrlar, 5 jáne 11 ǵasyrlar arasynda áýeli vızantıalyq hrıstıandyqta jáne sosyn 11 men 14 ǵasyrlar arasynda katolıktik hrıstıandyqta bolýynda. Olar sol ǵasyrlarda vızantıalyq Shirkeý tili men rım katolıktik Shirkeý tilderi yqpalyna qatty tústi, sol shirkeý tilderi abarlardyń quńzaqtyq tilin qatty ózgeriske ushyratty. Tilderiniń ózgerýi tek Islam dinin qabyldaýlarymen toqtady deý oryndy.

Kavkazda ornyqqan sol Abar taıpalarynyń úlken toby 6 ǵasyrda Eýropaǵa ketkenin kóremiz, 562 jyly Evropada ortalyǵy kázirgi Vengrıa aımaǵy bolǵan Avar Qaǵanaty paıda boldy. Ony ornatqan bıleýshiniń Baıan han dep atalatyny, jáne ǵalymdardyń avarlardy túrkitildiler dep moıyndaǵany belgili. Ol abarlarda ózderimen birge Qunzaq ataýyn Vengrıaǵa alyp barǵanyn kóremiz. Vengrıada aımaǵynda eki bólikten turatyn Kýnzak aımaǵy bar, onyń biri, maǵynasy «kishi kýnzak» delinetin «Kıshkýnzak ólkesi», ekinshisi, maǵynasy «úlken kýnzak» delinetin «Nadkýnzak ólkesi». Reseı óz ádetinshe burmalap «kýnzak» ataýyn «qypchak» dep túsindirip keledi, alaıda Vengrıa aımaǵyndaǵy «Kýnzak» ataýy men Daǵystan taýyndaǵy «Hýnzah» ataýlarynyń negizi bir ekeni kózi qaraqty adam úshin aqıqat. Eki ataýdyńda Avar taıpasymen baılanysty bolýy jáne ol taıpanyń ejelgi ata jurty bizdiń Tarbaǵataı taýy bolǵanyda kóp nárseniń betin ashady. Eń bastysy osy derekter saq pen quń degen ejelgi eki uly halyqtyń bizdiń dalada qosylyp birtutas Quńzaq halqyna aınalǵanyn dáleldeıdi.

Al endi Quńzaq halqy ataýynyń Qazaq bolyp ózgerip qalyptasqanynda tarıhı derekter negizinde kórýge bolady.

7 ǵasyrda qazirgi Qashqar aımaǵy halqy qytaı jazbasynda Hasa dep kórsetiledi. Qytaılar qazaqty osy zamanǵa deıin Hasa dep atap kelgeni belgili jaıt. Onyń sebebi qytaı tilinde áripterdiń ózgeshe dybystalýynda. Qytaılar «qazaq» ataýyn tolyq dybystasa ol «hasaky» bolyp shyǵar edi, al qytaılarda erteden bóten ataýlardy qysqartyp ataý qalyptasqan. Sol ádetterimen olar qazaq halqyn «hasa» dep atap ketken. Árıne reseı óz ádetinshe burmalap «ol ataý hazar taıpasyn kórsetedi» dep keldi. Alaıda Qashqar aımaǵyn áli kúnge deıin hazarlar emes qazaqtar mekendep kelgeni anyq. Al, hazar taıpasynyń Zakavkazege ketpeı qalǵany áli kúnge deıin óz otanynda, túrkimen ultynyń quramynda óz ataýymen taıpa retinde ómir súrýde. 

