Tranzıttik elderde BAQ – qoǵamnyń jańa saıası mádenıetin qalyptastyrýshy basty faktor, ári qoǵamdyq pikirdi qozǵaýshy kúsh. Al, Qazaqstandaǵy mass-medıanyń ereksheligi – aqparattyq dýalızmniń ornyǵýy, ıaǵnı, qoǵamdyq sana men ıdeıalyq baǵdar qazaqtildi jáne orystildi BAQ-qa kiriptar bolyp qalýynda. Qazaqtildi BAQ usynyp jatqan ulttyq ıdeıa «etnomádenı tujyrymdamalarǵa» júginetin bolsa, qazaqstandyq ıdeıany jaqtaýshy orystildi BAQ «saıası-azamattyq kózqarastardy» negizge alady. Al, statısıka málimetterine súıensek, 2011 jylǵy derek boıynsha, otandyq mass-medıa keńistiginde qazaqtildi BAQ úlesi 19,1%-dy quraǵan bolsa, orystildi BAQ – 33,4%, al, qazaq jáne orys tilderinde BAQ úlesi 35 %-dy quraıdy. Budan, biz qazaqtildi BAQ-tyń paıyzdyq úles salmaǵynyń áli de olqy túsip jatqanyn kóremiz. Sóz joq, osyǵan oraı, «Qa­zirgi qazaq buqaralyq aqparat quraldary álemdik buqaralyq aqparat quraldarymen básekelese ala ma?» degen suraq týary anyq. Endeshe, búgingi keleli keńesimizdiń qonaqtary: «Qazaq gazetteri» JSHS-niń Bas dırektory – Redaktorlar keńesiniń Tóraǵasy Jumabek Kenjalın, «Mysl» jýrnalynyń Bas redaktory Seıdahmet Quttyqadam, jýrnalıs Ómirzaq Aqjigit, belgili saıasattanýshy Dos Kóshim, fılosof Ábdrashıt Bákiruly, «Ekonomıka» gazetiniń redaktory Ahas Tájýtov, saıasattanýshy, psıholog Jaras Seıitnur joǵarydaǵy tilge tıek etilgen máseleler týraly óz oılaryn ortaǵa salady. – Sizderdiń pikirlerińizshe, qazirgi Qazaq­stan baspasózi keńistiginde, aqpa­rattyq dýalızm turǵanda, bar tarapty biriktiretin sýper ıdeıa shyǵarý, ne bolmasa ortaq konsensýs tabý múmkin be? Osy turǵyda, qazaq BAQ-y álem­dik BAQ-pen báselestikke túse ala ma? Jumabek Kenjalın: – Qazaq qoǵamyn­daǵy eń bir ózekti taqy­ryp­tardyń biri búgingi áńgime ar­qaýyna aınalyp otyrǵan másele. Bir nazar aýdararlyǵy bul taqyryp belgili bir ýaqyt enshisinde qa­lyp qoımaı, qo­ǵamdyq damýdyń ár kezeńinde boı kóte­rip, pikir-talastardyń arqaýyna aınalyp kelgen. Aıtalyq, ótken ǵasyrdyń 90 jyldary keńes ókimeti ydyrap, ult res­pýblıkalarynda egemendik sherý bastalǵan sátte aqparat tutynýshy paqyryńyz osy saýalmen betpe-bet keldi. Óıtkeni, osy má­se­leni kún tártibine shyǵarýǵa ýaqyttyń ózi ıtermeledi. Ádilin aıtý kerek, ulttyq sanadaǵy sil­kinis aqparat quraldarynyń reıtıńin shyrqaý bıikke shyǵaryp jiberdi. Sen­zýranyń shynjyryn bytyrlatyp úzgen oı erkindigi qazaq baspasóziniń boıyna qan júgirtip, shyn máninde ony «halyqtyń kó­zi, qulaǵy hám tiline» aınaldyrdy. Tarıh, rýhanıat, mádenıet, áleýmettik ádildik ta­qy­rybyndaǵy jyldar boıy jabýly kúıde qalǵan máseleler BAQ arqyly jalǵannyń jaryǵyna shyǵyp, shyndyqtyń bet perdesi ashyldy. Jyldar boıy áńgimeniń aqıqatyna shólirkep qalǵan halyq, onyń bá­rin ashqaraqtana oqydy. Sondyqtan bolar qazaq gazetteri salystyrmaly túrde keńestik kezeńdegiden taralym deńgeıi azdaý bolsa da buryn-sońdy bolmaǵan abyroı bedelge jetti. Oqyrmannyń janserigine aınaldy! Al, eń bastysy ultqa qyzmet etti, Alash eliniń muńyn muńdap joǵyn joqtady. Al, osy tustary ózge tilde shyǵatyn basylymdar «asyp ketti, jaryp ketti», «kópir qulady», «jaryq sóndi» degen sekildi tur­mystyq máselelerdi termelegen habar- oshardan ári asa almaı jatty. Bul – keshegi ózimiz kýá­si bolǵan shyndyq. Nátıjesi mynaý: ult­tyq basylymdardyń janynda ózge tilde shyǵatyn BAQ arqan ese almaı qaldy. Taǵy bir máseleni qadap aıtqym keledi. Egerde, osydan 20-25 jyl buryn qazaq qaýymy dál búgingideı ǵalamtor ıgiligin, elek­trondyq baılanys júıesin paıdalanǵan bolsa, qazaq BAQ-nyń abyroı bedeli sol kez­derdiń ózinde-aq aspandap keter edi. Sonda, dál búgin «Qazaq BAQ-y álemdik BAQ-pen básekelestikke qabiletti me?» degen saýal qoıylmas edi. Alaıda, buǵan qaramastan básekelestik taqyrybyndaǵy áńgimeni ózimizdiń kásibimiz tóńireginen órbitkenimiz óte oryndy dep esepteımin. Seıdahmet Quttyqadam: – Qazirgi kúni eli­­­­miz­de eki tildi de, tipti, úsh tildi de BAQ qu­raldary bar. Olar qa­zaq tilinde, orys ti­linde jáne bas­qa til­derde de shyǵyp jatyr. Al, endi bireý­leri aýdarmalar. Bul, me­nińshe, obek­tıvti má­se­le. Tarıhqa kóz júgirtsek, bundaı jaǵ­daı Pákistanda, Egıpette de oryn alǵan. Aıtalyq, qazir, Úndistannyń ózinde osy ýaqytqa deıin aǵylshyn tilindegi basylymdar óte keremet materıaldar shyǵarady. Egıpette de dál solaı. Al, bizdegi jaǵdaı basqasha. Óıtkeni, aǵylshyn órkenıeti bólek. Óıtkeni, ol álemdi bılegen tilderdiń biri. Bizde bolsa, orys tili keńistiginiń deńgeıi tómendedi. Sol sebepti de, ózimizde qazaqtildi basylymdar kóp nárseni qolǵa alý