Bergeninen bereri kóp adamdar edi. Qapyda qaza tappasa, qazaqtyń qamy úshin kóbirek jumys tyndyrar ma edi?! Alash jurtynyń mańdaıyna bitken keıbir ulylardyń ólimi áli kúnge deıin jumbaq. Qamshy.kz aqparat agenttigi túsiniksiz jaǵdaıda qaıtys bolǵan tulǵalar tizimin oqyrman nazaryna usynady.

Álemdi tamsandyrǵan Ámire

Jýyrda Almatyda qazaqty Eýropaǵa tanytqan ánshi Ámire Qashaýbaev jaıynda «Ámire» atty fılm kórsetildi. Fılmde kúmis kómeı ánshiniń Parıjdegi EKSPO kórmesinde óner kórsetken mereıli mezetteri beınelengen. Kınozalda otyrǵandardyń keýdesin maqtanysh sezimi kernegeni sózsiz. Sebebi dál sondaı talant qazaq dalasynan shyqqan, qazaq topyraǵyna aýnap ósken.

Alaıda Ámire Qashaýbaev nebári 46 jasynda belgisiz jaǵdaıda qaza tapty. Qazaq halqy bir sátte án padıshasynan aıryldy, durysy, qazaqty odan aıyrdy deýge bolady.

Ámireniń jansyz denesi 1934 jyly qarashanyń 5-nen 6-syna qaraǵan túni Almaty kósheleriniń birinde tabyldy. Onyń ólimine qatysy bar adamdar búginge deıin belgisiz.

Ánshiniń qaıtys bolý sebebi aıtylǵanda, áńgimeniń túbi 1925 jyly Ámireniń Parıjde Mustafa Shoqaımen kezdesýine tireledi. Sol kezdesýden keıin Birikken Bas saıası basqarma (OGPÝ) tyńshylary Ámireni úzbeı qadaǵalaýǵa alady, ómirine qaýip tóndiredi. Ánshi sahnaǵa shyǵarylmaıdy, mádenı is-sharalardan shettetiledi. Otbasyn asyraıtyn qarajattan aıyrylyp, jumyssyz qalady. Kıer kıimge, isher asqa jarymaıtyn kúıge túsip, aıanyshty kún keshedi. Onymen eshkim aralaspaıdy, mańyna jolamaıdy, jalǵyz qalady, soǵan qatty qamyǵady.

QR eńbek sińirgen qaıratkeri, Ámireni jan-jaqty zerttegen Jarqyn Shákárimniń pikirinshe, buǵan kináli – ánshiden qutylýdy oılap, ony bárinen mezi qylǵandar.

— Jalǵyzdyqtyń kúıin keship, qınalýmen, qusalyqpen kúı keshken qaıran Ámire basy tasqa tıgen qalpy óz-ózine qaıyrylmaı ketedi. OGPÝ tyńshylarynan seskengendikten qıyn-qystaý kezeńderde dostary da ánshiniń aınalasyna jýı qoımaǵan. 1925 jyly Parıjden kelgen soń toǵyz jyl ómir súrip, 1934 jyly dúnıeden ótti, — deıdi ámiretanýshy.

Jarqyn Shákárim Ámireniń kisi qolynan qaza tapqanyna senimdi. «Qolda barda altynnyń qadiri joq» degendeı, ol ketken soń artyndaǵy el kúńirenip sala berdi.

Ámireniń kózin kórgen jazýshy Nıkolaı Anov «Vydaıýshıısá peves» degen maqalasynda: «Ámireni ýlaǵan halyq jaýlary halyq ánshisiniń ataq-dańqyn marqumnyń ózimen birge jerleýge tyrysty», — dep jazdy.

— Olaı bolsa Ámirege ý berip óltirip, tún ortasynda denesin Almaty kósheleriniń birine, dalaǵa tastap ketken bolyp shyǵýy ábden múmkin, — dep joramaldaıdy Jarqyn Shákárim.

Ne de bolsa, bul ólimniń jumbaǵy ashylmady.

Mustafa Shoqaıdy Gıtler óltirgen be?

Fılmnen keıin taǵy birneshe esim oıyma oraldy. Sonyń biri – Ámiremen Parıjde jylap qaýyshqan Mustafa Shoqaı.