Tarıhı derekter 626 jyly, ıaǵnı 7 ǵasyrda Zakavkazeni bizdiń daladan barǵan «jalpaq betti, qysyq kózdi azıattar» basyp alǵanyn aıtady. Olardyń Tbılısıı qalasyn qalaı basyp alǵany egjeı tegjeı baıandalady. Ol azıattar sol jerdi basyp alyp bılep qaldy, al 8 ǵasyrda araptar Zakavkazede Qazaq qalasy baryn kórsetedi (sol Qazaq qalasy kázirde bar). Demek 626 jyly bizdiń daladan baryp Zakavkazeni basyp alǵandar Qazaq dep atalǵan halyq, ondaǵy qalanyń Qazaq dep atalýy solarmen  baılanysty. Qazirgi Azarbaıjandaǵy Kazah ataýy men Armenıadaǵy Kasah ataýlary sol qazaqtardan qalǵan belgiler. Eki Kavkaz taýy arasynda Kasahıa eli baryn 9 ǵasyrdaǵy Vızantıa ımperatory jazǵan, arab tarıhshysy, ári geografy Al Masýdı 10 ǵasyrda ol halyqty Kashak dep kórsetip jazdy. Osy arap tarıhshysy «kashak halqy ondaǵy barsha halyqtardan sulý, óıtkeni olardyń betteri ózgelerge qaraǵanda onsha júndes emes, taza» dep kórsetedi. Arap tarıhshysy barǵanda ol qazaqtardyń Kavkazda otyrǵanyna 300 jyl bolǵan edi, osy ǵasyrlarda olardyń kelbetinde «beti jalpaq, kózi qysyq» delinetin azıattyq belgiler joıylǵanyn, alaıda olardyń kelbetteri kavkazdyqtarsha «tolyq júndes» bolyp ózgerip úlgermegenine arap tarıhshysynyń osy sózderi kýá.

Ol qazaqtardyń úlken bóligi 11 ǵasyrdaǵy Grýzıa kúsheıgen zamanda óz jerinen aırylyp Don ózeni aımaǵyna qonys aýdarǵan. Olardyń ulttyq kıimderi Zakavkazede ómir súrgen uzaq ǵasyrlarda «zakavkazelik» bolyp ózgerdi, «Don kazaktarynyń» ulttyq kıimderi men kavkaz ulttarynyń ulttyq kıimderi birdeı bolýy osyndaı tarıhtan. Dóń qazaqtary keıingi 16 ǵasyrdan bastap Reseı ımperıasy yqpalymen hrıstıandyqqa ótip bastady, osy sebepten olar Shirkeý tiline kóshýge májbúr bolyp qazaq tilin joǵaltty. Shirkeý óz tilinen bas tartpaǵandardy «ıazychnıkı» dep atap qýǵynǵa ushyratyp órtep qyryp salatyn, osyndaı sebepter zakavkazeden shyqqan qazaqtardyń «slaván tildi Kazak tobyna» aınalýyna alyp bardy. Reseı ǵalymdarynyń «eski Don sózderiniń qazaq sózderimen birdeı» ekenin amalsyz moıyndaǵany, al ataqty akademık Bartoldtiń «kazaktardyń shyǵý tegi qazaqtardan» dep tujyrym jasaǵanyda anyq faktiler. Árıne reseı óz ádetimen «kazaktar negizinen ishki reseıden krepostnoı quldyqtan qashqan orys sharýalarynan paıda boldy» dep burmalaıtyny belgili. Alaıda Reseıde quldyq tártip tek 16 ǵasyrdan keıin engizildi, al kazak degenderdiń Qyrymǵa jaqyn aımaqta 13 ǵasyrda otyrǵany tarıhı derektermen dáleldengen. Sonda bizdiń daladan baryp 626 jyly Zakavkazeni basyp alǵandardyń keıingi urpaǵy kazaktar bolyp shyǵady, al kazaktardyń eski óz tili «qazaqsha» bolǵanyn ǵalymdar moıyndaıdy. Demek bizdiń daladan 626 jyly baryp Zakavkazeni basyp alǵandardyń QAZAQ halqy bolǵany anyq.

Osy derekter men qytaıdyń Qashqar aımaǵy halqyn «hasa» dep kórsetýi, 7 ǵasyrdaǵy bizdiń dala halqy QAZAQ dep atalǵanyn dáleldeıdi.