kerek. Biraq, bárin bir tilge ózgertemiz degen bolmaý tıis. Bul máseleni asyqpaı iske asyrý kerek. Eń áýeli, bizdiń qazaqtildi basylymdar tutqasynda otyrǵan áriptesterimizge tereń bilim qajet. Al, jalpy, qazaq jýrnalısıkasy orystildi jýrnalısıkadan eshqandaı kem emes. Tek, keı jaǵdaıda, aıtalyq taqyrypqa baılanysty bilimdilik jetpeıdi. Mysalǵa, bir tarıhı máseleni jazbas buryn, onyń ekonomıkasy, mádenıeti qandaı ekenin bilip alǵan durys. Ekonomıkany jazsańyz, mindetti túrde sol eldiń mádenıeti qandaı ekenin bilgenińiz jón. Sebebi, ekonomıka men mádenıettiń arasynda úlken baılanys bar. Qazaq jýrnalısıkasynda máselege kóp jaǵdaıda tereńirek úńilmeıdi. Degenmen, orystildi jýrnalısıkada da bundaı qatelikter baıqalyp jatady. Shynymen de, qazaq jáne orystildi jýrnalısıka arasynda aıyrmashylyqtar bar. Keńistikke baılanysty aıtsaq, orystildi basy­lymdardyń keńistigi keńdeý. Kóptegen máse­leler qozǵalyp jatady. Qazaqtildi keńistik tarlaý. Tek qana Qazaqstannyń ózinde 3/1-in ǵana quraıdy. Sol sebepti ol bizge, keıde, áse­­­rin tıgizip jatady. Mine, osy máselelerdi she­­shý úshin, qazaq jýr­nalısterine birinshiden bi­lim bolsa, ekinshiden, batyldyq qajet. Olar eshnárseden qoryqpaı, túrli daýly kon­fe­rensıalar, talqylaýlarǵa qatysý kerek. Ses­kenýdi qoıýy tıis. Bir ret taıaq jeısiń, eki ret taıaq jeısiń, úsh ret taıaq jersiń. Óıtkeni, dıskýssıaǵa beıimdelip, úırený kerek. Al, tórtinshi retinde sen qan­daı da bir pikir talasyna ábden daıyn bolasyń. Demek, kelesi daýǵa barǵanda sen sol máselege daıyndalasyń. Ǵylymǵa, ne mádenıetke, ekonomıkaǵa baılanysty kon­feren­sıalardan qazaq jýrnalıseri qalmaý tıis. Bul mindetti túrde qazaq baspa­sóziniń múmkindigin ashatyn, baıytatyn jaǵdaılar. Qazaq jýrnalısıkasynyń da keremet tustary bar. Ol – tarıh, mádenıet, ádet-ǵuryp. Orys tilinde bul taqyrypty dál jaza almaısyz. Menińshe, qazaq tili – jýr­nalıstıka men ádebıettiń tili. Qazaq tiliniń óte kóp núanstary bar. Osy jaǵy­nan keremet sýretteýge beıim. Mine, qazaq tiliniń jaqsy tustaryn durys paıdalana almaı júrmiz. Orys tilin qansha baı osyndaı desek te, qazaq tilindeı kóp nárselerdi jet­kize almaıdy. Osy turǵyda, qazaq tili fransýz tiline jaqyn degim keledi. Taǵy aı­tarym, qazaq zarlaǵandy qoıý kerek. Keshe otarlaý saıasaty boldy, orystar bizdi basyp bara jatyr degendi qysqartpasa bolmaıdy. Biz eldiń qojaıynymyz. Qojaıyn osy eldi bı­leý kerek. Jaqynda Kenesary týraly daý boldy. Mine, sol daýda men óz jaýabymdy jazyp jiberdim. Qazaqtyń bir qasıeti bar, ót­ken ekiǵasyrlyq bodandyq týraly zarlaımyz da jatamyz. Onyń aldynda on ǵasyr boıy ǵundar, túrkiler, qypshaqtar bolǵan, ata-babalarymyz Eýrazıa dalasyn bıledi. Demek, otarlaýshy boldy. Ol týraly eshkim aıtpaıdy deýge bolady. Menińshe, osyndaı máselelerden bas tartý kerek. Demek, qazaqtildi aqparat quraldary ózin qojaıyn seziný qajet. Al, qojaıyn ózin keremet ustap, orystildi ne basqa tildi aqparat quraldaryna qojaıynsha qaraýǵa tıis. Bizde ondaı joq. Bizde seskený basym. Ómirzaq Aqjigit: – Jańa ındýstardyń, Egıpettiń basynan ótken jaǵdaılar aıtyldy. Olardyń bizdiń elden aıyrmashylyǵy, olardy otarlaǵan el múldem basqa jaqta. Al, bizdiki qasymyzda. Seıdahmet Qutty­qadam: – Osy jerde Irlandıany aıta ketkim ke­ledi. Irlandıa Ang­lıaǵa qansha jyl bodan boldy. Olar da shekaralas. Qazir Irlandıa An­glıadan kem emes. Demek, másele shekarada emes. Ómirzaq Aqjigit: – Árıne, másele tek shekarada emes.Bul prosesterdiń sozy­­lyp ketýiniń eki sebebi bar. Birinshiden, qazaq­tardyń jaratylysy. Ol – uıańdyǵy, úlkendi syılaıtyndyǵy, óz­geni qatty qurmet­teı­­tin­digi. Sondaı qa­sıet­­ter, tipti, qazaq jýr­­nalısterdiń de boıynda bar. Al, orys jýr­nalısteri jaryp kirip, vıse-mınıstr bolsyn, ákimnen bolsyn erkin suhbat alady. Al, bizdiń jýrnalıserde bundaı qasıetter jetispeıdi. Ekinshiden, 20 jyldan beri qazaq jýrnalıserine oń kózben qaraıyq degen kózqaras áli de qalyp­tasqan joq. Aıtalyq, bir máseleni, eli­mizdegi qazaq gazetteri de, orys gazetteri de talqylap jazsyn. Jaýap eń aldymen, orys gazetterine beriledi. Úkimetimiz qazaq gazetterine kóp jaǵdaıda, jaýap bermeı qoıa salady. Halyq buny kórip otyr. Sondyqtan, orystildi basylymdarymyz buny jaqsy bilip alǵan. Bunyń eki jaǵy bar. Menińshe, bolashaqta qazaq jigitteri ysylyp, aldynan kelgendi ıterip, artynan kelgendi tebetin jaǵdaıǵa jetetin shyǵar. Biraq, áli de bul máseleler qalyptaspaı keledi. Al, eger, buqaralyq aqparat quraldaryna kelsek, qazaqtildi jáne orystildi aqparat quraldarynda aıyrmashylyqtar bar. Orystildi jýrnalısıkada