Belgili túrik saıasatkeri, Túrkıa Respýblıkasy úkimetiniń janyndaǵy ASSAM strategıalyq ortalyǵy dırektorlar keńesiniń múshesi, otstavkadaǵy podpolkovnık Halıl Mert Túrkıanyń búgingi álemdegi oryny men jahandyq ózekti oqıǵalarǵa degen túriktiń saıası elıtasynyń kózqarastary týraly Tengrinews.kz portalyna súbeli suhbat berdi. Qamshy.kz aqparat agenttigi atalmysh suhbattyń qazaqsha nusqasyn oqyrman qaýymǵa usynady.

— Túrkıanyń búgingi tańdaǵy Amerıka jáne ózge de memlekettermen qarym-qatynasy qalaı damýda?

— Qazirgi Túrkıa – buryńǵy Osman ımperıasynyń ornyna kelgen memleket. Esterińizde bolsa, birinshi dúnıejúzi soǵysy kezinde Osman ımperıasyna «aýrý adam» retinde qaraldy. Árıne, birinshi dúnıejúzi soǵysynyń basty maqsaty – Osman ımperıasynyń topyraqtaryn bólý edi. Osman ımperıasynyń topyraqtary qandaı jerler? Biz azattyq bir soǵys berdik. Nátıjesinde, 1923 jyly respýblıkalyq memleket quryldy. Ekinshi dúnıejúzilik soǵystan keıin 1952-shi jyly NATO quramyna kirdik. Ózimizde eshteńe joq edi. Qarý-jaraq jasamaıtynbyz. Óıtkeni, Amerıka ekinshi dúnıejúzilik soǵystan qalǵan qarý-jaraqtardy bizge berdi. Sol sebepti Túrkıa syrtqy saıasatty júrgize almaıtyn edi. Ózi ıne de shyǵara almaıtyn edi.

Árıne, Túrkıa buǵan qarsy áreketter jasady. Marqum Dinmuhamed Qonaevtyń qazaqylyqty oıatý maqsatynda istegen áreketteri sekildi. Kezinde Qazaqstan KSRO quramynda bolǵandyqtan ózin azat el sezinbegeni sekildi, Túrkıa da NATO quramynda bolǵandyqtan egemen el retinde ózin esh sezinbegen edi. Árıne, biz –Túrik eli buǵan qarsy áreketter jasady.

Bir ultty qýatty qylatyn nárse ne? Ol, eń aldymen, óz otanyna degen súıispenshilik. Ekinshi, ony qýatty qylatyn salt-dástúri men mádenıeti.  Kelesisi – óz dinine degen beriktigi. Din degende oıyńyzǵa Hızbýlla men Al-Kaıda sekildi lańkestik toptar kelmesin. Negizi, túrik halqy dindar halyqpyz biz. Sen de dinge senesiń. Nege? Bizge mindetti túrde ústimizge shapan kıip, oramal taǵý shart pa? Alladan qorqasyń ba? Qorqasyń! Úlken aǵa-apalarymyz Allany qurmetteýdi úıretken joq pa? Mysaly, biz úkimetten bir zat urlasyq, ony – kúná deımiz. Nege ol kúná? Sebebi, bizdiń dinimizde oǵan ruqsat joq. Dinshil bolý basqa, din jolynda júrý basqa. Óz dinimizge qurmet kórsetý, ony jaqsy kórý ol basqa. Dinge qurmet kórsetý jaman nárse emes. Alaıda, dindi jeke múddeńe, óz oılaryńdy júzege asyrý maqsatynda paıdalansań ol jaman. Tórtinshi, dáýlet. Bul tórt nárse óte mańyzdy. Ata-babamyz bizge osy tórt nárseni udaıy úıretip keldi.

