«Astana kóshesine Qaıymnyń esimin berý –  Astananyń «Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasyna tolyq saı keledi».

Qazaq halqy Abaıdyń shyǵarmashylyǵymen sýsyndap keledi. Abaıdy tanymaıtyn, shyǵarmashylyǵyn súımeıtin, áýeli moıyndamaıtyn qazaq ıa qazaqstandyq joq shyǵar bálkim. Qazaq desek, Abaı deımiz, Abaı desek, qazaq deımiz. Óleńderin ándetip, álemge maqtanamyz. Al uly tulǵany qazaqpen qaıta qaýyshtyryp, tolyqqandy zerttelgen shyǵarmashylyǵyn halyqqa syıǵa tartqan, moıyndatqan kim degende Muhtar Áýezovten keıin oıymyzǵa ǵalym Qaıym Muhamedhanov oralady.

2004 jyly ómirden ótken Qaıym Muhamedhanov sanaly ǵumyryn Abaıdy zertteýge arnady, urpaǵyna mol mura qaldyrdy. Uly aqynnyń esimin qaıta jańǵyrtqan ǵalymdy keler urpaqqa úlgi etip kórsetý – búgingi býynnyń mindeti. Sol maqsatta óziniń týǵan qalasy Semeı kósheleriniń birine 2017 jyly ǵalymnyń esimi berilip, basshylyqtyń bul isine alash jurtshylyǵy rıza bolyp, alǵysyn aıtqan. Al 2018 jyldyń qańtarynda Qaıym Muhamedhanovtyń esimi bas qalanyń kóshesine berildi. Bas qalanyń bas kóshesine bolmasa da, kishigirim kóshesine aıtýly ǵalymnyń esimi berilgenin el azamattary qoldap, taǵy alǵys aıtty. Sonda memlekettik syılyqtyń laýreaty Nesipbek Aıtuly Qaıym Muhamedhanov týraly mynadaı estelikterimen bólisken edi:

«Óz ómirinde qýǵyn-súrginniń san azabyn tartsa da, ustazy Áýezovti ustap bermeı, satqyndyq jasamaı, túrmege túsken, naǵyz ǵalymǵa tán qaısar minez kórsetken Qaıym aǵamyzǵa qashan da qurmet kórsetýimiz kerek. Túbinde «Halyq qaharmany» ataǵyn berýge ábden bolady, sebebi ol kisi osyndaı ataqqa ábden laıyq» degen edi aqyn.

Tipti Astana kóshesine Qaıym Muhamedhanovtyń esimin berý osydan úsh jyl buryn qabyldanyp, talaı talqyǵa túsken, tipti qarsy shyqqandar da boldy. Degenmen qoǵam qaıratkerleriniń belsendiligiń arqasynda bul másele ońynan sheshilgen.

2016 jyly qazaq halqy biliner-bilinbes dárejede ǵalymnyń týǵanyna 100 jyl tolǵan mereıtoıyn atap ótti. Ǵylymı-konferensıalar ótip, ǵalymnyń eńbekteri jınaqtaldy, aqyn-jazýshylar, serigi bolǵandar estelikterimen bólisip, ǵalymnyń shyrǵalań ómirinen syr shertti. Muhamedhanovty ulyqtaý jumystary áli de jalǵasyn tabary sózsiz. Ár qalanyń bir-bir kóshesin ǵalymnyń esimimen ataý artyq etpeıdi.

Qaıym Muhamedhanov pen Abaı qalaı qaýyshty?

Qaıymnyń ákesi tutqyndalǵannan keıin jigitke ákesiniń jaqyn dosy Muhtar Áýezov qoldaý bildiredi, janyna ertip, rýhanı ustazyna aınaldy. Jazýshy Qaıym Muhamedhanovtyń boıynan erekshe daryndy baıqap, Abaı týraly roman-epopeıa jazýy barysynda ony qasyna kómekshi tilshi retinde alady. Áýezovtiń tapsyrmasymen ol Abaıdyń ómiri jaıly zerttep, Abaıdyń kózin kórgen qarıalarmen tildesedi. Eńbekterin jınaıdy. Sóıtip Abaıdyń shyǵarmashylyǵyna degen jigittiń qyzyǵýshylyǵy artady.

