Teledıdardan ónerińdi kórip, estip otyryp onsha tańdanǵanym joq. Kóp oılaný men uzaq eńbek sińirý nátıjesinde júzege asqanyn tilge tıek ettiń. Árıne, eńbegińdi baǵalaýǵa bolatyn shyǵar... Meni basqa jaǵdaı oılandyrdy. Sol mezette qanshama kórermen – áke-ana, aǵa-jeńge, ápke-jezde, ini-qaryndas, jas kelinshekter qandaı oıda bolyp, ne oılaǵanyn bile almadym. Ózim qatty oılandym. Sebebi, bul – jaı ǵana kórermen kózimen kóretin jańalyq emes, ult bolyp oılanatyn jaıt, ásirese oı eńbegimen aınalysatyn azamattardy qatty tolǵandyrýy tıis bolatyn. Búgin tań ertemen aýlaǵa shyǵyp, bulaq sýyndaı salqyn tań saýmalyn – taza aýany qumarlana jutyp, QazUÝ qalashyǵynyń ishinde biraz serýendedim. Qarańǵylyq sógile bastasa da kún kózi kórinbeıdi. Oń qaptalda Alataý shyńdarynan joǵary, arý qyzdyń qıylǵan qasyndaı qıaqtanyp aı tur. Qarakók aspannyń ár jerinde juldyzdar aǵarańdaıdy. Basyna kók muz, aq qardan bórik, sáýkele kıgen Alataý shyńdary erekshe anyq, aıbyndy kórinedi. Kóz tartyp, «men mundalaıdy». Tabıǵat kórinisin jazý sebebim, qolyma qalam alyp, oılandyrǵan qystyń kórkem, kesh atatyn tańy ma, álde «Tańsholpan» aqparattyq-sazdy baǵdarlamasynan kórip, estigen erekshe aqparatymnyń áseri me, bile alar emespin. Ádette tańertemen kitap oqýǵa, ilim úırenýge mashyqtanǵan edim, búgin oıdan oı terip qana otyrmyn. «Tárbıe tal besikten bastalady» demekshi, men de tal besikke jatyp, asyl anamnyń besik jyryn, ardaqty ápkelerimniń yńyldap salǵan ánin, ásem únin tyńdap óskem. Ákemiz túz jumysynda bolyp, anamyz úı sharýasynan qoly tımeıtin kúndizgi ýaqytta jeti bala – úlkeni kishimizdi besikke bólep, birimiz án salyp, birimiz án tyńdap óstik. Bul atadan ákege, ákeden balaǵa, baladan nemerege, nemereden shóberege, shóbereden shópshekke, shópshekten nemenege, nemeneden týajatqa, týajattan júrejatqa jalǵasyp kete beretin salt dep oılaıtynmyn. Búgin robot besik, toqpen terbeletin besikti kórip, ultymyzdyń keler urpaǵynyń hal-jaǵdaıy qalaı bolar eken degen oıǵa qaldym, bul – árbir qazaq oılanatyn shyńyraý oı. «Antty buzǵan ońbaıdy, saltty buzǵan sorlaıdy» degen danalyq sózdiń astaryn oılap kóreıikshi. Qazirgi kezde antty buzyp ońbaı, saltty buzyp sorlap júrgen jandar qanshama. Biraq kóz kórip, kóńilge túıgendi aıtpasaq, jazbasaq, ult muraty jolynda ıgergen bilimimizdi ult keleshegi úshin qoldanbasaq, onda bizdiń joǵarǵy bilim alǵanymyzdan ne qaıyr. Artyq aıtyp, jazǵan jerim bolsa aldyn ala keshirim surap alaıyn, ras sóz bolsa, sheshimin tapsa eken deımin. Ýaqyt ótken saıyn jahandanýdyń jalyny bizdi de sharpyp jatqany ras. Qarjylyq (ekonomıkalyq) jaǵynan biraz jetistikter bary ras. Al halyq ósimi (demografıalyq) jaǵyna kelsek, ıilgen basyn kótere almaı turǵan suraqtar men izine tússeń uzaq sonarǵa ketetin núkteler aldyńnan kólbeńdep shyǵa beredi. Salt-dástúrdi ustaný, halyq ósimi jaǵynan kelgende tilimizdi tisteıtinimiz sondyqtan. Ata ósıetin tyńdamaǵan kúıeý men kelin, áke tilin almaǵan, ájesinen ertek, anasynan besik jyryn estimegen ul men qyz, aǵasy men jeńgesiniń, ápkesi men jezdesiniń tilin almaıtyn, ákesi bar bolsa da, túrin kórip, únin estimegen tiri jetim, túbin, tegin bilmeıtin býyn ósip keledi. Bulardan týǵan urpaq kim, ne bolmaq? Baýyrjan Momyshuly: «Erteksiz ósken bala – rýhanı múgedek adam. Bizdiń qazirgi balalarymyzǵa ájeleri, ne shesheleri ertek aıta bermeıdi. Sodan qorqam. Meniń qazirgi kelinderim nemerelerine besik jyryn aıta bermeıdi. Besikte jatqanda