Biz qazirgi tańda osy tórt nársege ózimizdi baılaı bastadyq. Osy tórt turaqtyń tabaldyryǵynda, sońǵy on bes jylda, Rejep Taıyp Erdoǵannyń basshylyǵymen ózimizdiń ortamyzda da basqa sezim paıda boldy. Mysaly, ózimiz qarý-jaraq shyǵaramyz. Álemdegi eń úzdik «ATAK» atty tikushaqty biz shyǵaramyz. «Altaı» degen tankter men «Hýrkýsh» ushaqtaryn shyǵaramyz. «Myzrak» (Naıza) atty tankke qarsy raketalar shyǵaramyz. Munyń bári ortaq tarıhymyzdan alynǵan ataýlar.

Árıne, osymen birge aınalamyzdaǵy kórshilermen jaqsy qarym-qatynas qurýdy da basty maqsat etip otyrmyz. Qazirgi tańda, bizdiń mádenı geografıamyz eki bólikten turady. Biri – túrik dúnıesi. Ol jaqtyń kóbi onsyz da musylman. Ekinshisi – ıslam álemi. Islam álemi onsyz da túrikterdi jaqsy kóredi. Mysaly, Katar bizge áskerı baza berdi. Eger osy óńirde bizdiń áskerı bazamyz bolsa, biz Irandy, Irakty, Saýd Arabıasyn baqylaýda ustaı alamyz. Buǵan deıin osynda aǵylshyndar júrgen kezde bári jaqsy edi de, biz kelgende nege jaman bolyp qaldy?

— Qashan áskerı baza ornatyldy bul aımaqta?

— Bes jyl buryn. Ol jerde bizdiń babalarymyzdyń qany bar. Mysaly, Sultan Beıbarys kim? Nege Qazaqstan kelip osy jerdi ıgermeske? Al, biraq Amerıka kelip osy jerdi ıgeretindeı ne joǵaltty bul jerde? Bul jerde bizdiń Sultan Beıbars pen Iavýz Selım atalarymyzdyń qany bar. Bul jer úshin eshqandaı azattyq soǵysy bolmady, olar bizden bir júz jyl buryn osy jerdi jaýlap alyp qoıǵan.  Qazirgi kezde sol óńirdegi jurt ilim-bilimge kenelip, oıana bastady. Al, muny Amerıka men Batys elderi qalamaıdy. Sebebi, barlyq qazba baılyqtarynyń keni musylmandar áleminde ornalasqan. Eger musylmandar oıansa Batysqa ony eshkim bermeıdi ǵoı. Qazirgi tańda bolyp jatqan qan maıdanǵa sebepshi osy jaıt.

— Eger Erdoǵan men Tramp kezdesse, qandaı máseleler talqylanýy múmkin dep oılaısyz?

— Eń aldymen, shekara máselesi. Myna shekaralardy qarańyz, bári syzǵyshpen syzylǵan. Bul bir ultty tómen sanaý emes pe? Bular kezinde Osman ımperıasynyń jerleri edi. Qazir Sýdandy da ekige bólip tastady: Ońtúistik Sýdan jáne Soltústik  Sýdan. Nil ózeni Sýdannan bastaý alatynyn bilesiz. Qazir onda Izraıl men Anglıanyń áskerı bazalary bar. Sýdan qazir bizge dıhanshylyq úshin dep úlken bir jer telimin berdi. Qazir bizdiń de onda áskerı bazamyz bar. Nege? Bilesiz onda Qyzyl teńiz bar, Sýes kanaly bar. Ol jaqtan da Izraıl bir kanal ashyp jatyr. Áskerı baza ashyp, Nildi baqylaýǵa alyp otyr. Al, Túrkıa Izraıldi baqylap otyr. Amerıka ony qalamaıdy.

