Qazaq eli álipbıin kırılden latynǵa kóshirý týraly saıası sheshim qabyldaǵaly beri latynǵa negizdelgen qazaq álipbıiniń kóptegen nusqasy jasaldy. Birnesheýi úkimetke qaraýǵa usynyldy. Aldymen dıgraf nusqasy usynylyp, bul nusqa halyq arasynda qoldaý tappady. Sodan keıin keı dybystardy apostrof arqyly tańbalaýǵa negizdelgen ekinshi joba usynyldy. Bul jobanyń avtorlary apostrofty A.Baıtursynulynyń dáıekshesimen shatastyryp, úlken qatelikke uryndy. Nátıjesinde bul jobany da halyq qoldamady. 2018 jyldyń 22 qańtarynda Qazaqstan «Ǵalymdar odaǵynyń» músheleri QR Prezıdenti N.Á. Nazarbaevqa ashyq hat joldap, apostrofsyz jańa latyn álipbıiniń nusqasyn usyndy. Osy jyldyń 19 aqpanynda QR Prezıdenti jarlyǵymen jańa álipbı bekitildi. Bul álipbıde ǵalymdardyń «bir dybys – bir tańba bolsyn» degen usynysy eskerilip, apostrofty akýt dıakrıtıkasyna aýystyrdy. Elbasynyń: «Bul – jańa álipbı. Jańanyń aty – jańa, ol is júzinde tekserilmegen. Sondyqtan jańa álipbıdi sóz quramynda, mátin quramynda, jazýda, aıtýda egjeı-tegjeıli zerttep, qoldanysta qalaı bolatynyn bilý kerek, kem-ketikterin tolyqtyryp, jetildirý kerek», – degen tapsyrmasynan keıin, 2018 j. 1 naýryzda latynnegizdi qazaq álipbıin jetildirý jóninde «Ǵalymdar odaǵy» respýblıkalyq qoǵamdyq birlestiginiń jumys toby QR Prezıdenti N.Á. Nazarbaevqa ekinshi ret ashyq hat joldap, óz taraptarynan latyn álipbıiniń ekinshi nusqasyn usyndy. Jańa álipbıdi jetildirý jumystarynda «Ǵalymdar odaǵynyń» ekinshi nusqasy da eskeriler degen úmittemiz.

Dıgraf jáne apostrof nusqalary túımetaqtadaǵy 26 túımege negizdelse, akýt nusqasy 28 túımege negizdeldi. Demek Elbasynyń pármenimen «bir dybys – bir tańba» nusqasy bekitilip, osy nusqany jetildirýge jol ashyldy.

Biz bul jumysymyzda resmı bekitilgen akýt nusqasy men «Ǵalymdar odaǵynyń» birinshi jáne ekinshi usynǵan nusqalaryna jáne halyq arasynda kópshiliktiń qoldaýyna ıe bolyp otyrǵan A.Baıtursynuly atyndaǵy Til bilimi ınstıtýty usynǵan «Ulttyq jobaǵa» (1-keste) toqtala otyryp, óz pikirimizdi ortaǵa salýdy jón sanadyq.

1-keste. Álipbı nusqalary

Kesteden kórinip turǵandaı kırılshedegi [a] /a/, [b] /b/, [v] /v/, [g] /g/, [d] /d/, [e] /e/, [j], [z] /z/, [k] /k/, [q] /q/, [l] /l/, [m] /m/, [n] /n/, [o] /o/, [p] /p/, [r] /r/, [s] /s/, [t] /t/, [f] /f/ dybystaryn latyn áripterimen berýde tórt nusqanyń avtorlary da birizdilik tanytqan. Al ó, sh, , , e, ıý, ıa áripteriniń dybystary qazaq tiline tán bolmaǵandyqtan barlyq nusqanyń avtorlary bul áripterdi álipbı quramyna engizbegen. Jobalardyń avtorlary [ı], [ı], [ý], [h], [sh], [s], [ch] dybystary men qazaq tiline ǵana tán [á], [ǵ], [ń], [ó], [u], [ú], [h], [y], [i] dybystarynyń tańbalarynda kelise almaı júrgeni baıqalady. Áleýmettik jeliler men baspasóz betterinde kópshilik talqylaǵan máseleler de osy dybystardyń tańbalaryna qatysty boldy.

Sonymen, jarlyqpen bekitilgen akýt nusqasynan bastaıyq. Joba avtorlary joǵarydaǵy talasty dybystardan [ý] men qazaq tiline tán [á], [ǵ], [ń], [ó], [ú] dybystaryn /ý/, /á/, /ǵ/, /ń/, /ó/, /ú/ dep akýt dıakrıtıkasymen, [sh], [ch] dybystaryn /sh/, /ch/ dıgraftarymen bergen.

Latynnegizdi álipbı qoldanylatyn álem tilderinde akýt dıakrıtıkasy belgili bir maqsatta qoldanylady. Mysaly, cheh jáne slovak tilderinde sozylyńqy daýysty á, é, í, ó, ú, ý dybystarynyń tańbasyn berýde qoldanylsa, slovak tilinde sonymen qatar býyn jasaıtyn sozylyńqy daýyssyz ŕ jáne ĺ dybystarynyń tańbasyna qoldanylady. Polák tilinde daýyssyz ć, ś, ź, ń dybystarynda qoldanylyp, olardy jińishkertý qyzmetin atqarsa, qysqa daýysty o dybysyn sozylyńqy ó dybysyna aınaldyrady. Ispan tilinde á, é, í, ó, ú áripterinde qoldanylyp, ekpin jáne omonım sózderdi bir-birinen ajyratý qyzmetin atqarady. Island tilinde daýysty á, é, í, ó, ú, ý dybystarynyń tańbalaryna qoldanylyp, bul dybystarda ekpinniń qatty ekenin, ırland jáne vengr tilderinde daýysty á, é, í, ó, ú dybystarynyń tańbalaryna qoldanylyp, bul dybystardyń sozylyńqylyǵyn bildiredi. Baıqaǵanymyzdaı latyn álipbıin qoldanatyn tilderde akýt dıakrıtıkasynyń belgili dárejede mán-maǵynasy bar. Daýysty dybystardyń tańbasynda ne sozylyńqylyq, ne qatty ekpin,  al daýyssyz dybystardyń tańbasynda jińishkertý ne býyn quraý úshin olardy sozý qyzmetin atqarady. Qysqasha aıtqana akýt dıakrıtıkasy ár tilde biryńǵaı maqsatta qoldanylady.