13 ǵasyrda ómir súrgen arap tarıhshysy Ibn ál Asır, Shyńǵysqan áskeri Zakavkazede alan men kashaktardyń birikken áskerimen soǵysqanyn, sol kezde Shyńǵysqan áskeri kashaktardy «sender men biz bir ultpyz, al alandar bizden emes» dep úgittep ózderi jaǵyna shyǵarǵanyn jazady. Osy arap tarıhshysy sol ǵasyrda ómir súrgen adam. Alandar urpaǵy qarashaı men balqarlar, olardyń tili qazaq tiline óte jaqyn bolǵanymen óz ózgesheligi bar til. «Sender men biz bir halyqpyz, alandar bizden emes» degen sózderi, Shyńǵysqan áskeri men sol kashaktardyń bir ulttan ekenin anyq dáleldeıdi, al mańǵol men qazaqty bir halyq deý aqylǵa sımaıdy, odan góri qarashaı men qazaqty bir halyq deýge bolady. Shyńǵysqan áskeri bolsa sol aıdaladaǵy Zakavkazedegi kashak halqyn «bir ulttanbyz» degen sózben kóndirip óz jaǵyna shyǵardy. Shyńǵysqan áskeri mańǵoldar bolsa, olar kashak degenderge «biz bir ultpyz» deı almas edi. Osy derek Shyńǵysqan áskeri adamdary ózin «qazaq» dep ataıtyn halyq bolǵanyn, al kashak-kasah degender Zakavkazeni 7 ǵasyrda jaýlap alǵan qazaqtar ekenin taǵyda dáleldeıdi.

Reseı óz ádetimen «kashak degender qypshaqtar» dep burmalap keldi, alaıda grýzın men arap jazbalary «kashak» dep kórsetken halyqty vızantıa jazbalary «kasah» dep kórsetedi. Onyń ústine Zakavkazede eshqandaı «qypshaq» ataýy saqtalmaǵan, al «kazah» pen «kasah» ataýlary osy kúnge deıin saqtalyp keldi. Azarbaıjandaǵy «Kazah dalasy» men «Kazah qalasy» jáne 15 ǵasyrda Azarbaıjan jerinde bolǵan «Kazah sultanaty», Armenıadaǵy «Kasah sarqyramasy» men «Kasah ózeni» jáne balqarlar quramynda quldyq soslovıege jatqan «kazah toby» men osetındik dıgorlar quramynda da quldyq soslovıede sanalǵan «kasogta toby» sonyń dálelderi. Al qypshaq ataýy atymen joq deýge bolady.  Reseı ımperıasy ózara uqsastyǵyn paıdalanyp, «qypshaq» ataýy arqyly «qazaq» ataýly halyq bolǵanyn jasyrýǵa tyrysqanyn kóremiz.

Osy derekter Zakavkazeni sonaý 7 ǵasyrda basyp alǵandar Qazaq halqy ekenin taǵyda dáleldeıdi, al ol óz kezeginde qazaq halqy óz otanynda 7 ǵasyrda anyq bar bolǵanyn kórsetedi. Oǵan deıin halqymyz Quńzaq dep atalǵanynda dáleldep kórsettik. Demek Qazaq halqy ejelgi saq pen quń halyqtarynyń úzilmegen zańdy jalǵasy. Ejelgi quń men saq halyqtarynyń bizdiń dalada 1 ǵasyrda qosylyp, 4 ǵasyrǵa deıin birtutas Quńzaq halqyna aınalǵany, sosyn olardyń ataýlary áýeli «qzaq» bolyp qysqaryp, sosyn 6 ǵasyr sońynda Qazaq ataýy bolyp birjolata ornyqqany anyq deýge tolyq negiz bar.