ádilettilik basym. Aıtalyq, osydan biraz ýaqyt buryn Sergeı Dývanov degen jýrnalıs ulttyq memleket týraly birinen soń bir maqala jazdy. «…Vot vam kazaham, lýna blıje chem nasıonalnoe gosýdarstvo» dep jazdy. Oǵan eshkim jaýap qaıtarmady. Sodan, men oǵan «Otvet ot patrıotov jýrnalısý-provokatorý ılı chego tak boıtsá Sergeı Dývanov?» dep jaýap jazdym. Mine, osy maqaladan keıin, Dývanov taǵy bir maqala jazdy. Biraq, ol basqa kózqarasta boldy. Biraz jeri moıyndalǵan. Al, bizde qazaq jýrnalısıkasynda qatyp qalǵan senimdermen júremiz. Taǵy aıta ketetini, bizdi artqa tartatyn ózimizden shyqqan orystildi qazaqtar. Jýyrda, Respýblıkalyq gazetke bir emes eki maqala berdim. Sonda, Murat Ketebaevtyń maqalasy menen buryn shyqty. Eger, ol meniń «Interesy kazahov ı kazahstansev» degen maqalamdy oqysa, múmkin, basqa pikirdi ustanar ma edi dep oıladym. Sóıtsem, bul meniń ańqaýlyǵym eken. Arada bir aı ótti. Ol týra sol pikirde taǵy bir maqala jazdy. «Pochemý my doljny obshatsá na kazahskom? Ý vseh doljno byt pravo vybora» degen. Halyqpen sanasý da, eshqandaı da beti beri qaraý joq. «Ý mená doljno byt pravo vybora ıazyka ı vse». Osy turǵydaǵy basty kúres, ózimizdiń ishimizden shyqqan orystanyp ketken qazaqtarmen bolý kerek shyǵar. Al, endi, orys ne qazaq tilindegi jýrnalısıka arasyndaǵy básekege kelsek, qazaq basylymdaryndaǵy talaı talantty qyz-jigitter bar. Qazaq jýrnalısıkasy orystildi jýrnalısıkadan eshqandaı kem jeri joq. Bundaǵy másele, qazaq gazetteriniń taralymynyń azdyǵynda. Sóz aıtylyp jatyr. Ókinishke oraı, halyqqa jetpeı jatyr. Úkimet te qazaqsha oqymaıdy. Dos Kóshim: – Jańa Murat Ketebaev «tańdaý bolý kerek» dep aıtyp jatyr dedik. Bul óte durys aıtylǵan. Tańdaý bolýy qajet. Biz odan qashpaý kerekpiz. Olar oryssha aıtsyn, biz qazaqsha jaýap beremiz. Sol ýaqytta biz jeńemiz. Sebe­bi, biz ekitildimiz, bárin túsinemiz. Tańdaý degende, olar jeńiledi. Biraq, olar oryssha aıtylǵanǵa, bizdiń oryssha jaýap beretinimizdi bilip otyr. Qarsylasýdyń bir túri óz tilinde sóılep qarsylasý. Eger, erteń elimizde qostildilik engizilse, orystar bir kún de turmaı qashyp ketedi. Sebebi, olardyń qorqatyny osy qostildilik. Qazaqtar qostildi. Orystar birtildi. Bizdegi artyqshylyqtar sol. Biraq, qazaqtar sony paıdalana almaımyz. Biz orysshaǵa qazaqsha jaýap beremiz. Bizdiń kemshiligimiz sonda. Ketebaevta turǵan eshnárse joq. Men ony qoldar edim. Endi, «Qazaq jýrnalısıkasy básekege qabiletti, álemdik deńgeıge jetti me?» degen suraqqa jaýap bermes buryn, álemdik deńgeıdegi básekelestik ne ekenin bilip alǵanymyz jón. Men onyń bir ǵana kórinisin bilemin. Ol – qazaqtildi baspasózderdegi maqalalar sheteldik baspasózde basylyp shyqqany. Demek, bul álemdik deńgeıdegi básekege qabiletti jýrnalıserdiń bar eken­digin, básekege qabiletti taqyryptardyń bar ekendiginiń kórinisi. Jýrnalıser, redaktorlar qazaq tilinde shyqqan dúnıe- júzine qyzyq-aý degen materıaldardy shamasy kelgenshe, sol mezette aýdaryp, shetel baspasózine jiberip otyrý kerek. Sol jarıalanǵan materıaldardyń barlyǵyn emes, shetelge kerektisi múmkin paıdalanylady. Bul, árıne, biraz jylǵa sozylady. Biraq, degenmen, bul bizge kerek nárse. Biz­de jaqsy jazylǵan materıaldar bar. Biz olardy óz deńgeıimizde ǵana qaraımyz. Sondyqtan, biz álemdik básekelestikke jettik pe, jetpedik pe bile almaımyz.Mine, osyny bilýge umtylatyn qadamdar áli jasalǵan joq. Múmkin, bul memlekettik saıasat bolý kerek. Biz tek olımpıadadaǵy altyn medaldardyń arqasynda ǵana bir jarq ete qaldyq. Bul úsh aıdyń ishinde umyt bolady. Óıtkeni, olımpıada ýaqytsha másele. Bizdiń qazaq eliniń damý barysy, onyń ishki problemalary,taǵy basqalaryn dúnıejúzilik saıasattyń ishine engizip bere alatyn bolsa ǵana álemdik báse­kege shyqqanymyz. Oǵan qosa, jýrna­lıstiń berý deńgeıi sosıolog, polıtolog deńgeıinde bolǵan abzal. Ol bizde joq. Qazaqtildi materıaldardyń týra aǵyl­shyn tiline, ne fransýz tiline týra aýda­rylǵanyn kórgen joqpyn. Saılaýdy baqylaǵan ýaqytta bizdiń aty-jónimiz New York Times-qa, Washington post-qa shyqty dep qýanyp jatamyz. Bul naqty qajettilikten emes, ádil saılaý týraly saıası qajettilikten týǵan nárse. Meniń oıymsha, bul ekinshi másele. Qazaq eline degen qyzyǵýshylyq, bul sheteldegi qyzyǵýshylyqqa da baılanysty. Qazaqtildi basylymdar ózderiniń deńgeıi sheteldik aqparat quraldarynyń deńgeıine jetetindeı jumys isteý kerek. Ábdrashıt Bákir­uly: – Aıtatyn másele­niń birazyn Dos aıtyp ótti. Jalpy, aq­­parat quraldary arasyndaǵy maıdan, bul kórshiles memleketterde únemi bolyp otyratyn qubylys. Bul