Bıylǵy jyldyń basty ereksheliginiń biri – elimizdegi Jeńis kúni aıryqsha bir belsendilikpen atalyp ótti. Kremldiń ústemshil, ımpershil saıasatyna múldem tótep bere almaıtyn sıaqtymyz degen bılik barsha úderisterdi ózi basqaryp, olarǵa asqan kópshilik sıpat berip, sasqan úırektiń kebin kıgendeı boldy. Sebebi dál keshegideı Qazaqstanda Keńes Odaǵynyń týlaryn ustap kóshege shyqqan emes. Elimizde KSRO-ny ańsaýshylar, Kremldiń jymysqy saıasatyn júrgizýshilerdiń kóptep júrgenin aıqyn baıqadyq. Sonda «el birligi», «táýelsiz memleketimiz» degenimiz qaıda qaldy? Endi bir-eki ret 9 Mamyrdy keshegideı toılasaq, egemendigimizden aıyrylý qaýpi anyq kórinip turǵandaı. Reseı bilgenin jasap, el azamattaryn óz memleketine aıdap salatyn jaǵdaıǵa jettik. Endi ne istemek kerek?

Eń aldymen biz ult bolyp, qoǵam bolyp keshegi meıramnyń memlekettik ıdeologıalyq apparattyń oısyraı jeńilýi ekenin moıyndaýymyz qajet. Jyldar boıy aýyz toltyryp aıtyp kelgen ıdeologıalyq konstrýksıalardyń parsha-parshasy shyqty. Biz reseıshil emespiz, tek atalarymyzdy eske alyp júrmiz degender «qara-sary jolaqtar» men «jaýjúrek marshtardyń» Kremldiń senarıimen óz jaqtastaryn jınaý, olarǵa pármen berý, el bıligi men qoǵamyna kúsh, ses kórsetý maqsatynda júrgizilip jatqanyn aıqyn túsinetin kez keldi. Bunyń bári de oıynshyq emes. Bul saıasattyń astarynda keshegi keńestik respýblıkalardy qaıtadan Reseı qaramaǵyna jınaý, atalar jolyn sóz etý arqyly ıdeologıalyq baǵyndyrý, tabyndyrý jatyr. Moraldyq turǵydan eshkim óz atasynyń erlik jolyn kemsite almaıtynyn jaqsy túsingen Reseı sońǵy kózirin esh aıaýsyz, jón-josyqsyz paıdalanyp keledi. Jáne de bul saıasat álemdik qarqyn alyp kele jatyr. Buny túsingen elder qolynan kelgen qarsylyqty kórsetip jatyr. Mysaly, kúni keshe bılikke kelgen Armenıa prezıdenti Pashınán Jeńis kúnin 9 mamyrdan 8 mamyrǵa ysyryp tastady: armándar bul kúndi barsha álem jurtymen birge atap ótýi tıis degen oı.Grýzıada keshe «Georgıı jolaqtaryn» taqqan orys dıplomattaryn júrgizbeý, jolaqtaryn sheshkennen keıin ǵana kópshilikpen tabystyrdy. Baltyq elderinde, Shyǵys jáne Eýropa elderinde komýnızm qylmystyq ıdeologıa dep tabylyp, onyń sımvoldary men rámizderin nasıhattaýǵa tyıym salynǵan. Mysaly, Keńes Odaǵynyń týyn bireý-mireý kóshege alyp shyǵatyn bolsa, ony polısıa dereý quryqtap, oǵan aıyppul salatyny belgili.