Al sońǵy qabyldanǵan qazaq álipbıinde akýt dıakrıtıkasy júıesiz qoldanylǵan. Mysaly, jýan daýysty [a] /a/, [o] /o/, [u] /u/ dybystarynyń jińishke syńarlary [á], [ó], [ú] dybystaryn jińishkertý maqsatynda /á/, /ó/, /ú/ dep qoldanylǵan deıin desek, jýan daýysty [y] dybysynyń jińishke syńary [i]-niń tańbasyna akýt dıakrıtıkasy qoldanylmaǵan jáne tańbalary da ártúrli. Sonymen qatar [ǵ], [ń], [ý] dybystarynyń /ǵ/, /ń/, /ý/ tańbalarynan da álemdik tájirıbedegideı akýt dıakrıtıkasynyń daýyssyz dybystardy biryńǵaı jińishkertý ne jýandatý qyzmeti baıqalmaıdy. Mysaly /ǵ/ tańbasymen berilgen [ǵ] dybysy qazaq tilinde tek qana jýan dybystalsa (mysaly, aǵa, jaǵa), ń tańbasymen berilgen [ń] dybysy birde jýan (mysaly, ań, tyń), birde jińishke (mysaly, óń, ińir), ý tańbasymen berilgen [ý] dybysy da birde jýan (mysaly, taýyq), birde jińishke (mysaly, táýlik) dybystalatyny belgili.

Ulttyq dybystaryna dıakrıtıkalyq tańbalar qoldanǵan tilder bir ǵana dıakrıtıkamen shektelmegen. Mysaly, latyn grafıkasyn qoldanatyn ıspan tili álipbıinde qyzmetterine qaraı eki áripte (ç, ñ) eki, shved jáne fın álipbılerinde úsh áripte (å, ö, ä) eki, fransýz álipbıindegi bes áripte (é, è, ç, à, ù) úsh, túrik jáne ázirbaıjan álipbılerindegi bes áripte (ğ, ü, ş, ö, ç) úsh, túrkimen álipbıindegi segiz áripte  (ç, ä, ž, ň, ö, ş, ü, ý) bes, venger álipbıindegi toǵyz áripte (í, ö, ü, ó, ő, ú, ű, é, á) úsh, latysh álipbıindegi on bir áripte (ū, ē, č, ž, š, ķ, ģ, ņ, ī, ā, ļ) tórt, lıtva álipbıindegi toǵyz áripte (ą, č, ę, ė, į, š, ų, ū, ž) tórt, malta álipbıindegi tórt áripte (ċ, ġ, ħ, ż) eki, rýmyn álipbıindegi bes áripte (â, ă, î, ș, ț) úsh, slovak álipbıindegi on úsh áripte (ľ, š, č, ť, ž, ý, á, í, é, ú, ä, ň, ô) alty, sloven álipbıindegi bes áripte (š, đ, ž, č, ć) úsh, horvat álipbıindegi bes áripte (š, đ, ž, č, ć) úsh, cheh álipbıindegi on bir áripte (ě, š, č, ř, ž, ý, á, í, é, ú, ů) úsh, eston álipbıindegi tórt áripte (ü, õ, ö, ä) eki, túrli dıakrıtıkalyq tańbalar qoldanylǵan. Qarap otyrǵanymyzdaı ulttyq dybystaryn bir ǵana dıakrıtıkalyq tańbamen sheshken eshqandaı tildi kórip turǵan joqpyz.

Dıgraf pen apostrof nusqalary (dıgraf pen apostroftyń kórkem ári yńǵaıly bolǵandyǵynan emes) qazaq tili dybystarynyń tańbalaryn túımetaqtadaǵy daıyn turǵan 26 túımeden asyrmaý maqsatynda jasalǵan bolatyn. Bul eki nusqaǵa da qoǵamnyń qarsy bolýy qazaq tiliniń álipbıin 26 túımege syıǵyzý múmkin emes ekenin kórsetti. Nátıjesinde 30 túımege negizdelgen akýt nusqasy jasaldy. Bul nusqany 1994 jyldan beri túrli nusqadaǵy álipbı jattap kele jatqan qaraqalpaq baýyrlardyń sońǵy  álipbıine qatty uqsatýǵa bolady. 2016 jyly tórtinshi ret qabyldanǵan sońǵy álipbıinde alty dybystyń tańbasyna (á, ǵ, í, ń, ó, ú) akýt dıakrıtıkasy júıesiz qoldanylǵan jáne /sh/, /ch/ dıgraftary bar.

Endigi kezekte 26 túımemen shektelmeıtin bolǵandyqtan, júıesiz qoldanylǵan akýtqa baılanyp qalýdyń jóni joq. Joǵarydaǵy nusqalarda bir pikirge kele almaǵan dybys tańbalaryn álemdik tájirıbege súıene otyryp, qazaq tiliniń fonologıalyq júıesin tolyq kórsetetin ártúrli dıakrıtıkalyq tańbalar arqyly sheshkenimiz jón dep sanaımyz.