jerde, básekege qabilettilik máselesin jýrnalıserdiń ózderi sheshpeıdi. Jýrna­lıstiń negizgi mindeti – ózine berilgen taqyrypty zerttep, ony alańsyz ashyp, halyqqa jetkizý. Ol úshin, Sákeń aıtyp ketkendeı, jýrna­lıstke bilim, kóregendilik, oqıǵany jan-jaqty kóre biletin oılaý mádenıeti ke­rek. Iaǵnı, osy turǵyda alsaq, qazaq jýr­nalıstıkasy eshnárseden kem emes. Al, endi qazaq jýrnalısıkasy óndirgen ónimdi álem nege tutynbaıdy? Bul jýrnalısiń qoly­nan keletin sharýa emes. Jýrnalıs jazaryn jazyp ótkizdi. Al, ary qaraı ony ótkizý min­deti uıymdastyrýshyǵa júkteledi. Aıtalyq, «Túrkistan» gazeti, «Aqıqat» jýrnaldarynyń álemdik deńgeıdegi aqparat quraldarymen tikeleı baılanys ornatýǵa múmkinshilikteri bar. Bizdiń qazaq basylymdary álemdik deńgeıdegi aqparat quraldarymen baılanys ornatyp, ózderiniń úzdik materıaldaryn aýdaryp, sol áriptestik arqyly álemge taratyp otyrsa, qyzyǵýshylyq paıda bolar edi. Óıtkeni, qazaq tilinde shyqqan úzdik materıaldardy aǵylshyn emes, orys tiline aýdaryp berip otyratyn ne memlekettik te, ne jeke menshik te mekeme joq. Sondyqtan, básekelestik máselesin memlekettik deńgeıde kótergen durys der edim. Ahas Tájýtov: – Ekitildi aqparat quraldarynyń bolýy álemdik keńistikte jıi kezdesetin jaǵdaı. My­salǵa, Shveısarıa­da eldiń bir bóligi nemis tilinde, taǵy bir bóligi fransýz, taǵysy ıtalán, taǵy bir bóligi retro roman tilderinde sóıleıdi. Iaǵnı, aqparat tórt tilde taraıdy. Globalızasıada bul qalypty jaǵdaı. Al, endi bizdegi ekitildi aqparat arasyndaǵy básekelestik týraly aıtsaq, kez kelgen aqparat quralynyń óz oqyrmany bolady. Iaǵnı, qaı aqparat quraly bolmasyn, óz oqyrmanynyń talǵamyna saı beıimdeledi. Menińshe, bizdegi jaǵdaı áli ózgeredi. Ol qoǵamdyq pikir, qoǵamnyń suranysyna qaraı ózgeredi. Jaras Seıitnur: – «Qazaqtildi ba­s­pa­sóz álemdik baspa­sózben básekege qa­bi­­letti me?» degen su­raqqa sýbektıvti tur­ǵyda «ıá» desek, al obektıvti tur­ǵyda biraz oılanyp qalamyz. Sebebi, til­dik aýdıtorıanyń shek­­teýligin eskerý kerek. Qazaqtildi jýrnalıs­ter esh­kimnen kem emes. Biraq, degenmen, qazaqtildi aqparat quraldary orystildi aqparat quraldarymen salystyrǵanda tómen degen qoǵamdyq pikir, psıho­logıalyq stereotıp qalyptasqan. Jáne ony ózgertý qajettiligi de bar. Áýeli, bul stereotıpterdi kim qalyptastyrdy? Ózderi qazaqsha bilmeıtin adamdar qalyptastyrdy. Ózderi oqymaı, biraq, osyndaı pikirdi ustanǵan adamdar bar. Bul másele kez kelgen resmı, resmı emes otyrystarda da aıtylyp jatady. Bárin bilmegen bir jaǵynan jaqsy da shyǵar. Ózara ishimizde ǵana aıtylatyn ızoterıalyq máselelerdi ózimizdiń ana tilimizde talqylap alamyz. Taǵy bir baıqaǵanym, shetelden kelgen ǵalymdar aıtylǵandy kóp tyńdamaıdy. Áýeli, sol eldiń baspasózin oqyp, ózderi kóredi. Sóıtip ózderiniń pikirin qalyptastyrady. Olar ǵylymı ataq, ne dárejege mán bermeıdi. Aldymen, aqparat sapasyna qaraıdy. Aıtalyq, biz ıntellekt sózin aıtqanda, ony aqyl-oımen baılanys­tyramyz. Mysalǵa, Qytaıda bul elikteý degen maǵynany qamtıdy. Sondyqtan, menińshe, qazaq jýrnalısıkasynyń elik­tegeninde turǵan eshnárse joq. Álemdik ozyq ádebıetterge eliktep, ózimizge keregin alyp, reprodýksıalyq satydan ótý kerek­piz. Keıinnen,shyǵarmashylyq satyǵa ótýimiz de tabıǵı qubylys. Ózimiz bile­miz, Qytaı áýeli kez kelgen nárseniń kóshirmesin jasap alady.Keıinnen, óz nárselerin shyǵarady. Bul prodýktıvti kóshirý. Óıtkeni, olar sol satyda qalyp qoımaı, kelesi satyǵa kóteriletindeı damyta kóshiredi. Al, bizde ókinishke oraı, eliktep, kóshirý bar. Biraq, ary qaraı damytyp, jańa ónim shyǵarý joq. Júıeli saıasat joq, bári entýzıazm turǵysynda dep jatyrmyz. Bálkim, osy júıeli saıasatty qalyptastyrý ózimizdiń azamattyq pozısıamyzǵa, esikti qaǵýymyzǵa baılanysty shyǵar. Qaqpasa esik ashylmaıdy. Búgin osyndaı taqyrypty kóterip jatqandaryńyz óte durys. Ómirzaq Aqjigit: – Qaı baspasózden, ne ınternetten oqy­saq, «qazaqtar sender artta qaldyńdar, básekege qabiletsizsińder. Mine, sony jasyrý úshin bas kózsiz til týraly aıta beresińder» degen pikirlerdi jıi baıqaımyz. Múmkin, ol durys ta shyǵar. Biraq, Qazaqstandy jetpis jylda kótergen qazaqtildi adamdar toby. Basshy bolǵan iri tulǵalardyń bári qazaqtildi. Búginde zaman ózgerdi. Soǵan qaramaı, bizde kez kelgen salada júıe joq. Qazaq jýrnalıseri qolynan kelgenshe jumys jasap jatyr. Qaı másele bolmasyn, ózimiz bastama jasap, esikti ózimiz qaqpasaq, eshnársege de qol jetkizbeımiz. Ábdrashıt Bákiruly: – Kezinde Berik de­gen ozyq oıly ji­git «Qazaq álmanahyn» ashqan bolatyn. Ol oǵan