Biz úlken mádenıet, úlken bir ultpyz. Sondyqtan, bizdiń qoıǵan maqsattarymyz da joǵary. Mysaly, Anadoly – ol álemniń bel omyrtqasy. Dúnıede 17 myń shóptiń túri bar. Onyń 13 myńy tek osy Anadolyda bar. 8 myń jandy haıýan bar. Túrkıanyń mańyzy osynda. Atalarymyzdyń osy jerge qonystaný sebebin endi túsindińiz ǵoı. Bul jerdiń bereketi bar. Árıne, bul berekettik topyraqtyń bizde qalǵanyn eshkim qalamaıdy. Shynyn aıtqanda, ol jerde 40 jyldaı Kúrdistan jumysshy partıasy júrdi. Ol marksızm-lenınızmdi ustanatyn uıym. Mysaly, biz qazir Afrınge kirdik. Bizge bári «Túrkıanyń Afrınde nesi bar?» deıdi. Al, Amerıka, Anglıa, Germanıa, Reseı men Irannyń bul jerde ne jumysy bar?  Eshkim ony suramaıdy, alaıda Túrkıa Afrınge kirip edi, bári osyndaı suraqtardy qoıa bastady. Bul ádiletti me? Bul 100 jyl buryn túriktiń jeri edi. Afrınde túrikter de ómir súredi saıyp kelsek. Sol Afrın arqyly bizge lańkes toptar kiretin edi. Bir jyl ishinde toǵyz júz zymyran atyldy. Qanshama meshitterimiz qıratylyp, adamdarymyz maıyp boldy. Al endi kelip bizge «Bul jerde neleriń bar?» dep suraq qoıady. Bul ádiletti suraq pa?

«Turan» degen sózdi bilesiz be? Túrik elderi jaılaǵan jerdi Turan deıdi. Ol Turanǵa Túrkıa da, Qazaqstan, Qyrǵyzstan, Iakýtıa,  Shyǵys Túrkistan, Uıǵyr avtonomıasy da kiredi. Qazir, Pýtın «Týran» atty batalón qurdy. Onyń quramynda tek musylmandar ǵana: qazaqtar, qyrǵyzdar, ózbekter, sheshender… Bul «arnaıy jasaq». Nege tek musylmandardan qurdy? Ádemi kóriný úshin! Orystyń formasyn kıip alǵan áskerı adam, biraq aty Ahmet, mysaly. Ol qaıda barady? Namazǵa jyǵylý úshin meshitke barady. Osyny istep otyrǵan Pýtındi dinshi dep aıta almaısyń. Alaıda, Túrkıa osyny istese, Erdoǵandy birden dinshi dep atar edi.

Dál osyny amerıkandar da istedi. Mysaly, Túrkıada memlekettik tóńkeris jasamaqshy bolǵan Fethýlah Gúlen qaıda qazir? Amerıkada. Nege ol Amerıkada? 2007 jyldan bastap Túrkıa ekonomıkalyq turǵydan qýattana bastady. Amerıka men aǵylshyndardyń aıtqanyn istemeıtin jaǵdaıǵa keldik. Sol ýaqyttan bastap Gúlenniń mektepterinde túriksheden buryn aǵylshynsha úıretile bastady. Pýtın sol kezderi Gúlenniń mektepterin japqan bolatyn. Ózbekstan japty. Biz ony bizdi satpaıdy dep oıladyq. Bul jerde gáp ne? Onda oqyp jatqan bizdiń balalarymyz. Biraq, olardy mıy jalǵa berilgen.  Qazir olardyń sana-sezimi qyzyq, qaı jerden tamaq tapsań, qaıda aqsha tapsań sol jer saǵan otan bolady dep oılaıdy. Qazirgi tańda Amerıka, Anglıa men Germanıa jan-jaqtan qorshap jatyr Túrkıany. Onyń ústine Túrkıa óziniń baǵytyn ıslam álemi men túrik memleketterin qaraı burdy.

— Erdoǵan ıslam memleketterimen ortaqtasyp qandaı jumystar jasap jatyr? Erdoǵan túrik dúnıesiniń lıderi retinde qabyldanady ǵoı…

— Biz olaı qaramaımyz. Eshkimdi shet bólmeımiz. Mysaly, Nur-aǵa (N. Nazarbaev) bizdiń otbasymyzdyń úlkeni sekildi. Qazaqstan Túrkıaǵa muqtaj memleket dep qaramaımyz biz.

