Qazaqstanda aǵza satý men satyp alýǵa zań júzinde tyıym salynǵandyqtan, kóp adam zańsyz áreketke barady. Qazir donorlar tapshy, aǵza almastyrý otasyna kezekte turǵandar kún sanap artyp keledi. Sondyqtan keıbiri donor tabamyz degen úmitpen «qara naryqqa» júginýge májbúr bolady, dep jazady Qamshy.kz aqparat agenttigi.

Internette aǵza satatyndar men satyp alatyndardyń habarlandyrýy tolyp jatyr. Aǵzasyn «taýar» etkenderdiń kóbi – qaryzǵa batyp, aqshaǵa muqtaj bolǵandar. Búırektiń «qara naryqtaǵy» baǵasy 5 mıllıon teńgeden 130 mıllıon teńgege deıin qubylady. Al eń qymbat aǵza – júrek, onyń baǵasy 1 mıllıon dollarǵa deıin barady.

Qazir «qara naryqta» búırekke suranys mol. A.N. Syzǵanov atyndaǵy hırýrgıa ulttyq ortalyǵynyń transplantology Maqsat Dosqanovtyń aıtýynsha, Qazaqstanda týystyq donorlardan, máıittik donorlardan aǵza alyp salý 2011 jyldan beri beleń alǵan.

Baýyr almastyrý otasyna 14-16 saǵat ketedi

— Búırek aýystyrý otasyn qajet etetin kútý paraǵynda kezekte turǵan 3000-ǵa jýyq adam bar. Barlyǵy derlik búırektiń qyzmetin atqaratyna «dıalız» apparatyna táýeldi, — deıdi Maqsat Dosqanov.

Búırekten keıingi asa qajetti aǵza — baýyr. Baýyr almastyrý otasyn jasaýǵa 700-ge jýyq naýqas kezekte tur eken. Sonymen qatar qazaqstandyqtar júrek, uıqy bezi, ókpe syndy múshelerge zárý.

2013 jyldan beri elimizde transplantasıalyq otany qazaqstandyq mamandar jasaıdy. Maqsat Dosqanovtyń sózinshe, Qazaqstanda aǵza almastyrý otasymen zańsyz aınalysatyn mekemeler joq, sebebi ol úshin bilikti mamandar qajet.

— Búırek almastyrý otasy 4-6 saǵatqa deıin, baýyr almastyrý otasy 12-16 saǵatqa deıin sozylady. Arnaıy qural-jabdyq kerek. Bul jertólede nemese basqa da medısınalyq emes mekemelerde jasaı salatyn kishigirim operasıa emes. Naýqastyń otadan keıingi jaǵdaıyn da baqylaý kerek, — deıdi  maman.

Transplantolog maman donordyń kóbi naýqastyń jaqyn týystary bolatynyn aıtady.

—  Kez kelgen adamnan aǵza almaımyz. Óz erkimen kelip aǵzasyn berýine de eshkimniń quqyǵy joq. Mundaı máselelerdi Respýblıkalyq koordınasıalyq ortalyq  sheshedi, — deıdi Maqsat Dosqanov.

Aǵza almastyrý otasyna kezekte turǵandardyń ishinen densaýlyǵy nashar jáne kútý qaǵazynda uzaq ýaqyt turǵan adam tańdalady eken.

— Naýqastyń jaǵdaıyn baǵalaıtyn arnaıy shkala bar. Baýyry aýyratyn adamdarda aýrýdyń sońǵy satysynyń modeli kimde joǵary bolady – sol adamdarǵa operasıany birinshi jasaıdy. Al búırek almastyrý kezinde ımmýnologıalyq reaksıalarǵa qaraıdy, eń aldymen ımmýnologıalyq sáıkestigi joǵary adam otaǵa jiberiledi. Kútý paraǵynda uzaq turǵan adamdarǵa da basymdyq beriledi. Aıtalyq,  jylyna baýyr almastyrý otasyn 3-4 adamǵa ǵana jasaımyz, kezekte turǵan naýqastardyń  30-40 paıyzy kóz jumady, al 60-70 paıyz naýqas kezegin kútpeı ketip qalady. Kútý qaǵazynda turǵan adamdarda kimniń densaýlyq jaǵdaıy nashar bolsa, sol adamǵa ota jasalady, — deıdi transplantolog.

«Búıregimdi satqym keledi»

Aǵzasyn saýdaǵa salǵandardyń qatarynda tarazdyq Gúlnaz Rysbaı bar. 45 jasaǵy áıel óziniń búıregin satqysy keletinin jasyrmaıdy.