ataǵyna, dáre­jesine, laýazymyna qa­ramaı, búkil qazaq baspasózinde jarıalanyp jatqan ótkir, qazaq úshin mańyzy bar máseleler aıtylǵan ma­qa­lalardy sol al­manahqa jarıalap, daıyn «ónim» retinde paıdalanǵan edi. Az ýaqyttyń ishinde, sony­men-aq halyqqa tanymal bola bastady. Múm­kin, qarajattyń joqtyǵynan shyǵar, ol jýrnal búgingi kúni shyǵýyn toqtatty. Sol sıaqty, qazir de ár saladan mańyzdy maqalalar jaryqqa shyǵyp jatyr. Biraq, sondaı maqalalardy toptastyryp, olardy memlekettiń múddesine qyzmet etkizý kerek. Bir jazylyp, umytylyp qalýy tıis emes. Kóterilgen másele memlekettik deńgeıde esepke alynyp otyrsa, onyń memlekettiń damýyna túzetýler engizip otyrýyna múmkindigi bolady. Osy turǵyda, memleket pen baspasóz birigetin bolsa, ondaı memleket áldeqaıda qarqyndy damıdy. Ondaı memleketti damytyp otyrǵan baspasóz de, halyq qalasyn, qalamasyn, álemdik deńgeıde óz ornyn tabady. – Qazirgi kúni, qazaqtildi jáne orystildi BAQ arasyndaǵy ıdeıalyq qaıshylyqtar baıqalmaı ma? Bul bolashaqta Qazaqstan halqynyń konsolıdasıasyna, ıdeıalyq birligine nuqsan keltirýi múmkin be? Aqparat saıasatynda, biryńǵaı BAQ pen bılik arasynda memlekettik kózqarasty qalyptastyrýdaǵy qazaq BAQ-y men orystildi BAQ-ynyń aıyrmashylyǵy bar ma? Ahas Tájýtov: – «Ý gosýdarstva ne byvaet vechnyh drý­zeı, ý gosýdarstva byvaet vechnye ınteresy» degen sóz bar. Eger, BAQ quraldary memlekettik múddege qaıshy kelse, bul bir másele. Al, ishki qaıshylyqtar kez kelgen qoǵamda bolady. Nesin jasyramyz, qazaqtildi de, orystildi de basylymdardyń jeńil jelpi nárselerdi jarıalap, jazatyny bar. Sol sıaqty, úlken qoǵamdyq máselelerdi orystildi de, qazaqtildi BAQ-ta kóteredi. Kez kelgen aqparat quralynyń óz ıesi bolady. Soǵan baılanysty aqparattyń baǵyty da beıimdeledi. Taǵy aıta ketetini, keıbir telearnalar qylmystyq jaǵdaılardy kóp kórsetedi. Buǵan sebep, halyqtyń qyzyǵýshylyǵy. Al, keıbir arnalar úlken qoǵamdyq máselelerdi kóterip jatady. Ókinishke oraı, oǵan kóp adam qyzyqpaıdy. Mine, sondyqtan BAQ qandaı materıal shyǵarsa da báribir de reıtıńke táýeldi. Dos Kóshim: – Áńgimemdi ekinshi suraqtan bastasam, nuqsan keltirip júr. Deıturǵanmen de, ol buqaralyq aqparat quraldary, ne jýrnalıserdiń arasyndaǵy maıdan emes. Ol eki álem, qazaqtildi jáne orystildiler arasyndaǵy maıdan. Al, buqaralyq aqparat quraldary sol ekeýiniń qarýy. Sondyqtan, buqaralyq aqparat quraldary, amal joqtyqtan, budan qashyp qutyla almaıdy. Amalsyzdyqtan saıası oıynǵa aralasady. Endeshe, siz qalasańyz da, qalamasańyz da búginde eki álem, qazaqtildi jáne orystildi álem, ókinishke oraı qalyptasqan. Buny biz talaı jerde aıttyq, Assambleıada talqyladyq. Bul ekeýiniń arasyn qalaı jaqyndatýǵa bolady?! Birimizdi-birimiz moıyndamaýǵa aınaldyq. Qazir árkim óz kózqarasyn naqty dogma, aksıoma retinde qabyldaýǵa aınaldy. Bul memlekettik til, toponımıka, qazaq mádenıetin órkendetý máseleleri. Bylaısha aıtqanda, ol qazaq ultynyń memlekettiligin qalyptasý baǵytyndaǵy ana tildegi baspasóz ben oǵan qarsy, burynǵy Keńes úkimetindegi orys tiliniń artyqshylyǵy jáne sol arqyly orys tildi áleýmettiń artyqshylyǵyn saqtap qalýǵa baǵyttalǵan top. Bul eki baǵyt, meniń­she, áli kúnge deıin kele jatyr. Meniń bir tań qalǵanym, áli esimde, 2002 jyldary qarapaıym «Reıtıń» degen maqala shyqty.Ony Qydyráli jazdy. Meniń tań qalǵanym, onyń aldynda, osyndaı reıtıńter jıi shyǵarylatyn. Mine, sonda orystildi opozısıa reıtıńisinde ár ýaqytta birinshi orynda Qajygeldın turatyn. Al, qazaqtildi reıtıńte Qajygeldın segizinshi edi. Demek, bizdiń jeke adamdardy, saıasatkerlerimizdi tańdaýymyzdyń ózi eki túrli. Bizdiń kóretin habarlarymyz, oqıtyn kitaptarymyz eki túrli. Demek, eki álem baıaǵyda qalyp­tas­­qan. Ol álemniń óziniń ıdeologıasy, óz psıhologıasy eń qorqynyshtysy maq­­sat-múddesi bar. Budan biz qashyp qutyl­maıtyndyqtan, áńgime osylardyń arasyn qalaı jaqyndatýda. Menińshe, bul tek buqaralyq aqparat quraldarynyń mindeti emes. Bul másele, memlekettiń ıdeo­logıalyq jumysynyń baǵyty bolý kerek. Sebebi, memlekettiń qol astynda kóptegen orystildi de, qazaqtildi de basylymdar bar. Olar osy baǵytty ne júrgize almaı otyr, ne júrgizgisi kelmeı otyr. Taǵy aıta­tynym, qazaqtildi jýrnaldardyń, ınternette saıttardyń kóptep ashylǵanynan qorqamyn. Bul da oıyn. 100 000 tırajy bar gazetten góri, 10 000 tırajy bar gazetti ashyp qoıǵan durys. Tırajy 10 000-dy quraǵan gazet báriniń qolyna jetpeıdi. Iaǵnı, tańdaý bolady. Bul da bir orystildi toptyń jasap jatqan qıturqy ádisi dep aıtsa bolady. Olar solaı etip jatyr dep jala jaba