Latynǵa kóshýdegi uly maqsat qazirgi zamanǵy tehnologıalyq orta­ny, kom­mýnıkasıany, sondaı-aq, HHİ ǵasyr­daǵy ǵyly­mı jáne bilim berý prosesiniń erekshe­lik­terin alǵa tarta otyryp, túrki dúnıesimen rýhanı jaqyndasý jáne orys tilinen kúshtep engizilgen basy artyq áripter men kırıldegi til buzar emle-erejelerden qutylý bolatyn. Ol úshin qypshaq toby, oǵyz toby dep bólmeı, birneshe jyldan beri qoldanylyp kele jatqan túrik, ázirbaıjan, túrkimen, ózbek, qaraqalpaq tilderiniń álipbı aýystyrý tájirıbelerin nazarda ustap, olarda jiberilgen qatelerdi qaıtalamaǵanymyz jáne qazaq tiliniń fonemalyq júıesi men fonetıkalyq qurylymynyń ózindik sıpattaryn barynsha saqtaýǵa kúsh salǵanymyz jón.

Akýt nusqasynda /Ch/ch/ dıgrafy arqyly berilgen afrıkat [ch] dybysy jáne «Ǵalymdar odaǵy» usynǵan nusqalardaǵy /Ss/ tańbasymen berilgen [s] dybysy [sh] sekildi qazaqtyń tól dybysy emes. Orys tilinen engen chemodan, bochka t.b. sózder shabadan, bóshke bolyp tilimizge beıimdelip ketken. Sondyqtan bul dybystardyń tańbasyn da álipbı quramyna qospaǵanymyz jón.

Tórt jobanyń da avtorlary [v] dybysynyń tańbasyn álipbı quramyna engizip /v/ árpimen tańbalaǵan. Bul dybys ta [ch], [s], [sh] dybystary sekildi kirme dybys. Orys tili arqyly engen Evropa, velosıped, vagon, samovar t.b. sózder Eýropa, belseped, bágón, samaýryn t.b. bolyp fonetıkalyq ózgeriske túsip, tilimizge beıimdelip ketkeni belgili. Ch, v áripterin álipbı quramynan alyp tastasaq, tólqujattarymyzdy latyn grafıkasy boıynsha qaıta rásimdeý jumystary kezinde aty-jónderimizdegi bóten -ov, -ıch, -ovna jurnaqtarynan bir mezette birjola qutylatyn bolamyz.

Akýt nusqasynda [sh] dybysyn /Sh/sh/ dıgrafymen bergen. «Ǵalymdar odaǵy» eki usynysynda da s tańbasyna sedıl dıakrıtıkasyn qoldanyp /Şş/ tańbasymen bergen. Al «Ulttyq jobada» s tańbasyna karon dıakrıtıkasyn qoıý arqyly /Šš/ dep berilgen. Biz munda «bir dybys – bir tańba» ustanymy negizinde týysqan túrki halyqtarynda (túrik, ázirbaıjan, túrkimen) qoldanylyp júrgen «Ǵalymdar odaǵy» usynǵan jazylymǵa yńǵaıly /Şş/ tańbasyn qoldaımyz.

Jańa emle erejelerin jasaǵanda qazaq tiline aýdarylmaıtyn keıbir orys kirme sózderi men kisi ataýlaryndaǵy [s] dybysyn /ts/ jáne [ch], [sh] dybystaryn /tş/, /şş/ dep dıgrafpen bermegenimiz jón. Jańa erejede [s] dybysyn /s/ jáne [ch], [sh] dybystaryn /ş/ tańbasymen bergenimiz jón. Mysaly, sement – sement, chek – şek, Chapaı – Şapay, Shors (kisi ataýy) – Şors. Al orys kisi ataýlaryndaǵy /v/ árpin /f/ árpine aýystyrsa bolar. Mysaly, Sergeev – Sergeyef, Medvedev – Medfedef nemese yńǵaıyna qaraı Medwedef deýge bolar.

[ń] dybysyna akýt nusqasynda n tańbasyna akýt qoıý arqyly /Ńń/ dep, «Ǵalymdar odaǵy» eki usynysynda da HH ǵ. otyzynshy jyldarynda qazaq álipbıinde qoldanylǵan /Ŋŋ/ tańbasymen bergen. Al «Ulttyq jobada» n tańbasyna karon dıakrıtıkasyn qoıý arqyly /Ňň/ dep berilgen. Biz munda jazylymǵa yńǵaıly «Ǵalymdar odaǵy» usynǵan /Ŋŋ/ tańbasyn qoldaımyz.

[ǵ] dybysyna akýt jáne «Ǵalymdar odaǵynyń» ekinshi nusqasynda g tańbasyna akýt qoıý arqyly /Ǵǵ/ dep bergen. «Ulttyq jobada» men «Ǵalymdar odaǵynyń» birinshi usynysynda g tańbasyna brevıs belgisin qoıý arqyly /Ğğ/ tańbasymen bergen. Bul dybystyń tańbasyna akýt belgisin qoıý eshqandaı erejege saı kelmeıtinin joǵaryda aıtqan bolatynbyz. Sondyqtan [ǵ] dybysyna jazylymǵa yńǵaıly, ári túrki tilderinde qoldanylyp júrgen «Ǵalymdar odaǵynyń» birinshi usynysy men «Ulttyq jobadaǵy» /Ğğ/ tańbasyn qoldaımyz.

Bekitilgen nusqada akýt arqyly belgilengen jińishke [á] dybysyn «Ǵalymdar odaǵynyń» birinshi nusqasy men «Ulttyq joba» nusqasyndaǵydaı (túrkimen, ázirbaıjan álipbılerindegideı) ýmlaýt dıakrıtıkasy arqyly /ӓ/ dep tańbalaǵanymyz jón.

Bekitilgen nusqada akýt arqyly belgilengen jińishke [ó] dybysyn «Ǵalymdar odaǵy» men «Ulttyq joba» nusqasyndaǵydaı (túrik, túrkimen, ázirbaıjan álipbılerindegideı) ýmlaýt dıakrıtıkasy arqyly /ӧ/ dep tańbalaǵanymyz jón.