Zakavkazedegi qazaqtar keıin sondaǵy osetın, balqar, azarbaıjan, armıan, grýzın, qumyq ulttary quramyna assımılásıalanyp sińip joıyldy. Osetındik dıgorlar men balqar ultynyń quramynda «qazaq» degen «qul soslovıesi» bolǵany atalǵan ulttar tarıhynda kórsetilgen, al dıgor men balqar jáne qarashaılar Alan halqynyń tikeleı urpaqtary bolyp tabylady. Qarashaı men balqar tilderi qazaq tiline óte jaqyn jáne olar ózara bir birin «alan» dep ataıdy, dıgorlar bolsa ıron-osetınderge sińip dıgor tilin joǵalta bastaǵan halyq. Qazaqtardyń aman qalǵan bóligi 15 ǵasyrda, kázirgi Azarbaıjan aımaǵynda, astanasy Qazaq qalasy bolǵan Qazaq sultanatyn ornatqan. Árıne ol qazaqtar ol kezde tolyq kavkazdyq kelbettegi adamdar boldy jáne keıin azarbaıjan ulty quramyna assımılásalanyp sińdi. Alaıda olardyń bir toby kázirgi Iran aýmaǵynda ornyǵyp, keıin Irandaǵy saraı tóńkeristerinde qoldanylǵan «kazak» áskerı jasaqtary retinde tarıhta qaldy, árıne olarda parsy men azarbaıjandarǵa sińgeni túsinikti (alaıda solar jaıly kóp derekter saqtalǵany túsinikti, olardy baryp zerttese kóp jaıttyń beti ashylar edi). Osyndaı derekter zakavkazelik qazaqtardyń keı toby Alandarǵa quldyqqa túskenin, Armenıa men Grýzıa taýyna jansaýǵalaǵandary grýzın men armıandarǵa sińip ketkenin kórsetedi. Al olardyń Dóń aımaǵyna ketkenderi keıin Shirkeý tiline kóship óz qazaǵyna jaý «Don kazaktary» bolyp ózgergenin aıttyq.

Túrki qaǵanatyn ornatqan «Túrkı Ashına» dınastıasy ekeni jáne olardyń arǵy tegi Hýn hanzadasynan taraıtyny belgili. Iaǵnı atalǵan taıpa ejelgi Hýn ımperıasyn bılegen dınastıadan taraıdy. Túrki qaǵanaty ataýy ol memlekettiń halqynyń ataýymen emes, sol memleketti bılegen dınastıanyń ataýymen tarıhqa endi. Ol zamanda memleket bıliktegi taıpa ataýymen atalyp, al memleket halqynyń óz ataýy kóleńkede qala beretin. Saq halqy bıligi Qańly taıpasynda bolǵandyqtan memleket Qańly memleketi dep ataldy, shynynda qańly saq halqynyń kóp taıpasynyń biri ǵana bolatyn. Keıinge deıin Naıman handyǵy, Kereı handyǵy, Jalaıyr memleketi, Qaraqoıly memleketi, Aqqoıly memleketi degender boldy jáne ol ataýlardyń barlyǵy bıliktegi taıpa ataýymen baılanysty bolatyn. Osyndaı sebepterden Jýjan men Túrki qaǵanattary tarıhynan sol memleketterdiń halqynyń óz ataýyn kezdestirý óte qıyn.

Alaıda halyq ataýy tarıhı derekterden azda bolsa kezdesedi, jáne Túrki qaǵanaty halqy «qazaq» dep atalǵanyn sol derekterden anyq kórýge bolady. Arap áripti jazbalar 7 ǵasyrda Úndistanǵa deıin jaýlaǵan Batys Túrki Qaǵanaty áskeri adamdaryn Halaj nemese Hılj dep kórsetedi, jáne olardyń jeke taıpa ataýy emestigi aıtylady. Túrki qaǵanatynyń qarapaıym qatardaǵy jaýyngerleri osy ataýmen atalatyny kórsetiledi, ıaǵnı, kez kelgen taıpanyń jaýyngerin osy ataýmen ataǵan. Al endi osy eki ataýdyń arapsha jazylýy men "qazaq" ataýynyń arabsha jazylýy óte uqsas, tipti  birdeı deýge bolady (tómende kórsetilgen). Bul derek Túrki qaǵanaty halqy qazaq dep atalǵanyn kórsetedi.