Mysaly, Sýdanda bir jyldyń tórt mezgilinde tórt ret daqyl egip, ónimin alýǵa bolady. Qazaqstanda olaı jasaı almaısyz. Soǵan qaramastan men árdaıym Qazaqstanǵa barǵym keledi. Nege? Sebebi, túrki dúnıesindegi aradaǵy baýyrmaldyǵymyz myqty bolýy úshin. Oǵan qosa, Qazaqstan bizdiń tarıhı otanymyz, búkil túrki dúnıesiniń altyn besigi. Túrkistannyń Qazaqstanda ekenin umytpaý kerek, Qoja Ahmet Iassaýıdi umytpaý kerek. Sonymen birge, áıgili Qorqytty, azat etý soǵysy kezinde túrikterge «Alystaǵy aǵaıyn» atty shyǵarmasymen dep bergen Maǵjan Jumabaevty qalaı umytamyz.

— Erdoǵan Túrkıany 15 jyldaı basqaryp keledi. Saıasattaǵy avtorıtarızmge qalaı qaraısyz? Jaqsy jaqtary, keri tustary týraly oıyńyz qandaı? Bul júıe demokratıalyq qaǵıdattarǵa qarsy emes pe?

— Túrkıada saılaý óte joǵary deńgeıde ótedi. Bir nárseni bilemin, Taıyp Erdoǵan óziniń adal qyzmetiniń nátıjesinde osyndaı dárejege jetti. Men 2007 jyly basqa partıanyń múshesi edim. 2013 jyly qazirgi Túrkıanyń Mádenıet mınıstri Noman Kýrtylmýsh bar, bárimiz birigip «Has» atty partıa qurǵanbyz. Biraq, bir nárseni moıyndaý kerek. Taıyp Erdoǵan belgili bir ýaqyt ishinde búkil halyqty qushaǵyna syıdyra aldy. Sóıtip, aqyry biz onyń partıasyna kirdik. Biraq, bizdi eshkim qınaǵan joq.

Biz «avtorıtarızm» týraly aıtqanda kóp adamnyń oıyna Rejep Taıyp Erdoǵan keledi. Erdoǵandy avtorıtarızmshil dep aıyptaǵandarǵa jaýap retinde Ulybrıtanıa hanshaıymy Elızaveta ekinshiniń 1952 jyldan beri el basqaryp kele jatqanyn aıtamyn jáne eshkim áli shaǵymdanbady oǵan. Basshynyń bılikte uzaq otyrýy – halyqtyń oǵan degen mahabbatynyń belgisi.

— Mysaly, Atatúrik halyqty ıslamdanýdan saqtady, Erdoǵan bolsa kerisinshe ıslamǵa bet burýda…

— Buǵan tek ıslam baǵytymen qaraýǵa bolmaıdy. Atatúrik engizgen jańashyqdyq ıslamdanýǵa qarsy boldy. Erdoǵan bolsa jańa zamannyń ǵylymı qundylyqtary men ótkenniń mádenı qundylyqtaryn sátti astastyra beldi.

— Batysta Erdoǵannyń bılikke kelýimen Túrkıa ózgerdi degen kózqaras bar. Ásirese, ıslamdaný baǵytynda. Ony biz kórip otyrmyz ǵoı…

— Siz qazir bir túriktiń úıindesiz. Bul túrik bes ýaqyt namazyn oqıdy. Sizdiń mazańyzdy alatyndaı bir nárse boldy ma bul jerde? Dinde zorlyq joq. Biz úshin óte mańyzdy, qundy dúnıeler bar. Taıyp Erdoǵan bizdiń qundylyqtarymyzdy júıelendirdi. Osmannyń kezinde 600 jyl boıy sharıat boıynsha bir adamnyń qoly kesilgen joq. Bir áıelge de tas atylǵan joq. Bilim júıesi, din, adamgershilik sekildi qundylyqtar óte joǵary deńgeıge kóterildi. Islam – bireý, musylman kóp. Árkimniń ıslamǵa degen ózindik kózqarasy bar. Túrki álemi de ıslamǵa ózindik kózqaraspen qaraıdy.