[i] dybysyna akýt nusqasynda /Ii/ tańbasyn, «Ǵalymdar odaǵy» eki usynysynda da keńeıtilgen latyndaǵy núktesiz /Iı/ tańbasyn bergen. Al «Ulttyq jobada» úlkeniniń de, kishisiniń de ústine núkte qoıý arqyly keńeıtilgen latyndaǵy /İi/ tańbasymen berilgen.

[y] dybysyna akýt nusqasynda jáne «Ǵalymdar odaǵy» eki usynysynda da /Yy/ tańbasyn bergen. Al «Ulttyq jobada» keńeıtilgen latyndaǵy núktesiz /Iı/ tańbasymen berilgen. [i] dybysy [y] dybysynyń jińishke syńary ekeni belgili. Syńar dybystardyń tańbalary uqsas bolsyn desek [i], [y] dybystaryna «Ulttyq jobadaǵy» /İi/, /Iı/ tańbalarynyń qalýyn jón sanaımyz (İrimshik – İrimşik, ysqyryq - Isqırıq).

[ú] dybysyna akýt nusqasynda u tańbasyna akýt qoıý arqyly /ú/ dep, «Ǵalymdar odaǵy» eki usynysynda da y tańbasyna akýt qoıý arqyly /ý/ dep bergen. Al «Ulttyq jobada» u tańbasyna ýmlaýt qoıý arqyly /ü/ dep berilgen. Al [u] dybysy akýt nusqasy men «Ulttyq jobada» /u/ tańbasymen berilgen, «Ǵalymdar odaǵy» birinshi usynysynda u tańbasynyń ústine syzyqsha qoıý arqyly /ū/ dep, ekinshi usynysynda u tańbasyna akýt qoıý arqyly /ú/ dep bergen.

[ú] dybysy [u] dybysynyń jińishke syńary ekeni belgili. Mundaı syńar dybystardyń tańbalary [a] /a/ – [á] /ӓ/; [o] /o/ – [ó] /ӧ/; [y] /ı/ – [i] /i/ dybystaryndaǵydaı bir-birine uqsas bolǵany jón. Sondyqtan [u] dybysyna bekitilgen akýt nusqasy men «Ulttyq jobadaǵy» /U u/ tańbasyn, al [ú] dybysyna (túrik, ázirbaıjan, túrkimen álipbılerindegideı) keńeıtilgen latyndaǵy /Ü ü/ tańbasyn bergen jón (qulan – qulan, kúrek - kürek). Kóptegen til janashyrlary [u] dybysyna /u/ tańbasyn bersek, ýaqyt óte kele [u] dybysymyz [ý]-ǵa,  [i] dybysyna /i/ tańbasyn bersek, ýaqyt óte kele [i] dybysymyz [ı]-ǵa aınalyp ketýi múmkin degen pikir bildirýde. Ondaı qaýip [u] men daýysty kirme [ý] dybystaryna bir ǵana /u/ tańbasyn, [i] men daýysty kirme [ı] dybystaryna bir ǵana /i/ tańbasyn bergende ǵana oryn alady. Biz jańa álipbıimizge daýysty kirme [ý] jáne [ı] dybystarynyń tańbalaryn engizbeımiz degen oıdamyz. Mysaly túrik jáne ázirbaıjan tilderinde [u] jáne daýysty [ý] dybystaryna bir ǵana /u/ tańbasyn, [i] jáne [ı] dybystaryna bir ǵana /i/ tańbasyn bergendikten bul eki til [u] jáne [i] dybystarynan aıyrylyp qalǵan deýge bolady. Iaǵnı bul tilderde [u] dybysy [ý]-ǵa, [i] dybysy [ı]-ge aınalǵan.

Máselen, túrik tilinde altılık sózin [altylyk], beşlik sózin [beshlık] dep dybystaıdy. Sonda lık [lyk] (durysy [lyq]) jurnaǵynyń jińishke syńary lik [lık] bolǵany ma? Iaǵnı [y] dybysynyń jińishke túri [ı] bolǵany ma? Árıne túrki tilderine tán úndestik zańy boıynsha lık [lyk] jurnaǵynyń jińishke syńary lik [lik] bolýy tıis.

Túrik tilinde onluk sózin [onlýk], dörtlük sózin [dórtlúk] dep dybystaıdy. Sonda lük [lúk] jurnaǵynyń jýan syńary luk [lýk] bolǵany ma? Iaǵnı [ú] dybysynyń jýan syńary [ý] bolǵany ma? Árıne úndestik zańy boıynsha lük [lúk] jurnaǵynyń jýan syńary luk [luk] (durysy [luq]) bolýy tıis.

Ázirbaıjan tilinde altılıq sózin [altylyq], beşlik sózin [beshlık] dep dybystaıdy. Sonda lıq [lyq] jurnaǵynyń jińishke túri lik [lık] bolǵany ma? Iaǵnı [y] dybysynyń jińishke túri [ı] bolǵany ma? Árıne úndestik zańy boıynsha lıq [lyq] jurnaǵynyń jińishke syńary lik [lik] bolýy tıis.

Ázirbaıjan tilinde onluk sózin [onlýk], dördlük sózin [dórdlúk] dep dybystaıdy. Úndestik zańy boıynsha dördlük sózindegi lük jurnaǵy onluk sózindegi luk jurnaǵynyń jýan túri. Sonda lük [lúk] jurnaǵynyń jýan túri luk [lýk] bolǵany ma? Iaǵnı [ú] dybysynyń jýan túri [ý] bolǵany ma? Munda da lük [lúk] jurnaǵynyń jýan syńary luk [luk] bolýy tıis. Al [ú], [y] dybystaryna /ü/, /ı/ dep arnaıy tańba berilgendikten eki tilde de bul eki dybys saqtalǵan.