Alaıda Muhamedhanovtyń tańdaǵan joly aýyr jol boldy. Áýezovpen dos bolyp, Abaıdyń ómirin zerttegeni úshin jazaǵa tartyldy.

1951 jyly ol «Abaıdyń aqyndyq mektebi» degen kandıdattyq dısertasıa qorǵap, Sovet úkimetiniń qaharyna ushyrady.  Ǵalymǵa qatysty «Abaıdyń aqyndyq mektebi joq, Qaıym Muhamedhanov pantúrkıstik, panıslamısik ıdeıalardy nasıhattap otyr. Keńes úkimetine myltyq alyp kúresken adamdardy urpaq sanasyna jaǵymdy jaǵynan sińirip otyr. Bul – Áýezovtiń «Alashorda» tusyndaǵy baǵyty men baǵdaryn qoldaý. Ony zertteýge májbúr etip otyrǵan – Áýezov» degen pikirler aıtyldy. Sonyń kesirinen Qaıym Muhamedhanovtyń dısertasıasy alynyp, ózi 25 jylǵa bas bostandyǵynan aıyryldy. Eńbegi «ǵylymı» dep moıyndalmaı, «Áýezovtiń jeke basy» degen aıyp taǵyldy. Tipti, «Eger osy taqyrypty usynǵan, jazdyrǵan, oǵan jetekshilik etken Muhtar Áýezov dep moıyndasań, qamaqtan shyǵaramyz. Dısertasıańdy qalpyna keltiremiz. Abaı murajaıynyń dırektory retinde qaıta taǵaıyndaımyz» degenine kónbeı, Muhamedhanov óz pikirinen taımaǵan, Áýezovti satpaǵan. Sóıtip qınaýdyń barlyq satysynan ótken.

«Muhtar Áýezovti bir adam satpasa, ol – Qaıym, eki adam satpasa, sonyń biri – taǵy Qaıym», - dedi bul jaıynda jazýshy Tursyn Jurtbaı. 1954 jyly jeltoqsan aıynda úkim qaıta qaralyp, Qaıym Muhamedhanov aqtalady. 1955 jyly túrmeden shyqty.

Profesor E.Ismaılov Muhamedhanov jaıly bylaı degen: «Q.Muhamedhanov memlekettik Abaı murajaıyn alǵashqy uıymdastyrýshy jáne ǵylymı qyzmetkerdiń biri retinde qazaq ádebıetiniń klassıgi Abaıdyń ómiri men shyǵarmashylyǵyna tikeleı qatysy bar erekshe qundy qoljazbalardy, muraǵattyq, fólklorlyq materıaldardy jınaqtady».

Qazaqstannyń halyq jazýshysy Ázilhan Nurshaıyqov Q.Muhamedhanovtyń zertteýleriniń mańyzdylyǵyn, onyń Abaı mektebin zertteýge qosqan úlesin, onyń M. Áýezovtyń eń jaqyn dosy bolǵandyǵyn atap ótti.

«Kákeń Abaıtaný ǵylymynyń eń bilgiri boldy. Búkil sanaly ǵumyryn abaıtaný ǵylymyn damytýǵa jumsady. Abaı shyǵarmalarynyń tekstologıasy týraly tamasha zertteý eńbegin jazdy. Sońyna  «Abaıdyń aqyn shákirtteri» degen tórt tomdyq qymbat qazyna qaldyrdy. «Abaı» ensıklopedıasyn shyǵarýǵa aıanbaı atsalysty. Kákeń uly Muhtar Áýezovtiń eń jaqyn dosy boldy. «Abaı joly» epopeıasyna baılanysty kóptegen derekterdi Muhań Kákeńnen – Qaıym Muhamedhanulynan aldy», - degen jazýshy bir esteliginde.