Isi túrkiniń azattyǵy úshin arpalysqan, totalıtarlyq júıeniń qysymyna shydamaı, emıgrasıaǵa ketýge májbúr bolǵan Mustafa Shoqaı syrtta júrip te kúresin jalǵastyra berdi. Grýzıa, Túrkıa, Fransıany basyp ótip, aqyry Berlınnen biraq shyǵady. Sovet odaǵyna qarsy «Túrkistan legıonyn» qurýǵa qatysqan Mustafa Shoqaı tutqyndaǵy qandastaryna jany ashıdy. Fashıserden baýyrlarynyń múshkil halin jeńildetýdi suraı beredi. Bir kúni Gıtlerdiń qaharyna ushyraıdy. Germanıa bıligi onyń kózin joıýdy jón kóredi.

Mustafa Shoqaı 1941 jyly 27 jeltoqsanda Berlın aýrýhanasynda jumbaq jaǵdaıda kóz jumdy. Qujattarda ol «juqpaly súzek aýrýynan qaıtys boldy» dep jazylǵan. Mustafa Shoqaıdyń jary Marıa Iakovlevna kúıeýin bireýler ádeıi ýlap óltirgenine senimdi boldy.

Al tarıhshy Ábdýaqap Qara munyń tek boljam ekenin ǵana eskertedi. «Bul suraqtyń jaýabyn ǵalymdar men tarıhshylardan emes, dárigerlerden suraý kerek», - deıdi ol.

Mustafa Shoqaıdyń beıiti Berlındegi «Sháhıdtik» meshitiniń mańynda ornalasqan.

Maǵjan Jumabaev Magadanda qaıtys bolǵan ba?

Qazaqtyń uly aqyny Maǵjannyń ómirbaıanymen mektep kezinen tanyspyz. Áıgili aqyn 1937 jyly 30 jeltoqsanda «japon tyńshysy» degen aıyppen tutqyndalǵan. Resmı derek boıynsha 1938 jyly atylǵan.

Birer jyl buryn «Maǵjannyń atylmaǵany, tiri qalǵany» jaıly qaýeset el arasynda gýlep ketti. Oǵan sensek, Maǵjan Jumabaev biz oqyǵandaı 1938 jyly atylmaǵan. Halyq qaharmany Baýyrjan Momyshulynyń: «Men Maǵjandy kórdim», — degen sózi bar. Ol óz áńgimesin bylaı órbitken edi:

«1948 jyly Sibirdegi 59-brıgada komandıriniń orynbasary bolyp júrgenimde ný ormannyń arasynda otqa jylynyp otyrǵan bir top adamdy kórdim. Kıgen kıimderi birtúrli, sottalǵandar bolý kerek. Olardan ózgesheleý, basynda túlki tymaǵy bar bir adam 10-15 metrdeı jerde óz aldyna jylynyp otyr eken. Teginde qazaq sıaqty. Janyna baryp sálemdesip edip, ol ernin jybyrlatyp qana qabyldap, úndemeı otyra berdi. Teris qarap otyrǵan kúıi:

-Maǵan jaqyndama, bálem juǵady, - dedi. Sol kezde esime Maǵjan túsip, onyń óleńderin jatqa oqı bastadym. Ol jibip:

-Meniń jaǵdaıym qıyn ǵoı, maǵan jaqyndamaǵanyń durys bolady. Shamań kelse, meni elge jetkiz, - dedi. Men onyń Maǵjan ekenin bilip, kómekteskim keldi de, on kúnnen keıin keletinimdi aıttym. Biraq qolym bosamaı, sál bir aıdan keıin kelgenimde túrme bastyǵy onyń sal aıdap júrip sýǵa ketip qaıtys bolǵandyǵyn aıtty», - deıdi Baýkeń. Ádebıetshi ǵalym Mekemtas Myrzahmetov Baýyrjan Momyshulynyń ótirik aıtýy múmkin emes dep málimdegen.

Keı derekterde «Maǵjan 1951 jyly lagerde Magadanda qaıtys boldy» delinedi. Maǵjan Jumabaevpen soǵystan keıin Kolyma lagerinde birge bolǵan Abdýlla Ábdirahmanov 1951 jyly aqynnyń ashtyq pen aýrýdan kóz jumǵanyn kórgenin aıtqan.

«Ol azapty kóp kórgendikten, densaýlyǵy nashar edi. Jumysqa shyqpaı aýyryp jatqandarǵa 400 gram ǵana nan beretin. Biz oǵan artylǵan nanymyzdy, shaıymyzdy aparyp beretinbiz. Shıfer qaınatyp ishetin. Óler aldynda isinip-kebinip, tórt taǵandap júre almaı qaldy. Tisteriniń bári bosap, ıekteri as jegizbeıtin. Sıngamen aýyrdy. Ómirden solaı ótti», - degen edi Abdýlla aqsaqal.