Biz osyndaı úlken qatelikti dıgraf nusqasynda jibere jazdaǵan bolatynbyz. Ol nusqada [ı], [i] daýystylaryna bir ǵana /I i/ tańbasy berilgen edi.

«Ǵalymdar odaǵy» men akýt nusqasynyń avtorlary [h] jáne [h] dybystaryna bir ǵana /Hh/ tańbasyn berip, joǵarydaǵydaı qatelikti qaıtalap otyr deýge bolady. Osylaı beretin bolsaq bolashaq urpaq bul eki dybystyń birin, týrasyn aıtqanda [h] dybysyn múldem umytatyn bolady. Al «Ulttyq joba» avtorlary qazaq tilinde [h] dybysy joq degen jeleýmen bul dybystyń tańbasyn álipbı quramyna engizbegen. Kezinde A.Baıtursynuly keıbir (ah, úh, túh, túýh sekildi) odaǵaı sózderde ǵana kezdesedi dep, alǵashqy qurastyrǵan álipbıine [h] dybysynyń tańbasyn engizbegen bolatyn. Alaıda keıinnen «Bul áripti qazaq álippesinen shyǵarǵanda munymen jazylatyn sózder az dep shyǵaryp edik. Az bolǵanmen tilde bar dybys bolǵan soń, joqtyǵy seziletini kórinedi» [88][1], – dep, tóte jazýǵa qaıta qosqany belgili. Onyń ústine qazirgi tańda din salasynda qazaq tiline aýdarylmaı translıterasıalaý arqyly jazylatyn, ıaǵnı [h] dybysynyń ornyna [h] dybysyn jazýǵa kelmeıtin kóptegen dinı termınder men kisi, jer-sý ataýlary bar. Osylardy eskere kele ázirbaıjan, ózbek, qaraqalpaq tilderindegideı [h] dybysyna /X x/ tańbasyn, [h] dybysyna /H h/ tańbasyn qoldanǵan jón. Álipbıge /x/ jáne /h/ áripterin engizer bolsaq seh sóziniń jazylýyn halyq kúlkige aınaldyrýy múmkin. Seh sózi sábiz, shyǵys sózderi sekildi tól sózimiz emes. Sondyqtan bul sózdiń aýdarmasyn nemese qazaq tilindegi balamasyn tabatyn bolamyz. Oǵan qazaq tiliniń áleýeti jetedi.

Akýt nusqasynyń avtorlary [ı] jáne [ı] dybystaryn keńeıtilgen latyndaǵy núktesiz bir ǵana /I ı/ tańbasymen, «Ǵalymdar odaǵy» bul eki dybysqa birinshi usynysynda /İ i/, ekinshi usynysynda /I i/ dep bir tańbamen ǵana bergen. Biz bul eki dybysty bir tańbamen belgileý durys emes dep oılaımyz. Bulaı etý emle erejelerin jasaýda qıynshylyq týdyrary haq. Akýt nusqasy boıynsha ıle etistigi ile bolyp, İle ózeni Ile bolyp jazylmaq, al ile etistigin de úlken áripten bastap jazsaq ekeýi de Ile, Ile bolyp jazylmaq. Osy eki sózdi «Ǵalymdar odaǵynyń» ekinshi nusqasymen ıle, Ile bolyp jazylsa, bas áripten bastalsa ekeýi taǵy da Ile, Ile bolyp jazylmaq. Akýt jáne «Ǵalymdar odaǵynyń» ekinshi nusqasy boıynsha úlken áriptermen jazsaq bul sózder ILE, ILE bolyp jazylmaq. Qazaq qyzdarynyń arasynda Aıda, Saıda t.b. esimder jeterlik. Quranda «Máıda» atty súre bar. Mundaı ataýlar akýt nusqasynda Aıda, Saıda, Máıda, al «Ǵalymdar odaǵy» nusqalarynda Aida, Saida Máida bolyp jazylyp [Aıda], [Saıda], [Máıda] bolyp qate oqylýy múmkin. Iirim, ıilisý, ıin, keıin, ıirilimi, kıimi, súıinshi sózderi akýt nusqasynda kishi áriptermen jazsaq ıirim, ıilisu, ıin, keıin, ıirilimi, kıimi, súıinshi dep jazylsa, úlken áriptermen IIRIM, IILISU, IIN, KEIIN, IIRILIMI, KIIMI, SÚIINSHI dep jazylmaq. Al «Ǵalymdar odaǵynyń» ekinshi nusqasy boıynsha bul sózder kishi áriptermen iırım, iılısu, iın, keiın, iırılımı, kiımı, sýiınşı dep jazylsa, úlken áriptermen taǵy da IIRIM, IILISU, IIN, KEIIN, IIRILIMI, KIIMI, SÝIINŞI bolyp jazylmaq. Bul sózderge tıin, bıi, kıik, t.b. sózderdi qosa berińiz. Onyń ústine /I i/ árpi kóptegen tilderde daýysty [ı] dybysynyń tańbasy.

Al «Ulttyq joba» avtorlary daýysty [ı] dybysy qazaq tiliniń dybystyq júıesinde joq ekenin eskerip, bul dybystyń tańbasyn álipbı quramyna engizbegen.