Qaıym Muhamedhanov ǵylymǵa ǵana den qoıdy desek, qateleskenimiz. Ol – Qazaq SSR-i memlekettik Gımniniń avtory. Gımnniń alǵashqy joldary – «Er qazaq ejelden erkindik ańsaǵan» - «Geroıcheskıı kazahskıı narod ızdrevle mechtal o svobode» dep bastalady. Sovet úkimetiniń bıligi ústem bolyp turǵan ýaqytta dál osyndaı sózdermen óleń ne án jazý ekiniń biriniń qolynan kelmegen. Alaıda ór minezdi Qaıym Muhamedhanov jaza aldy.

Osy jáne ózge de eńbekteri baǵalanyp, 1995 jyly Elbasy Nursultan Nazarbaev QR Memlekettik syılyǵyn ǵalymnyń qolyna ózi tabystaǵan.  

Elbasy Qaıym Muhamedhanovty tanymaı qaldy ma?

Nursultan Nazarbaevtyń Astana kósheleriniń atyn retteý týraly tapsyrmasynda aıtqan sózi kópshiliktiń kóńilin sý sepkendeı basty. Alaıda Elbasynyń óz qolymen syılyq tabystap, qurmet kórsetken ǵalymdy tanymaı qalmaýy múmkin emes. Sóziniń astarynda bir mánniń jatqany aıqyn. Muny jazýshy Tursyn Jurtbaı bylaı boljady:

«Nazarbaev Qaıym Muhamedhanovtyń kóshesin jaýyp tastańdar degen joq. Bir kósheniń qıylysy men qıyqtary úsh túrli atpen atalǵan. Sony tártipke keltirýdi tapsyrdy», deı kele Qaıym Muhamedhanovtyń Astanaǵa tikeleı qatysy baryn aıtyp ótti.

«Qaıym Muhamedhanovtyń Astanaǵa tikeleı qatysy bar. 1951-54 jyldary áýeli ólim jazasyna, keıin 25 jylǵa jer aýdarylyp ketkende, Qaraǵandy, Aqmola, Qyzyljardyń túrmesinde jatqan. Osy úsh túrmege úsh aıdan aýystyrylyp otyrǵan. Tipti Qaraǵandy túrmesinen jazǵan hattary da, óleńderi bar. Sondyqtan túrmede otyryp, aıdaýyn osy jerde ótkizgen Qaıymdy Aqmolaǵa qatysy joq dep aıtýǵa bolmaıdy», - dedi.  Iaǵnı kóshege ǵalymnyń esimin berýde eshqandaı kedergi joq.

«Meniń oıymsha, Astana kóshesine Qaıymnyń esimi berilýi –  Astananyń «Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasyna tolyq saı keledi. Abaı úshin, Áýezov úshin basyn qurbandyqqa shalyp, márttikke barý – oqqa keýdesin tikkenmen birdeı. Onyń úlgisi – Táýelsizdik jolyndaǵy ıdeıanyń ishki týy, Alash ıdeıasynyń kepili boldy. Áýezovten keıin Qaıym arqyly búkil Qazaqstan rýhanıaty sol Alash ıdeıasy kóship júrgendeı sezindi. Bul sózdiń aıtylýy – kezdeısoqtyq nemese túsinbestik dep oılaımyn», - dep sózin támamdady jazýshy Qamshy.kz aqparat agenttiginiń tilshisine.

Qaıym Muhamedhanovty endi-endi ulyqtap kele jatqanymyzda, tıesili jerden esimin alyp tastaý – ábestik. Qala kóshesin ǵana ǵalymnyń esimimen atap qoımaı, keleshek urpaqqa onyń eńbegin qaz-qalpynda jetkizýdiń amal-sharalaryn qarastyrǵanymyz abzal. Qazaqty Abaımen qaýyshtyrǵan ol qaı zamanda da úlken qurmetke laıyq.