almaımyz. Biraq, bul naqty saıası tehnologıaǵa keledi. Qysqasy, bul jerde eki jaǵdaı bar. Birinshisi, qoǵamdyq uıymdar, toptar osy máseleni túsinip, sodan shyǵatyn joldardy izdený kerek. Ol da sheshim emes. Sebebi, biz tyrnaqsha ishindegi satqyn bolǵymyz kelmeıdi. Jańa Dývanovty áńgime qyldyq. Ol jaqynda: «Meni qazaq dep ata, qazaqstandyq dep ata maǵan báribir. Áńgime, meniń ulttyq baǵytyma baılanysty, adam esebimdegi quqyǵymnan shektemeseńder boldy», – dedi. Iaǵnı, ol sol sózimen, jeke kýáligine qazaq dep jazylsa da, daıyn ekendigin bildirdi. Biraq, bılik buny paıdalanbaıdy. Óıtkeni, orystyń bárin qazaq dep jazý bireýlerge qajet emes. Olarǵa bireý qazaqstandyq, taǵy bireý qazaq bolyp sharpysa bergeni durys sıaqty. Menińshe, osyny biriktiretin bir nárse, ol memlekettik ıdeologıa. Jáne sol ıdeologıany kóterse, azamattar óz oılaryn jetkize bastaıdy. Bir ǵana mysal, «Ult taǵdyry» qozǵalysynyń arnaıy jobasy bar. Biz orystildi oblys, aýdandarǵa baryp, kazaktardy, orys obshınasyn jınap alyp, memlekettik til týraly dıskýssıa ótkizemiz. Olarǵa bar mán-jaıdy túsindirip, sońynda balalaryńyzdy qazaq mektepterine berińizder degen saryndaǵy plakattar taratamyz. Sony biz árbir oblystarda ǵana jalǵastyryp qana qoımaı, aýdandarǵa da shyǵýdy josparlap otyrmyz. Orystardy jınap alyp, 20 jyldan keıin balalarynyń dalada qalýy múmkin ekenin, «kastoprav» ne «shopan» bolyp ketý qaýpi bar ekenin jetkizemiz. Qazaq tilin oqý sondyqtan qajet dep jar salamyz. «Qazaq tilin úırene almaımyz, sózdik joq» degender úshin «Balalaryńyzdy qazaq mektepterine berińizder» deımiz. Qazir árbir oblysta 600-ge jýyq basqa ult ókilderi qazaq mektebine bara bastady. Bul jerde men soltústik alty oblysty tilge tıek etip otyrmyn. Bul bir ǵana qoǵamdyq uıymnyń jumysy. Ja­qyndatý, túsindirý. Biz tildiń máselesin ne bolmasa «qazaq problemasyn» ózimiz aıtamyz. «Qazaq problemasyn» ózimiz emes, orystildiler arasynda aıtýymyz kerek. Sonda olar shovınıs, taǵy basqalardyń aıtqandarymen, bizdiń ýájimizdi salystyrady. Biz sondaı salystyrýǵa baratyndaı adamdardyń azdyǵy shyǵar. Orystildi jáne qazaqtildi basylymdar óz kózqarastaryn saqtap qalady. Men olardy ózgerte al­maı­myn. Men oqyrmandardy ózgertkim keledi. Mysaly, qazaq tiliniń bolashaqta ór­kendeıtinin, keri proses bolmaıtyny orystildi stýdentter arasynda aıtylsa jáne ol mádenıetti túrde jetkizilse durys bolady. Mádenıetti túrde bolǵanda, memleketimiz senderdiń kómekteriń arqyly ǵana damıdy degendeı sarynda bolý kerek. Árıne, bul jerde buqaralyq aqparat quraldarynyń jumysy óte úlken. Biz orystildilerdiń kóz­qarasyn jaqsy bilemiz. Al, orystar qazaqtardyń kózqarasyn bilmeıdi. Múldem basqasha, qubyjyq esebinde qabyldaıdy. Meniń bir ıdeıam bar. Ony men aıtqanmyn. Orys, ne basqa ult mektepteri bolsyn, barlyǵy bir kúnde «Meniń bolashaǵym – qazaq tilinde» degen shyǵarma jazsa, onyń ishinde 8-11 synyptar jazsa, mıllıon adam bolady eken. Bul ıdeıa negizinen Amerıkadan alynǵan. Jáne sol shyǵarmalar qorytyndysy boıynsha jeńip shyqqan on oqýshy prezıdentpen kezdesse, keremet bolar edi. Bul jerdegi «meniń aram oıym» – shyǵarmany jazyp otyrǵan mıllıon adam oılanady. Bolashaǵynyń qazaq tilinde ekenin túsine bastaıdy. Bul – bir mıllıon adamdy oı­lantatyn baǵdarlama. Qysqasy, biz orystildi aýdıtorıamen jumys istemesek bolmaıdy. Óıtkeni, orystildi buqaralyq aqparat quraldary qatyp qalǵan. Biz olardy bilemiz. Orystildi qaýym bizdi bilmeıdi. Bizdi basqasha túsinikpen qabyldaıdy. Mine, osyny sheshsek, siz qoıǵan suraqtyń sheshimi tabylady. Bul memlekettik saıasat bolý kerek. Seıdahmet Quttyqadam: – Bul óte obektıvti másele. Biraq, bul máselege qazaq buqaralyq aqparat quraldary, qazaq zıalylary syrttan qaraıdy. Olar ishteı birge júrý kerek. Mysalǵa, Dos ekeýimiz, Murat Áýezov, Ázimbaı eki ortada teń júrmiz. Qazaq ortasyndaǵy, orys ortasyndaǵy pikirdi bilemiz. İshteı qaraǵanda, bul másele múldem basqasha kórinedi. Dos kóp nárseni aıtty. Men tolyqtyraıyn. Birinshiden, qazaqtildi orta bar. Biraq, orystildi orta bári birdeı emes. Ol kópke bólinedi. Eń birinshi – orystildi orystar, ekinshisi – orystildi basqa ulttar ókilderi, úshinshisi – orystildi qazaqtar. Orystildi qazaqtardyń ózi ekige bólinedi. Biri – eliktep ketkender, ekinshisi – orys tilinde jazyp júrgen qazaq patrıottary. Qıyn bir kezderde, qazaq namysyn qorǵaǵan orystildi jýrnalıser, pýblısıser boldy. Demek, osyny jaqsylap bilý kerek. Orystildi baspasózdi jaý kórýge bolmaıdy. Olar – bizdiń eldiń azamattary. Kimniń bizge áriptes, dos ekenin anyqtap alǵan