Bizdegi jaǵdaı, Abaı atamyz aıtqan, «baıaǵy jartas – sol jartas» qalpynda. Jyl saıynǵy dúrdaraz aıtystar, qoǵamnyń jigi, bitispes daýlar. Jurttyń birazy bılikke mynaǵan tyıym sal dep jatsa, bıligi búıregi basqa jaqqa burylǵan «jaýjúrek polktardyń» marshyn ózi bastap júredi. Árıne, bılikti de túsinýge bolatyn shyǵar. Biraq eger seniń elińdi, onyń ıdeologıasyn óziń emes, bóten el bılep jatsa, odan artyq qandaı qorlyq bar? Bul qoǵamǵa, memleketke qaýip ekenin aıtpaǵannyń ózinde, atqarýshy bılikke, prezıdent Nazarbaevqa tóngen qaýip emes pe? Memleket degen dúnıeler sheneýnikter men ákimderdiń qulaǵyna jetip, mıyna sińbese, prezıdentke qaýip dep túsindirip kóreıik. Bunyń barlyǵy da túptiń túbinde memlekettiń ydyrap, jer men ulttyń tutastyǵyna tóngen qater ekenin búgin barsha kózi ashyq qazaq balasy áldeqashan túsingen sıaqty. Túsinbeı ıa bolmasa túsingisi kelmeı otyrǵan tek atqarýshy bılik qana. Eger keshegi eldiń barsha túkpirinde ótken reseıshil-ımpershil sharalardan sabaq alǵanymyz shyn bolatyn bolsa, onda alysqa sozbaı, osy jyl ishinde meıramǵa qatysty jańa saıası jáne aqparattyq tujyrymdama jasap, bekitip, ony kelesi jyldan bastap iske asyrý kerek.

Bul jańa saıası-aqparattyq tujyrymdama tómendegideı bólikterden turýy qajet.

Birinshiden, Qazaqstan memleketi, qazaq qaýymy «Uly Otan soǵysy» degen saıası konstrýksıadan bas tartýy kerek. Durysy, «Ekinshi dúnıejúzilik soǵys» dep ataýymyz kerek. Sebebi shyn máninde bul soǵys 1939 jyldyń qyrkúıeginde Polshadan bastalyp,  1945 jyldyń qyrkúıeginde Japonıada aıaqtalǵan. Qazaq jaýyngerleri Ýkraına, Polsha, Moldova, Baltyq elderin jaýlaýǵa, Fınlándıamen soǵysýǵa qatysqan, Japonıany talqandap, Qytaıdy, Mońǵolıany azat etý úshin qan tókken.

Soǵystyń jaqsy-jamany bolmaıdy. Soǵys ataýly ıman men adamgershilikti joqqa shyǵaratyn uǵym. Álem boıynsha 60-65 mıllıon, KSRO boıynsha 30-35 mıllıon adamnyń ómirin qıǵan zulmat soǵysty toılap atap ótý, araq iship, mas bolý adamgershilikke de, qazaqtyqqa da, musylmandyqqa da jatpaıdy. Bul kúndi «Jeńis kúni» deýdiń ózi de saıası jáne adamgershilik turǵydan qatelik. Meniń oıymsha, bul kúnniń aty kelesi jyldan bastap «Birigý jáne aza kúni» bolyp atalýy tıis.

Tujyrymdama «Birigý jáne aza kúniniń» jańa talaptary men tártibin bekitýi tıis. Bul kún toı toılaıtyn emes, qaıǵyryp-muńaıatyn, arýaqtardy eske alatyn, jeti shelpek pisirip, meshitke baryp quran-duǵa oqytatyn kúnge aınalýy tıis. Soǵystan aman qaıtqan aqsaqaldardy, konslager tutqyndaryn, soǵys ardagerlerin qoldaý-qorǵaý, marapattaý kúni bolýy tıis. Jáne de bul azamattarǵa kórsetiletin qurmet pen marapat birkúndik emes, jyl boıy kórsetilýi qajet. Elimizde nebary 2000-nan astam soǵys ardageri qalypty. Olardy óle-ólgenshe qurmettep, alaqanymyzǵa salyp, barsha jaǵdaıyn jasaý bizdiń urpaqtyq boryshymyz, mindetimiz.