Erdoǵan jeti ret saılaýǵa túsken. Alǵashynda, shynyn aıtý kerek, ol túrikti qatty bilmeıtin. Qateler da jasady. Biraq, búgingi tańda onyń qatelik jasaǵanyn kóre almaısyz.

Taıyp Erdoǵan kelgeli kóp nárse ózgerdi. Mysaly, úkimettik uıym qurý úshin buryn bıliktiń ruqsaty kerek edi. Qazir ony alyp tastady. Kúrdter óz ana tilinde sóıleı alady.

— Kúrdter referýndým ótkizip, bólinip ketýdi josparlap edi ǵoı…

— Ol kúrdter emes. Olar marksıser. Olardy Amerıka qarjylandyrady. Mysaly, Túrkıa Afrınge kirgen soń, onda AQSHtan jetkizilgen qarý-jaraqtyń 120 qoımasy tabyldy. Túrkıa 170 aýyl, 7 aýdan, bir qalany azat etti, jáne sol azat etý jolynda bir de bir azamatsha qaıtys bolǵan joq. Amerıka men Reseı bombalaǵan Aleppo men Túrkıa barǵan Afrındi salystyryp kórińiz. Búgin bizdiń áskerlerimiz Afrınde jergilikti halyqpen birge juma namazyn oqýda. Afrın bizder úshin Túrkıanyń bir qalasy sekildi.

— Túrkıanyń Sırıaǵa qatysty saıasaty ary qaraı qalaı órbıdi?

— Túrikter men orystardyń onda múddeleri bar, ortaq kelisim bar. Orystardyń qalaýy ol jerdegi ózderiniń áskerı bazalaryn qorǵap qalý. Túrikter oǵan qarsy emes. Túrikterdiń bir ǵana qalaýy bar. Jerorta teńizi aımaǵy lańkestik toptardyń qaramaǵyna ótpeýin kózdeıdi.

— Al, túrik áskerleri Reseıdiń ushaǵyn atyp túsirgeni týraly ne aıtasyz? Sol kezde álemdik saıasat sahnasynda Erdoǵanǵa qatysty keri pikirler aıtylǵan edi.

— Durys aıtasyz. Biraq, onyń bir sebebi bar. Bul oqıǵa bolmaı turyp ár jerde Fethýlahshylardyń adamdary bolatyn. Reseıdiń ushaǵyn qulatqan adam qazir túrmede otyr. Bylaısha aıtqanda, bul túrik eline qurylǵan «qaqpan» bolatyn. Ókinishke oraı, sol kezdegi úkimet basshysy Ahmet Dáýitoǵly bul oqıǵadan habardar ekenin aıtty. Úkimet basshysy solaı degesin, prezıdenttiń de qoly baılandy. Odan keıin, bilesiz, Dáýitoǵly óz qyzmetinen ketti. Mysaly, Qazaqstan bir mınıstr bar dep oılańyzshy. Ol orystarǵa jaqyn ekenin bilemiz. Taǵy bir mınıstr bar, ol Amerıkaǵa jaqyn. Bilemiz, biraq laýazymynan ala almaımyz. Nege? Soǵan muqtajbyz ba? Bir balans, bir esep bar ortada. Soltústik Koreıanyń prezıdentin bilesiz, zymyrandaryn jan-jaqqa atamyn dep qorqytpaqshy boldy. Nege ol solaı aıta alady da, biz nege olaı aıta almaımyz?

— Osy jaǵdaı Túrkıa ekonomıkasyna qanshalyqty áser etti?