— Osy qysta qatty qınaldym. Úıim órtenip, aqshadan qysyldym. Ózimniń úsh balam bar, úlkeni 13-ke endi toldy. Kózi kórmeıtin anam aýyrdy. Sol kezde osy aýyrtpalyqtyń barlyǵynan sharshap, búıregimdi satýdy uıǵardym. Men bala emespin, aqyl toqtattym. Bárine tózemin, shydaımyn. Alaıda anam men balalarymnyń qınalǵanyn kórgende janym tynym tappaıdy. Aqsha tabýdyń basqa da joldary bar ekenin bilemin. Óz kásibimdi ashqym keledi. Alaıda oǵan da qarajat kerek qoı, — dep qynjylady áıel.

Gúlnaz mundaı sheshimniń nege ákelip soǵýy múmkin ekenin bilip tursa da, táýekelge bel býǵan.

— Balalarym úshin bárine daıynmyn. Olardy aıaqqa turǵyzsam, alańsyz ómir súrer edim. Kóbi munymdy qate dep esepteıtinin bilemin, olardiki de durys. Biraq men eshkimge qaryzdanǵym kelmeıdi, bankke de bas suqpaımyn, óz aqsham óz enshimde bolar edi, — deıdi ol.

Al eki jyl buryn búıregin satqan 35 jastaǵy Arman alaıaqtardyń arbaýyna túsipti. Aqyrynda búırek te joq, aqsha da joq, eki ortada san soǵyp qalǵan.

— Internet arqyly klıent taptym. Basynda 15 mln teńge usynǵan. Basqa qalaǵa barǵan soń baǵa 10 mln teńgege deıin tómendep ketti. Oǵan da kónip, búıregimdi aldyrýǵa kelistim. Jeme-jemge kelgende aqshamdy bermeı, aldap ketti, — dep ókinishten ah urady Arman.

Osylaı aldanyp, barmaq tistegender kóp. Alaıda olar zańsyz áreketke barǵandyqtan, óz quqyqtaryn  qorǵaı almaıdy.

BAQ arqyly baǵy janǵan naýqas

 «Gemodıalız» (sozylmaly búırek jetispeýshiligi) aýrýyna shaldyǵyp, 10 jylǵa jýyq transplantasıa jasaýǵa búırek kútken Alǵa Asnovty bireý bilse, bireý bilmes. Jalǵyzbasty múgedek áke biraz jyl buryn elden járdem surap, telearnalar men basylymdarǵa shyqqan.

— Bastapqy tórt jylda telearnalarǵa barǵan joqpyn, namystanyp júrdim. Sosyn oılana kele telearnalarǵa shyǵyp, balalarmymmen stýdıaǵa shaqyryldym. «Qazaqstan-Zaman» gazetinen, «Habar» arnasynan, basqa da jerlerden kómek kórsetildi. Alaıda búırek tabyla qoımady, - dep eske alady A. Asanov.

2007 jyldan bastap Alǵanyń qan qysymy kóterile bastaǵan. Boıynda álsizdik paıda bolyp, terlep júrgen. Dárigerler naqty dıagnoz qoıa almapty. Tek qan qysymy 220-ǵa kóterilip ketken soń ǵana Almatydaǵy kardıologıa ortalyǵynda arnaıy apparatqa otyrǵan. Sol ýaqytta oǵan 1-top múgedektigi berilipti.

Búıregine «gemodıalız» dıagnozy  qoıylǵan Alǵa Asanovty 14 jyl otasqan kelinshegi tastap ketip, bir sátte jalǵyzbasty áke atanǵan.

— Sol kezde týystarymnyń arasynda maǵan baýyrlarym qarasty. Olardyń eshqaısysynyń búıregi maǵan saı kelgen joq, tek bir ápkemdiki cáıkesti, alaıda onyń júregi aýyrǵannan keıin ota jasatý múmkin bolmady. Qytaı men Pákistanda aǵza transplantasıasyn jasatýǵa bolady degendi estip jattyq. Biraq ondaǵy otanyń baǵasy qymbat boldy. 2009 jyldary 50-70 myń dollarǵa búırek saldyrtatyn. Birde men shaqyrylǵan baǵdarlamalardyń birine Syzǵanov ýnıversıtetiniń hırýrgtary kelip, maǵan kómektesenine ýáde berdi. Sol baǵdarlamadan keıin birden saraptamalarymdy ótkizip, qan tapsyryp, kezekke turdym.  Bárin aqysyz túrde jasady. Búırekke de bir tıyn almaı, tegin salyp berdi. Qazir de  Astanaǵa saraptama nátıjelerin jiberip, qaralyp turamyn, — deıdi A. Asanov.

«Jasandy búırek» — tozaqtan da jaman

— «Jasandy búırek» (dıalız-búırek fýnksıasyn almastyratyn qurylǵy) degen — adamdy túrmede ustap otyrǵanmen birdeı, — deıdi Alǵa Asanov, — bul apparatty qoldanyp júrgende tamaqty shuqyp-shuqyp jep, sýdy bólip-bólip ishetinmin. Sebebi artyq salmaq jınaýǵa bolmaıdy.

Alǵa Asanov apparatqa baılanyp, búırek kútip júrgen ýaqytyn ómirindegi eń qıyn kezeń dep sıpattaıdy.