حذح          حلج          حلج

Hazah                          Hılj                        Halaj

19 ǵasyrdaǵy Reseı tarıhshysy Alekseı Levshın «Kırgız-kaısak ordasy jaıly» degen ataqty eńbeginde «Qazaq halqy keı shyǵys ǵalymdarynyń aıtýynsha Hrıstos týǵanǵa deıin, ıaǵnı bizdiń dáýirge deıin halyq bolyp qoıǵanyn» kórsetedi. Ol buǵan kúmánmen qaraıtynyn, alaıda Qazaq degen halyqta jáne Qazaq Handyǵy ataýyda tarıhta alǵash ret 10 ǵasyrdaǵy ataqty parsy Ferdaýsıdiń «Rýstam» dastanynda kórsetilgenin atap ótedi. Qazaq tarıhynyń negizgi kózi retinde tanylyp júrgen birden-bir dúnıe Dýlatıdiń «Tarıhı ı Rashıdı» jazbasy. Osy jazbada kórsetilgen derekterdiń ózge jazbalar tarapynan rastalmaýy, ondaǵy oqıǵalardyń birneshe qaıtalana jazylýy jáne  jazbanyń ózara qaıshylyqqa toly úsh nusqasynyń bolýynan shetel ǵalymdary atalǵan jazbany «senimsiz jazba» dep túsingenin kóremiz. Atalǵan jazba, Reseıdiń «qazaq keshe paıda bolǵan ult» degen kózqarasyn dáleldeý quraly bolyp tabylady, osy sebepten Keńes ımperıasy saıasatyda atalǵan jazbanyń «aqıhat» ekenine sendirip baqty, sol jalǵan senimniń quly bolǵandyqtan tarıhymyzdy tanı almaı otyr tarıhshy ǵalymdarymyz.

Ferdaýsı óz jazbasynda, 10 ǵasyrda, ıaǵnı Shyńǵysqanǵa deıin 300 jyl buryn Qazaq handyǵyda, Qazaq halqyda kázirgi óz otanynda bar ekenin anyq kórsetti. Osyǵan senbeı, qaıdaǵy bir kúmándi Dýlatı jazbasyna senip, «qazaq halqyda jáne onyń ulttyq memleketide keshegi 15 ǵasyrdan keıin paıda boldy» dep otyrǵandarǵa tańym bar.

Reseı ımperıasy óz saıasaty boıynsha barynsha burmalap, Ferdaýsı deregindegi Qazaq handyǵy ataýyn ózgertti. Reseı ol Qazaq handyǵyn tarıhqa «Qarahanıdy» dep burmalap engizdirdi. Solaı ekenin ańǵarý arapsha áriptermen tanys oqyrmandarǵa qıynǵa soqpaıdy (tómende kórsetilgen). Reseı «Qarahanıdy» etken memlekettiń resmı memlekettik dini Islam bolǵany, jáne «qarahanıdy» degender «qalalarda sol qala turǵyndarynan óz senimdi adamdaryn basshy etip, ózderi kıiz úılerinde keń dalada otyrýdy jón sanaǵan» kóshpeliler bolǵany tarıhı derekterden belgili. «Qarahanıdy bıleýshileri hojalardan bolǵan» degenderge bul naqty jaýp, óıtkeni hojalar eshqashan kóshpeli bolmaǵany beseneden belgili, onyń ústine hoja taıpasy Orta Azıaǵa 11-12 ǵasyrlar shamasynda keldi. Demek «Qarahanıdy» degenderi Qazaq Handyǵy bolǵan jáne onyń qazaq degen kóshpeli halqy Islam dinindegi musylmandar bolatyn.

قازق                       قارق

       Qazaq                                                     Qaraq

Reseıdiń Taraz qalasy ataýyn 19 ǵasyrda «Aýlıe Ata» dep ózgertýi jáne osy ǵasyrda Taraz qalasynda eski qorymda «Qarahan baba múrdesi eken» degen jeleýmen «Qarahan Baba» kesenesi salynýy, sol ózderi oılap tapqan «Qarahanıdy» ataýynyń «bolǵanyn» dáleldeýge tyrysýynan deý oryndy.

Demek, "qazaq" ataýy áýelgi "quńzaq" ataýynan shyqqan. Ejelgi quń jáne saq halyqtary bizdiń dalada qosylyp bir halyqqa aınaldy, ol halyq áýelde Quńzaq dep atalyp, keıin ataý qysqaryp Qazaq bolyp ornyqqan.

Osylaısha Qazaq ataýynyń tarıhynyń ózi qazaq halqy men ejelgi saq pen quń halyqtarynyń ózara jalǵasty ekenin dáleldep beredi.

 Bekjan Ádenuly

«Qazaqtyń qupıa tarıhy» kitabynan.