jón. Olardyń jaqsy, jamanyn ajy­rata bilýge tıispiz. Al, bizde bárin jaý kóretin psıhologıa bar. Bul jerdegi eń birinshi másele, el bolý úshin ortaq múdde bolý kerek. Ortaq múdde bolsa eki jaq ta qosylady. Mine, osyndaǵy bizdiń negizgi mindetimiz – Qazaqstandy da­my­typ, keremet memleket jasaý. Qazir men bir logıkalyq tizbekterdi mysalǵa keltiremin. Qazaqstan álemge nesimen qyzyq? Mádenıetimen, ádet-ǵurpymen, erekshe tilimen qyzyq. Álsiz ekonomıkamyz eshkimdi qyzyqtyrmaıdy. Mysalǵa, keıbir memleketke barǵanda adamdar ózderiniń Bethovenderin oınap, ne bolmasa shoýlarymen qyzyqtyrǵysy keledi. Biraq, bul qyzyq emes. Olarǵa qazaqtyń dombyrasy, qobyzy, kóne ánderi qyzyq. Sebebi, bul bizdiń naǵyz mádenıetimiz, bizdiń ereksheligimiz. Álemnen ornyn tabamyz dese, qazaq óziniń tilimen shyǵý kerek. Til bolmasa mádenıet te bolmaıdy. Elden, tilden aıyrylsaq, qazaq mádenıeti birden joıylady. Ol tildi kim saqtaıdy? Ádebıet pen aqparat quraldary. Al, ádebıet bul – bizdiń qorǵaýshymyz, saıasatymyzdy da júrgizetin nárse. Sondyqtan, bar másele aqparat quraldarynan bastalý kerek. Osyǵan kúsh salynýy qajet. Bizde ádebıet quraldaryna múlde kóńil bólinbeıdi. Qazaq aqparat quraldaryna keremet jaǵdaı jasalynýy tıis. Bul úlken qarajatty talap etpeıdi. Ol úshin, tehnıka, jalaqy, gonorar kerek. Bári materıaldyq máselege baılanysty. Materıaldyq jaǵdaı jasalmasa, jumys ta alǵa jyljymaıdy. Sóıtip, satymen aqyryndap kóterilsek, sol kezde ǵana biz el bolamyz. Ony jasaý úshin kóregendilik kerek. Qazaq tilin jáı ǵana aıqaılaı bersek kótermeımiz. My­salǵa, evreı tili qalaı kóterildi. Ól­gen til tirildi. Sondaı tehnologıalar jum­salynyp, kúsh salynsa memleket damyp ketedi. Meninshe, bári múddege baılanasty. Tehnologıa kóp. Kóterýge bolady. Malaızıada malaı tili tómen tilderdiń biri bolǵan. 20 jyl ishinde malaı tili keremet dárejege jetti, bıznesteri de damydy. Malaı tilinde sóıleıtin memleketter kóp. Malaızıa arqyly malaı tili álemdik tilge aınalyp bara jatyr. Jaras Seıitnur: – Suraq menińshe, óte oryndy. Ulttyq bólinis bar. Jáne ult­tyq múddeniń ár­túr­li bolýy aqıqat. «Saıası bılik sheshim qabyl­daǵanda qaı aqparat quraldaryna súıe­nedi?» degen suraq qoı­saq, jaýap túsinikti bolady. Árıne, orys­tildi baspasózde shyqqan materıaldarǵa súıenedi. Qazaqtildi gazet­terdi bılik ókil­deriniń oqý-oqymaýyna kúmándanamyn. Sondyqtan, múddeler qaq­tyǵysy týyndaıdy. Til máselesine kel­gende, kópshiligi ony «jáı ǵana aqparat quralyn berýshi» dep qana qaraıdy. Al, shyn máninde qarasańyz, tildiń astarynda búkil dúnıe-tanym jatyr. Ana tilimizdiń ózi stıhıaly túrde ultshyldyqqa, patrıotızmge tárbıeleıdi. Ultshyldar – memleketti tabıǵı túrde qoldaýshylar. Biz neshe túrli sheteldik baǵdarlamalardy kórip júrmiz. Biraq, aınalyp kelgende, qundylyq basqa bolyp shyǵady. Sizder «Nege oqyrman enjar» degen máselelerdi qozǵap jatyrsyzdar. Meniń aıtatynym, belsendilermen jumys jasaý ońaı. Tipti, mektepte jaqsy oqıtyndardy oqytý ońaı. Al, pasıvti oqýshyny oqytý pedagogtiń sheberligin ta­lap etedi. Týra sol sıaqty, qazaqtildi basylymdarǵa oqyrman tartý úshin «ne isteý kerekpiz» dep oılanýymyz kerek. Eger, tetigin tapsaq, oqyrmandy da tartyp, qyzyqtyrýǵa bolady. Jáne olarmen kóp jumys jasaý kerek. Bizdiń tabıǵatymyzda enjarlyq bolsa, onda ınersıa salyp qoz­ǵaltý kerek. Sondyqtan, alda úlken jumys tur der edim. Jáne de básekelestik týraly oılaǵanda, ortaq memleket qurý úshin, ortaq sana, múdde qalyptastyrýymyz kerek ekenin oılaný kerek. Jaı ǵana emes, ortaq mádenı keńistikte ómir súrip jatqandyqtan, barlyq qazaqstandyqtarǵa ortaq máseleni jıi kóterý kerek. Taǵy bir másele aıtaıyn, qazaq tiliniń bolashaǵyna kúmán bar. Jáne seıilýdiń ornyna kúnnen-kúnge kúsheıip barady. Qazir meni qatty oılandyrǵan másele, qazaq tiliniń ǵylymı til bolary. Mysaly, sizderdiń «Aqıqat» jýrnaldaryńyzǵa óte rızamyn. Sizder qazaqtyń ǵylymı tiliniń stılin qalyptastyrdyńyzdar. Óte úlken jumys atqardyńyzdar. Qazir jaǵdaı ózgerdi. Qazaq tili bakalavrıat deńgeıinde ǵana qalyp qoıady ma dep qorqamyn. Magıstratýra, doktorantýra da aǵylshyn tiline kóshti. Ǵylymı maqalany shet tilde jazasyń. Qazaqsha maqala jazatyndar sırep ketti. Motıvasıa joq. Biz aqsha tólep bolsa da kýrstarǵa baryp aǵylshyn tilin oqýǵa ózimiz-aq kiristik. Sondyqtan, ǵylymda maqsat atrak­tory degen uǵym bar. Ótken shaq, osy shaq ta emes, bolashaq alǵa súıreıdi. Al, biz bolashaqty kórip otyrmyz. Qazaq tilimen bolashaq bulyńǵyr. Qansha aıtsaq ta, halyq qazaq tiliniń bıikke shyǵatynyna asa senbeıdi. Qazaq tilin jetistirmeı