qulaǵyna anasynyń áldıi sińbegen balanyń kókiregi keıin kereń bop qalmasa dep qorqamyn»,– dep edi. Tegin bilmegen, besikte jatyp besik jyryn tabıǵı túrde anasynan, jaqyndarynan estimegen balaǵa tarıh, salt-dástúr, ana tili ne kerek? Ǵylym men tehnologıanyń damyǵany osy eken dep, robot besikke balasyn jatqyzyp, toqpen terbetip qoımasyna kim kepil? Balany besikke bóleýdiń túpki negizin umytyp, tek sulbasyn, syrtqy kórinisin ǵana negizge alyp is qylyp júrmiz. «Tárbıe tal besikten bastalady», «Balany jastan», «Tal besikten, jer besikke deıin» degen sózdiń astarynda úlken syr, tabıǵat jaratylysy jer qozǵalysymen baılanys bar. Besiktegi bala besik jyry, ánmen terbelse kerek. Dúnıege kelgen kishkentaı balada tán qýatymen birge jan qýaty, sezim bolady. Mıy, júregi qatar jumys jasaıdy. Sol mıy, júrek sezimimen qan bergen ákesin, qursaǵynda toǵyz aı kóterip dúnıege ákelgen, aq sútimen qorektendirgen anasyn, bir eki jas aralyǵynda birge týǵan baýyryn, jaqynyn izdeıdi. Sol sebepti bala uıqydan oıanǵanda birinshi daýysyn shyǵaryp nıet bildiredi, jalǵyzdyǵyn sezingennen keıin jylaı bastaıdy. Terbetpeı-aq daýysyńdy aqyryn shyǵaryp án sala bastasań, bir jeri aýyryp, qarny ashyp turmasa, daýysyńdy qulaǵymen estip, júregimen kóńiline bekitip, jany jaı taýyp, tula boıynda, júreginde, mıynda bir rahat sezim paıda bolyp, uıqyǵa ketedi. Aqıyq aqyn Muqaǵalı Maqataev: «Oıatý bylaı tursyn ruqsat joq, uıqtap jatqan sábıdi terbetýge», «Uıyqta, bópem, men seniń qasyńdamyn» – deıdi. Bul óleńde nelikten terbetý jaıynda sóz joq, buny da oılanyp kórgen jón bolar. Maǵjan Jumabaev atamyz «Pedagogıka» atty ǵylymı eńbeginde qatty terbetip uıqtatýdy: «Bul durys uıqy emes. Bul uıqtaý emes, shaıqap-shaıqap balanyń basyn aınaldyrý, basyn aınaldyryp, esten tandyrý. Terbetip uıqtatý – balany taldyryp uıqtatý degen sóz. Terbetip uıqtatylǵan bala uıqtap jatqan joq. Talyp jatyr. Ózińdi bir nársege tas qylyp tańyp turyp, ersil-qarsyl shaıqap-shaıqap, terbetip-terbetip taldyryp tastasa, jaqsy bolar ma? Qazaq áıeli! Balań da qasyń bolmasa, terbetpe balany. Besik – balanyń jatatyn orny. Esten tandyryp, taldyratyn orny emes. Osyny uǵyný kerek, uǵý kerek», – deıdi. Adam aqyly arqyly qolmen jasalǵan toqbesik, robot besikte sana-sezim, túısik bolmaıdy. Tek qımyl men daýys shyqqan kezde avtomatty túrde terbeledi. Genderlik saıasat beleń alyp, gen jarasy asqynyp turǵan ýaqytqa kele jatqan kezeńde, Táńiriniń bergen qyzmetine moıyn usynǵysy, bala tapqysy kelmeıtin, bala tapsa da baqqysy kelmeıtin erimen jarysqan, bılik qumar, ataq, mansap qýǵan áıel zaty kóbeıip keledi. Mundaı jandarǵa qolǵa baılaý bolatyn balany toqpen terbetetin besik jaqsy jańalyq bolyp elesteıtin shyǵar... Áıel bala taýyp, ony ósirse, sol bala úshin anasy – uly, bala taýyp, tún uıqysyn tórt bólip júrgen barlyq analar – uly. Biraq basqa jaǵdaıda atam qazaq «Áıel bastaǵan kósh ońbaıdy» degen. Robot besiktiń, toq besiktiń bıligin, baılaýyn áıelderge nemese áıeldershe oılaıtyn nadan erlerge bersek... kóshimizdiń baǵyty men izi belgisiz bolady... Ǵylym men tehnıkanyń damyǵany durys, biraq besik terbetýge paıdalanýdyń túbi qaıyr beretin is pe? Ol jaǵyn ult bolyp, el bolyp, memleket bolyp oılanýymyz kerek. Ulttyq birlik degen tek birlesip toı toılaýǵa emes, birlesip oı oılaýǵa, osyndaı ýaqytta kerek dúnıe. Bul sózdi saǵan jazyp, elge aıtyp otyrmyn. «Kelinim saǵan aıtam, qyzym sen tyńda» degen maqalǵa saıady.

Sýret  

 saıtynan br /