— Túrkıa sonyń kesirinen 35 mlrd dollar joǵaltty. Bir nárseni aıtý kerek. Reseı Túrkıaǵa qarsy úlken bir saıasat júrgize almaıdy. Qalasa Túrkıa 100 otansúıgish adamyn Reseıdiń ár qalasyna jiberip, onda búlik shyǵara alady. Túrkıanyń ondaı áleýeti bar. Jırınovskııdiń «Bizdiń basymyzdy aýyrtatyn Túrkıa» dep aıtýynyń da jany bar. Ahmadınejad ıslam yntymaqtastyq konferensıasynda «Bizdiń kóbimiz túrikterge qaryzdarmyz. Túrikter 600 jyl boıy Azıany batystyń varvarlarynan qorǵap keldi» dep aıtqan edi. 1870 jyly aǵylshynda Babyrdy qulatty. Odan keıin Osmandy qulatty. Irandaǵy Qashar handyǵyn qulatty. Sóıtip ortadaǵa túrikterdi joıdy. Bizdiń qazirgi saıasatymyz osylardyń bárin qaıta jańǵyrtý. Qazirgi tańda bul geografıalyq mekende musylmandar oıanyp jatyr.

— Qazir Stambýlda terrorlyq áreketter basyldy ma?

— Ne sebepti basyldy dep oılaısyz? Onyń basty sebebi, Gúlenniń adamdaryń quqyq qorǵaý salalarynan túgeldeı qýyp shyqtyq. Mysaly, joǵaryda aıtyp ótken Reseıdiń elshisi Karlovty óltirgen Fetonyń (F. Gúlen) polıseı adamy bolatyn. Osyndaı polıseıler qyzmet etkesin lańkestik áreketter mindetti túrde oryn alady ǵoı. Olar bizdiń úkimetten buıryq alyp jatqan joq, olar Amerıkadaǵy Gúlennen buıryq alyp jatyr.

— Bul polıseı ıslamdaǵy bir dinı baǵytty ustanǵan ǵoı?

— Bul óte kúshti suraq. Óte mańyzdy jaıt. Islam áleminde eki qaýip bar. Birinshisi, Al-Kaıda, Bokoharam sekildi lańkestik toptar. Bulardy qurǵan Amerıka men aǵylshyndar, biraq qarjylandyratyn Saýd Arabıasy, BAÁ men Iordanıa. Ekinshisi, «qalypty ıslam». Bular áskerı kúshterdi qolǵa alyp, Batysqa qyzmet ete bastaǵandar. Fethýllah Gúlen osy «qalypty ıslamnyń» ustanýshysy. Olar bizdi «Batys senderge tıispeıdi» degenge sendirgisi keldi.

— Túrkıa NATOdan shyǵýy múmkin be?

— Shyqpaımyz. Mysaly, osy bólmede bizdiń dushpanymyz bar. Biz osy bólmede otyrǵan kezde ol dushpannyń áreketin kóre alamyz.

— Biraq, Túrkıaǵa qatysty NATO elderi «durys» baǵytta emes qoı…

— Syrtqy isterde barlyǵymen dos bolý degen saıasat bolmaıdy. Mysaly, erteń bireý «Qazaqstan jerleriniń jartysy bizdiki» dep aıtýy múmkin. Siz qalasańyz da, qalamasańyz da buǵan qarsy bir saıasat júrgizýińiz kerek bolasyz. Amerıka Túrkıaǵa qarsy ózge memleketterdi qorǵandyryp jatyr.

— Búginde Túrkıada Erdoǵanǵa qarsy bola alatyn opozısıalyq kúshter bar ma?

— Ondaı kúshter joq. Jalpy, Túrkıada 40-tan astam partıa bar. Eń úlken degen opozısıalyq partıalar búginde bıleýshi partıamen birge árekettesýde.

— Al, Túrkıada jemqorlyqqa qatysty kózqaras qandaı, qandaı sharalar qoldanady? Mysaly, Erdoǵannyń uly óte baı adam ekenin bári biledi.

— Erdoǵannyń uly baı emes. Onyń ıahta mingenin eshkim kórgen joq. Qymbat meıramhanalarda júrgenin de eshkim kórmedi. Úskidarda ózderiniń úıleri bar. Munyń bári aqparat quraldarynyń taratqan qaýesetteri.

Suhbattasqan Sáýle Smaǵulova

Derekkóz: «NewsAsia.kz» aqparat agenttigi