jatyp, mektep emes, bala-baqshadan bastap aǵylshyn tiline kóshtik. Qazir taza qazaqsha sóıleıtin adamdar azaıyp bara jatyr. Ádemi, taza qazaq tilinde sóıleıtin adamdy kórsek qýanatyn boldyq. Men talaı ortada júrmin. Qazaq tiliniń áleýmeti jetpeıdi degen túsinik báribir de bar. Mine, onda eshkimdi renjitpeıik, ortaq til dep túrik tilin ala salaıyq. Olardyń ǵylymı til bola alatynyna senesiz be? Nege onda altaı tilderine jatatyn qazaq tiliniń ǵylymı til fýnksıasyn atqaratynyna senbeısizder? Qate aýdarmalar bolyp qalsa, oǵan kúlip qaraıtyndar bar. Ol tabıǵı proses. Bul úırený kezeńinde bundaıǵa kúlmeý kerekpiz. Ómirzaq Aqjigit: – Aǵylshyn tili, menińshe bala-baqshadan bastalmaýy kerek. Bala qazaqsha oılana almaıdy. Sol úshin buqaralyq aqparat quraldary qolynan kelgenin isteý kerek. Jaras Seıitnur: – Siz bir halyqtyń tilin úırenip alsańyz da, siz báribir sol halyqtyń mádenıetin de, psıhologıasyn da túsinbeısiz. Eger, siz sol ortada júrseńiz ǵana, kóp nárseni uǵyna bastaısyz. Ahas Tájýtov: – 1999 jyly halyqaralyq saıasatta Bosnáda shıelenisti jaǵdaılar bolyp jatty. Mine, sonda bizdiń baspasózde Reseı baspasózinde ne aıtylsa, sol aıtylyp, qaıtalanyp jatty. Qazir de sondaı jaǵdaı. Óıtkeni, álternatıvti aqparat kózi joq. Úlken masshtabty máselege kelgende, biz kóp jaǵdaıda Reseıden alamyz. Aýǵanstandaǵy jaǵdaı bolsyn, Iran bolsyn bári solardan alynady. Men, mysalǵa, aǵylshyn tilin biletindikten, álemdik qaı másele bolsyn, basqa jaǵynan, ıaǵnı, shetel jańalyqtary turǵysynan qaraımyn. Al, bizde álternatıv joq bolǵandyqtan, Reseıdiń pikirine qosylamyz. Al, álemde túrli kózqarastar bar. Batystyń bir kózqarasy, Islam áleminde qalyptasqan basqa bir kózqaras degendeı. Sol sıaqty, Qytaıdyń da óz saıasatyna ne­giz­delgen kózqarasy bar. Al, bizge onyń bári jetpeıdi. Baspasózde túrli kózqa­rastar bolý kerek. Oqyrman keregin tańdap alýy tıis. Al, bizde tańdaý joq. Aıtalyq, bizge Máskeýdiń saıası kózqarasy unamaýy múmkin. Biraq, basqasha balama aqparat kózi kem. Máselen, barlyq adamdar aǵylshyn tilin bilýge mindetti emes. Reseıde de jýr­na­­lısterdiń 99 paıyzy aǵylshyn tiline qar­sy shyǵady. Másele qoǵamda bolý ke­rek. Osydan 20 jyl buryn, Qýanysh Sul­tanov mınıstr bolǵanda, osy máseleni qoıǵanmyn. Mine, sol kezde alǵashqy aqparat mınıstrligi qurylǵan kez edi. Elimizde alǵash IýNESKO-nyń konferensıasy ótti. Sonda, aqparat mınıstrliginiń mindeti aqparat saıasatyn qalyptastyrý, aqparat tájirıbesin qalyptastyrý jaıly aıtyldy. Aqparat tájirıbesi degenimiz bul orys tilinde bolsyn, qazaq tilinde bolsyn balama aqparat kózderin qalyptastyrý. Memleketimizdiń belgili bir jaǵdaıǵa óz kózqarasy bolý kerek. Biz barlyǵynyń pikirin tyńdap alyp, óz pikirimizdi qalyptastyrýǵa tıispiz. Ábdrashıt Bákiruly: – Kezinde doktorlyq qorǵaǵanda Máskeý beki­tetin. Sonda, mindetti túrde orys tilindegi nusqasy talap etiletin. Qazir táýelsiz memleket atandyq. Búgin qazaq tili men ádebıetinen RhD fılosofıa doktory ataný úshin mindetti túrde aǵylshynsha qorǵaý kerek. Jaras Seıitnur: – Bul menińshe, qazaq tili ǵylymı til bola almaıdy degendi bildiredi. Qazir bizde reıtıń degen júrip jatyr. Aǵylshyn tilinde maqala jazsańyz, joǵary bal alasyz. Al, qazaq tilinde jazsańyz 5-10 bal alasyz. Sonda, 10 ret qazaqsha jazǵansha, bir ret aǵylshynsha bireýge aýdartsam da, ne ózim aýdarsam da jazǵanym durys kórinedi. – Zaman talabyna saı aqparat ınter­net arqyly taralýda. Bul aqparat taratýdyń eń jyldam kózi. Degenmen, bunyń da osal tustary bar. Internet qoǵamdyq pi­kirdi qalyptastyrýshy kúshke aınalǵan sıaq­ty. Aqparattyń aqıqattylyǵy, naq­tylyǵy tekserilmeı qalyń buqaraǵa taralýda. Sonymen qosa, ınternettegi saıası belsendilik kúnnen-kúnge qarqyndy damý ústinde. Osy tusta, úlken qaýip bar sıaqty. Sizderdiń pikirlerińizshe, álemdik ınternet-jýrnalıstıka men qazaq ınternet- jýrnalısıkasy básekege túsetin kez jetti me? Seıdahmet Quttyqadam: – Álem jahandaný prosesine ketip barady. Sondyqtan, biz buny toqtata almaımyz. Soǵan beıimdelip, ony túsiný kerek. Keıbireýler ony túsinbeı, jaýy sanap kúresý kerek deıdi. Biraq, kúrese almaıdy. Sondyqtan, soǵan beıimdelý kerek. Beıimdelý úshin, jahandaný prosesinde, buqaralyq aqparat quraldarynan ózimizge qolaıly ıdeıany tabý kerek. Ekinshiden, sol ıdeıaǵa beıimdelip, ózimizdiń aqparat quraldarynda solardy qurý kerekpiz. Internetke qyzyqty materıal bersek, dúnıejúziniń qazaqtary qaıda júrse taýyp oqıdy. Al, bizde salystyrmaly ondaı qyzyqty materıaldar az. Mine, osyny biz durys paıdalana bilsek, biz dúnıejúzi qa