Akýt nusqasynyń avtorlary [ý] dybysyna y tańbasyna akýt qoıý arqyly /Ý ý/ dep bergen. Bul jaǵdaıda qýyr, qýyrý, qýyrýy, aýyr, aýyrý, aýyrýy sózderiniń jazylýy akýt nusqasynda qýyr, qýyrý, qýyrýy, aýyr, qýyrý, aýyrýy bolyp kózge oǵash kórinbek. Bul dybysty akýt arqyly /Ý ý/ tańbamen berý eshqandaı túrki tilderiniń álipbılerinde, tipti akýtqa negizdelgen qaraqalpaq álipbıinde de joq. Jalpy /Y y/ tańbasy latynnegizdi álipbı qoldanatyn tilderdiń deninde [y], [i], qysqa [ı] dybystaryna tán tańba. /Ý ý/ árpi túrkimen tilinde qysqa [ı] dybysynyń tańbasy retinde qoldanylady. Sonda túrkimender Aqtaý qalasyn Aqtaı dep oqymaq. «Ǵalymdar odaǵy» [ý] dybysyn eki usynysynda da /U u/ tańbasymen bergen. Bul tańba kóptegen tilderde daýysty [ý] dybysynyń tańbasy ekeni belgili. Al «Ulttyq joba» avtorlary daýysty [ý] dybysy qazaq tiliniń dybystyq júıesinde joq ekenin eskerip, bul dybystyń tańbasyn álipbı quramyna engizbegen.

Latynǵa kóshýdegi negizgi maqsattardyń biri kırıldegi til buzar emle-erejelerden qutylý bolatyn. Alaıda elýinshi jyldary tilimizge kúshtep engizilgen orys tiliniń daýysty [ı], [ý] dybystarynan qutylmaı, til buzar emle-erejelerden de qutylmasymyz anyq. Resmı bekitilgen akýt nusqasynda da, «Ǵalymdar odaǵy» usynǵan eki nusqada da bul eki dybystyń tańbalary ózgerissiz tur. Bul eki tańba osylaı qalar bolsa álipbı aýystyrýdyń ózi bos áýreshilik. Óıtkeni kırılshede mı, kı, sý, tý dep qazaq sóziniń túbir, býyn, morfem aıtylymyn buzyp jazylyp kelgen sózderdi akýt nusqsymen mı, kı, tý, sý, «Ǵalymdar odaǵynyń» nusqasymen mi, ki, tu, su dep ary qaraı qate jazýdy jalǵastyra beretin bolamyz.

Qazaq tilinde rasynda da [ı], [ý] daýystylary joq ekeni ǵylymda belgili. Ol týraly A.Baıtursynuly atyndaǵy Til bilimi ınstıtýtynyń ǵalymdary da úzdiksiz aıtyp keledi. Biz de aldyńǵy «Ahmet Baıtursynulynyń dáıekshesi men apostrofty shatastyrmaıyq» (qamshy.kz) atty maqalamyzda XIII ǵasyrlarda Mysyr mámlúkteriniń elinde jaryq kórgen «Qypshaq-arab sózdigi» men XIV ǵasyrda jazylǵan qypshaq tiliniń gramatıkasyn úıretetin «Qaýanın» eńbeginde bul eki dybystyń kezdespeıtinin dáıektep kórsetken bolatynbyz. Tilimizge arab tilindegi كِتَاب [kıtab] sóziniń kitap, دِين [dın] sóziniń din, شُكْر [shýkr] sóziniń shúkir, جُمعَة [jým'a] sóziniń juma t.b. bolyp enýi de daýysty [ı], [ý] dybystarynyń tilimizde bolmaǵanyna dálel. Sondyqtan qazaq sózderiniń túbir, býyn, morfem aıtylymyn buzyp kelgen daýysty [ı], [ý] dybystarynan qutylyp, tańbalaryn álipbı quramyna engizbegenimiz jón. Daýyssyz [ı] dybysyn /i/ tańbasymen belgileý eshqandaı da túrki tilderiniń tájirıbesinde joq. Bul dybys túrik, ázirbaıjan, ózbek, qaraqalpaq tilderinde /Yy/ tańbasymen, túrkimen tilinde osy tańbaǵa akýt qoıý arqyly /Ýý/ dep belgilengen.

Daýyssyz [ý] dybysy túrkimen jáne qaraqalpaq tilderinde /Ww/ tańbasymen tańbalanǵan. Al túrik, ázirbaıjan, ózbek tilderinde daýyssyz [ý] dybysy kóp jaǵdaıda [v] dybysyna aınalǵandyqtan bul tilderde /v/ tańbasymen belgilengen (mysaly, ázirbaıjan tilinde: dýal – divar, janýar – canavar; túrik tilinde: dýal – duvar; janýar – canavar, taýyq – tavuq,; ózbek tilinde: taýyq – tovuq, haıýan - hayvon). Olaı bolsa daýyssyz [ı] dybysyn týysqan túrik, ázirbaıjan, ózbek, qaraqalpaq tilderindegideı «Ulttyq jobadaǵy» /Y y/ tańbasymen, daýyssyz [ý] dybysyn túrkimen, qaraqalpaq tilderindegideı /W w/ tańbasymen belgilegen jón. Sonda «Ulttyq joba» avtorlary aıtqandaı mı, kı, sý, tý sózderin mıy, kiy, suw, tuw dep aıtylymy boıynsha qatesiz jazatyn bolamyz.  Sonymen qatar ıe – iye (i-ye), sıyr – sıyır (sı-yır), t.b. sózderdiń býynǵa bólý, tasymal máseleleri sheshiletin bolady. Joǵarydaǵy baımyz, Aıda, Saıda, Máıda sózderi baıymız, Aıyda, Saıyda, Mӓiyda bolyp, ıle etistigi iyle, İle ózeni İle, al ıirim, ıilisý, ıin, ıir, ıirilimi, kıimi, súıinshi degen sózderdi kishi áriptermen iyirim, iyilisüw, iyin, keyin, iyirilimi, kiyimi, süyinşi, úlken áriptermen İYİRİM, İYİLİSÜW, İYİN, KEYİN, İYİRİLİMİ, KİYİMİ, SÜYİNŞİ dep qıyndyqsyz jazatyn bolamyz.