Al «Maǵjan» atty monografıalyq zertteýi úshin Memlekettik syılyq alǵan ádebıetshi-ǵalym Sherızdan Eleýkenov ol áńgimeniń bárin teriske shyǵardy.

«Eshkimniń eshqandaı deregi joq, birinen biri estigen, «anaý aıtypty», «mynaý aıtypty» degen laqap áńgime ánsheıin. Bizde onyń atylǵany týraly naqty qujat bar. Maǵjan 1938 jyly atylǵan», - deıdi ǵalym.

Tarıhshy Talas Omarbekov bul aqparattardy dáleldeý múmkin emes deıdi. Iaǵnı aqynnyń ólimi jumbaq kúıinde qala bermek.

Túrkıanyń eski aýdanyna syıǵan Mustafa Qazaqstannyń keń dalasyna syımady

«Barlyǵynyń eli bar, meniń elim qaıda?» - dep ókinishten ah urǵan Mustafa Óztúriktiń de ómiri shyrǵalańǵa toly. Qazaqstandaǵy taekvando federasıasynyń negizin qalaýshy, aty ańyzǵa aınalǵan sportshy 1954 jyly Stambýl qalasynda dúnıege kelgen. 1990 jyly bıliktiń shaqyrtýymen óziniń tarıhı otany Qazaqstanǵa oralady. Alaıda elge oralǵan bette Mustafa Qazaqstandaǵy qazaq tiliniń aıanyshty haline qynjylǵan desedi.

1994 jyly Mustafa Óztúrik Qazaqstan Parlamenti depýtattyǵyna óz kandıdatýrasyn usynady. Biraq tıisti daýysty jınaı almaıdy. Bir jyl ótken soń Almaty aýrýhanalarynyń birinde kóz jumady.

Jýrnalıs Nesip Júnisbaıuly: «Er jigit jylady da, basty tasqa soqty da. Mustafanyń ómirden erte ótýine sebep bolǵan kezeńniń biri me dep oılaımyn», - dedi.

1995 jyly 11 naýryzda Balýan Sholaq atyndaǵy sport saraıynda kıkboksıńten jarys ótken. Mustafa Óztúrik jarystan keıin ózin nashar sezingenin aıtyp, aýrýhanaǵa jatqyzylady. 15 naýryzda jaǵdaıy kúrt nasharlap, tańǵa jýyq baqılyq bolady.

Dostarynyń aıtýynsha, Óztúrikti ýlaǵan. Sebebi 1995 jyly elde reketterdiń dáýreni júrip turǵan edi. Al Mustafanyń elge oralýy solardyń birine unamapty-mys. Alaıda bul derek resmı deńgeıde moıyndalmady. Óliminiń naqty sebebi áli kúnge jumbaq.

Jańa ǵasyrǵa 20 mınýt qalǵanda baqılyq bolǵan Bekzat

Táýelsiz Qazaqstannyń tarıhynda Olımpıada oıyndarynda tuńǵysh altyn medal alǵan qazaq – Bekzat Sattarhanov. Sıdneı Olımpıadasynan soń onyń aty ańyzǵa aınaldy. Biraq ańyzdyń ǵumyry qysqa boldy. 2000 jyly 31 jeltoqsanda halyq «Bekzat Temirlannyń tas jolynda jol apatyna ushyrady» degen qaraly habar estıdi. Kóp uzamaı «chempıonnyń ólimi qoldan uıymdastyryldy» degen sybys taraıdy.

Eske túsirip kóreıikshi. Bekzat 31 jeltoqsanda saǵat 22:00 shamasynda týǵan jeri Túrkistannyń Ortalyq alańynda «Jyl adamy» ataǵymen marapattalady. Sodan keıin Jańa jyldy dostarymen birge qarsy alý úshin Shymkentke asyǵady. Túngi saǵat 23:40-ta Bekzat otyrǵan kólik apatqa túsedi.

Ákesi Seıilhan: «Bekzat XX ǵasyrda dúnıege keldi, jıyrma jasynda Olımpıada chempıony atandy. Jıyrma jyl ǵumyr keshti. Jańa ǵasyrǵa jıyrma mınýt qalǵanda baqılyq boldy», — dep tolǵanyp edi.