—  Búırek almastyratyn apparatta jas balalar da boldy. Kóz aldymyzda ómirden ótip te jatty. Kóp adam apparattan qorqady, biraq aınalyp kelgende «jasandy búırekti» qoldanýǵa májbúr bolady. Sonda bir jigitti kórdim, aǵasy qaraılasyp, kelip-ketip júretin. Bir kúni aǵasy oǵan: «Sen de bále boldyń ǵoı, sor boldyń ǵoı basymyzǵa, sharshattyń», — demesi bar ma. Osy sózderdi meniń kózimshe aıtty. Sol jigit apparattan qashyp júrip, bir kúni komaǵa, odan keıin jansaqtaý bólimine túsip qaldy. Sonda aǵasy jylap turǵanyn kórdim. İnisi eki kúnnen keıin kóz jumdy, — dep eske alady sol jyldardy.

Búırekti almastyratyn apparatta júrgen adamdardyń qany qoıýlanyp ketedi. Qoıýlanǵany sonshalyq, álgi apparattyń ishinde qalyp qoıyp, qaıtyp adamǵa quıylmaıdy eken.

— Adam aparatta qany qalyp qoıǵanyn sezbeıdi, ol kórinis adamǵa aıtylmaıdy da, kórsetilmeıdi de. Al biz munyń bárin kórip jatamyz. Bir-eki retten artyq qan qoıýlanyp, aǵzasyna quıylmaı qalsa, ólip qalýyń múmkin, — deıdi A. Asanov, — Birde meniń qasyma komada jatqan bir úlken kisini ákelip, tósekke tastaı saldy. Ol kisimen aralasyp júrgenbiz. Sol kezde dárigerlerdiń qateligi: men qan tazalatyp jatqan apparatqa álgi kisini  ákelip, týystarymen birge kirgizdi. Olar jylaı bastady, balalary bolsa: «Áke, sońǵy ret kózińdi ashshy», — degendeı sózderdi aıta bastady. «Nege kirgizesizder?», — dep dárigerdi shaqyrtyp aldym. Dál sol kisideı men de jatyrmyn ol jerde. Álgi adamnyń meniń kóz aldymda júrip ketkenin kórgim kelgen joq. Dárigerlerge ursyp, apparattan shyǵarýlaryn talap ettim. Dıalızden birden turyp ketýge bolmaıdy. Sonda da dárigerlermen daýlasyp jatyp, úıge qaıtyp kettim. Shyǵyp bara jatqanymda art jaǵymnan ákelerin joqtap, jylaǵan daýystar shyǵa bastady. Men jańaǵy kisiniń 1-2 mınýtta qaıtys bolatynyn bildim. Psıhologıalyq turǵydan sol jaǵdaı qatty áser etti...

Alǵa Asanov dıalız apparatyna baılanǵan shaqtardy oılasa, aýzynan jalyn atyp, aýyr kúrsinedi.

  — Qatty aýyrǵan adamǵa aqshanyń da, basqanyń da keregi bolmaı qalady eken. Adamdardyń qatty kúlip turǵany maǵan óreskel kórinetin. «Túkke turmaıtyn nársege nesine kúledi?», — dep oılaıtynmyn. Kúlip turǵan adamdar maǵan shaıtan sıaqty kórinetin, — deıdi ol.

Jańa búırekpen jańa ómir bastaǵan

— Adam ómirge orala alady eken. Aǵza syılaý, donor bolý degen tek bireýdiń ómirin qutqarý emes, birneshe taǵdyrdy, birneshe otbasyny qutqarý. Adam bir búıregin berip, ekinshi búıregimen-aq ómir súre beredi. Jańa búırek meni ǵana emes, balalarymdy da qutqaryp qaldy, deıdi Alǵa Asanov.

— Men bolmasam, balalarymnyń taǵdyry ne bolar edi? Kúnkóris úshin qyzym qaıda jumys ister edi? Úıde tabys kózi jalǵyz men boldym, — deıdi ol.

Apparatqa baılanǵanyn estigende eseńgirep, ómirden kúder úzgen Alǵa Asanov balalarynyń bolashaǵyn oılap jigerlengen.

— Ol kezde kishi balam shamamen 7 jasta. Bir kúni, álim joq, terezeden ulyma qarap jatyrmyn. Bir kezde ol júgirip kelip úıge kiredi. Onyń maǵan kelgenin, syrtqa shyǵaıyq, bir jerge baraıyq dep aıtqysy kelgenin birden túsindim. Biraq kózimdi jumyp jatyp aldym. Balam qarap turdy da, eshteńe demesten dalaǵa shyǵyp ketti. Terezden qarasam, jer shuqylap otyr eken. Dál sol ýaqytta men balalaryma qajet ekenimdi uqtym. «Mynaý bolmaıdy, turý kerek!» dep oıladym, — dep áńgimesin aıaqtady úsh balanyń ákesi.