Al qýyr, qýyrý, qýyrýy, aýyr, aýyrý, aýyrýy sózderi quwır, quwıruw, quwıruwı, awır, awıruw, awıruwı bolyp jazylatyn bolady.

Kezinde A.Baıtursynuly shet tilderden engen sózder tilimizdiń tabıǵatyna, aıtylý sazyna keri áser etetinin, sózimiz shubarlanyp, áýeni buzylatynyn aıtyp, basqa tildiń sózderin óz tilimizdiń dybystyq ereksheligimen aıtý kerektigin eskertken bolatyn. Latynǵa alǵash aýysqan jyldarda kirme sózder qazaq tiliniń aıtylymyna yńǵaılastyrylyp engen bolatyn. Mysaly komıtet – kámijtet [kámiıtet], avgýst – aƣus [aǵus], okrýg – ókrig [ókrig], mılısıa – melitsija [melıtsiıa] bolyp qazaq tiline beıimdelip endi.

A.Baıtursynuly atyndaǵy Til bilimi ınstıtýtynyń dırektory Erden Qajybek bir suhbatynda «Qazaq qazir oryssha aksentsiz sóıleıdi. Biz qazaqsha sóılep kele jatyp, kirme sózderdi aınytpaı aıtamyz. Ol negizinen maqtanatyn dúnıe emes. Orys mátindi daýystap turyp oqyp kórińizshi. Orys mátindi daýystap oqyp kele jatyp, keıbir qazaqsha sózderdi taza qazaqsha aıtyp kórińizshi. «Segodná v epohý jahandaný nýjno ǵaryshqa otpravlát raketý» degen sóılemdi bir minberden aıtyńyzshy. Orystar qalaı qabyldaıdy eken. Kúledi ǵoı. Dál solaı, biz qazaqsha sóıleı turyp, bóten sózben tilimizdi buzyp otyrmyz» degen bolatyn. Sondyqtan tilimizge enip otyrǵan termınder men ózge de kirme sózderdi múmkindiginshe qazaqshaǵa aýdaryp, bolmasa tilimizge beıimdep alǵanymyz jón. Mysaly álemniń kóptegen tilderine engen grektiń mouseĩon (μουσεῖον) sózin aǵylshyndar the museum, ıtalándyqtar il museo, ırlandyqtar an músaem, fransýzdar le musée, lıtvalyqar muziejus, norvegter museet, rýmyndar muzeu, slovaktar múzeum, túrikter müze, orystar mýzeı dep óz tilderine beıimdegen. Al arabtar bul sózdi المتحف [al-muthaf], vetnamdar bảo tàng, japondar 博物館 [hakubutsukan], qytaılar 博物馆 [bówùguǎn], taılar พิพิธภัณฑ์ [phiphiṭhp̣hạṇṯh̒], ıslandyqtar safnið, kárister 박물관 [bagmulgwan], úndistandyqtar संग्रहालय [sangrahaalay] dep óz tilderine aýdaryp alǵan. Iaǵnı latyn grafıkasyn qoldanatyn elderdiń kópshiligi grektiń mouseĩon (μουσεῖον) sózin grek tilindegideı dybystamaǵan. Keıbir elder (tipti latyn grafıkasyn qoldanatyndar da) bul sózdi óz tilderine aýdaryp alǵan. Bul sóz qazaq tiline de murajaı dep sátti aýdarylǵan.

Latynnyń compositor sózin aǵylshyndar composer, nemister komponist, golandyqtar componist, ırlandyqtar sumadóir dep óz tilderine beıimdep alǵan. Beıimdep alǵandardyń deni latyn tiline týystas Eýropa qurlyǵynyń tilderi deýge bolady. Al bul sóz arab tiline ملحن [mulahhin], grek tiline Συνθέτης [synthétis], vengr tiline zeneszerző, fın tiline säveltäjä, japon tiline 作曲家 [sakkyokka], káris tiline 작곡가 [jaggogga], qytaı tiline 作曲家 [zuòqǔ jiā], hındı tiline संगीतकार [sangeetakaar], túrik tiline besteci, ázirbaıjan tiline bástákar, ózbek tiline bastakor dep aýdarylǵan nemese balamasy berilgen. Qazaq tiline de sazger dep sátti aýdarylǵan.

Halyqaralyq sanalyp júrgen aǵylshyn tilindegi privatization termıni orys tiline prıvatızasıa, ırland tiline príobháidiú, ısland tiline einkavæðing, fın tiline yksityistäminen, eston tiline erastamine, qyrǵyz tiline menchıkteshtırúú, ózbek tiline xususiylashtirish, túrik tiline özelleştirme, ázirbaıjan tiline özálláşdirmá, arab tiline خصخصة [khaskhasa], tájik tiline hýsýsıgardonӣ, mońǵol tiline hývchlal, hındı tiline निजीकरण [nijeekaran], káris tiline 민영화 [min-yeonghwa], japon tiline 民営化 [min'ei-ka] dep aýdarylǵan nemese balamasymen berilgen. Qazaq tiline de jekeshelendirý bolyp óte sátti aýdarylǵan. Mundaı sózderdi óz tilderine aýdaryp alǵan elderdiń eshqaısysy ǵalamdyq kóshten qalyp otyrǵan joq.

Latynnyń institutum sózin orystar ınstıtýt, aǵylshyndar institute, ıtalándar istituto di, fransýzdar men nemister institut, ıspandar instituto, grekter ινστιτούτο [institoúto], ırlandyqtar institiúid, latyshtar institūts, lıtvandar institutas, estondar instituut, fınder instituutti, túrikter enstitüsü dep óz tilderine beıimdep alsa, ıslandyqtar stofnun, arabtar معهد [ma‘had], vetnamdar viện, úndistandyqtar संस्थान के [sansthaan ke] dep óz tilderine aýdarǵan nemese balamasyn bergen. Sonymen qatar latynnyń universitās sózin latyn grafıkasyn qoldanatyn barlyq elder latyn tilindegideı tańbalamaǵan jáne sol tildegideı etip dybystamaǵan. Barlyǵy derlik óz tilderine beıimdep alǵan, tipti kóptegen elder bul sózdi de óz tilderine aýdaryp alǵan. Latyn grafıkasyna kóshkenimizdi paıdalana otyryp aýdarylmaıtyn termınderdi orys tilindegi nemese aǵylshyn tilindegi jazylýy ne dybystalýy boıynsha kóshire salmaı, álemdik tájirıbege súıene otyryp, qazaq tiline beıimdeýimiz kerek, tipti sátti balamasy tabylyp jatsa aýdarǵanymyz jón. Sondyqtan sátti aýdarylyp, qalyptasyp ketken murajaı (murajay), jekeshelendirý (jekeşelendirüw), muraǵat (muragat), áýejaı (äwejay) t.b. sózderdi qoldanystan shyǵarmaǵan jón. Al aýdarylmaıtyn halyqaralyq termınderdi, mysaldardan kórgenimizdeı, ár halyq óz tilderine beıimdep alǵan. Sondyqtan orys tiliniń úlgisimen jazylyp júrgen latyn tilinen engen ýnıversıtet, ınstıtýt sekildi halyqaralyq termınderdi latyn grafıkasymen üniwersitet [úniýersitet], enstetӧt [enstetót] dep qazaq tiliniń dybystalýyna beıimdep alǵanymyz jón. Mundaı sózderdi álipbı aýystyrylǵan bette jańa emle erejelerdi jasaý kezinde beıimdep almasaq, keıin kesh bolady.  

Latyn grafıkasyna qatysty túrli salanyń ókilderi álipbı jobalaryn jasalǵany belgili. Keıbir joba avtorlary úndestik zańyna súıengenin alǵa tartyp, tól sózderde tek jińishke daýystylarmen birge keletin [g] jáne tek jýan daýystylarmen birge keletin [ǵ] dybysy úshin bir ǵana /Gg/ árpin tańdaǵan. Sonymen qatar úndestik zańy boıynsha tól sózderde tek jińishke daýystylarmen birge keletin [k] jáne tek jýan daýystylarmen birge keletin [q] dybysy úshin bir ǵana /Kk/ árpin tańdaǵan. Bul bolashaqta qazaq tilin [q], [ǵ] dybystarynan aıyratyn joba. Óıtkeni úndestik zańyna súıenip latyndaǵy /Kk/ árpin [k] jáne [q] dybystaryna qoldanamyz degen túrikter jáne kırıldegi /Kk/ árpin [k] jáne [q] dybystaryna qoldanamyz degen qyrǵyzdar qazirgi tańda [q] dybysymen qoshtasqan. Endi bir joba avtorlary 5 myńnan asa termın men saýda markalarynyń ataýlaryn tilimizge aǵylshyn tilindegi jazylýy boıynsha engizýdi maqsat tutyp júr. Mundaı joba usynýshylardyń latyn grafıkasyna kóshýdegi negizgi uly maqsatymyzdyń baıybyna bara almaı júrgenin jáne álem halyqtary halyqaralyq termınderdi óz tilderine qalaı beıimdep engizgenderinen habary joqtyǵyn bildiredi.

Dál qazir syndarly sát. Qandaı álipbı bolmasyn tilge áserin tıgizbeı qoımaıdy. Ony kırıl, arab, latyn álipbılerin qoldanatyn qazaqtardyń sóıleý mánerin salystyrý arqyly baıqap júrmiz. Tilimizdiń tabıǵatyn saqtap qalý nemese ony buzyp alý osy qabyldanatyn álipbıimizge tikeleı baılanysty ekenin esimizden shyǵarmaıyq. Jańa álipbıimizde keıbir túrki tilderi sekildi tól dybystarymyzdyń keıbirinen aıyrylyp qalmaý jaǵyn barynsha qadaǵalaǵanymyz jón. Taǵy da qaıtalap aıtamyz /Uu/ tańbasyn tól sózderimizde [u], kirme sózderde [ý] dep dybystaý jáne /İi/ tańbasyn tól sózedimizde [i], kirme sózderde [ı] dep dybystaý óte qaýipti. Olaı eter bolsaq túrik, ázirbaıjan tilderindegideı ýaqyt óte kele [u], [i] dybystarynan aıyrylatyn bolamyz. Sondyqtan da kirme [ý], [ı] dybystaryn tilimizge múldem engizbegenimiz durys. Bul dybystarmen aıtylatyn halyqaralyq sózderdi ótken ǵasyrdyń jıyrmasynshy jyldaryndaǵydaı múmkindinshe tilimizge beıimdegenimiz jón.

Maqalamyzdy qoryta kele latynnegizdi álipbıimiz A.Baıtursynuly atyndaǵy Til bilimi ınstıtýty usynǵan qazaq sóziniń túbir, býyn, morfem aıtylymyn tolyq saqtaıtyn «Ulttyq joba» negizinde tómendegideı bolsa degen oıdamyz (2-keste). Akýt nusqasyn daıyndaýǵa ary ketse tórt aı ýaqyt jumsalǵan shyǵar, al «Ulttyq jobany» daıyndaýǵa ınstıtýt ǵalymdary baqandaı jıyrma jyl eńbek etkenin qaperimizden shyǵarmaıyq. Tipti akkýt kerek bolyp jatsa, kestedegi [á], [ó], [ú], [i] dybystarynyń tańbalaryn ǵana /á/, /ó/, /ú/, /í/ dep akýtke aýystyrýǵa bolady. Al [ý], [ǵ], [ń] dybystarynyń tańbalaryna ý/, /ǵ/, /ń/ dep akýt dıakrıtıkasyn qoıý logıkaǵa kelmeıdi.

2-keste.