Nege «birigý» kúni dep otyrmyz? On myńdaǵan qandasymyzdyń taǵdyryna qatysty jaıt bar: ol  – «Túrkistan legıony» degen problema. Bireýdi synap-mineý ońaı, biraq nasısterdiń tutqynyna túsip, konslager qorlyǵyn kórýden saqtasyn. Túrkistan legıonyna túsken qazaqtardy saıası-quqyqtyq turǵydan aqtaıtyn kez keldi. Olardyń basym kópshiligi legıonǵa amalsyzdyqtan bardy, reti kelgenderi odan qashyp, keńes áskerine qosyldy, Eýropadaǵy barsha partızandyq jáne qarsylasý uıymdarynyń belsendi múshesi retinde nasızmniń jeńilýine úlesin qosty, sol úshin sheteldik nagradalarmen marapattaldy. Olaı bolatyn bolsa, qoǵamda qajetti pikir týdyryp, qandastarymyzdy bólip-jarmaı, jiktemeı, aqtaý turǵysynda eńbektenýimiz de bizdiń býynnyń peshenesine jazylǵan boryshtyń biri.

Soǵysty tek atys-shabys nemese úlken geosaıasat turǵysynan emes, jekelegen adamdar taǵdyry arqyly túsinip-bilý kerek. Árbir soǵysqa barǵan adam – tek erliktiń dastany ǵana emes, úlken tragedıa, úlken ómirlik ónege. Soǵys týraly shynaıy jazylǵan orys, álem ádebıetiniń úzdik týyndylary, Astafev, Nıkýlın, Grossman sıaqty iri sýretkerlerdiń soǵystyń kópshilik bile bermeıtin tustary arqaý bolǵan kitaptary qazaq tiline aýdarylýy tıis. Sonymen qatar búginde Germanıada, basqa shetelde KSRO-men soǵysqandardyń kóptegen tyń kitaptary, estelikteri kóptep jarıalanýda. Solardy da qazaq tiline aýdaryp, bólek serıa etip shyǵarsaq esh artyq bolmas edi.

Ekinshiden, osy tujyrymdamanyń negizinde ulttyq jady ınstıtýtyn qurý kerek. «Soǵystyń sońǵy soldaty jerlenbeıinshe, soǵys aıaqtalmaıdy» degen qaǵıdat bar. Sum soǵysqa ketken, qaza bolǵan árbir qazaq jaýyngerin esepke alý, súıegine túsip, arýlap jerleý memlekettik saıasattyń myzǵymas bóligine aınalýy tıis. Qazaq degen azǵantaı ǵana ult. Bizdiń artyq, elge keregi joq azamatymyz joq. Ár qazaq – meniń jalǵyzym! Olaı bolatyn bolsa, qorǵanys, syrtqy ister, mádenıet, áleýmettik qorǵaý mınıstrlikteri jańa ınstıtýttyń quryltaıshylary bolyp, onyń qarjylyq qoryn jasaqtaýy tıis.

Ulttyq jady ınstıtýtynyń mindetteri:

— Qazaqstan, Reseı, basqa da álem arhıvterimen jumys istep, soǵysqa attanǵan, tylda ter tókken barsha azamattardyń ashyq bazasyn jasaqtap, 2020 jylǵa deıin, ıaǵnı 75 jyldyqqa deıin bitirýi shart;

— Qazaqstan, Reseı, basqa da álem elderimen birige otyryp Qazaqstannan soǵysqa attanyp, sheıit bolǵan azamattardyń tizimin jasaý, olardyń árqaısysynyń jatqan jerin anyqtaý. Bul jumys sońǵy jaýyngerdiń aty men jerlengen jeri anyqtalǵanǵa deıin toqtamaı júrýi shart;

— otandyq, álemdik tarıhshylar, arheologtar, belsendi azamattarmen birige otyryp izdeý otrádtary jumysyna muryndyq bolý, ekspedısıalar uıymdastyrý, súıegi tabylǵan qazaq jaýyngerleriniń basyn qaraıtyp, Qazaqstan úkimeti atynan arnaıy úlgidegi eskertkishter qoıyp, quran oqytyp, týǵan jerdiń topyraǵyn jetkizý;

— shetelde qalyp qoıǵan, elge orala almaǵan, stalındik nemese nasıstik lagerlerde qaza bolǵan qazaq jaýyngerleri týraly izdený, maqala jazý, kitap shyǵarý, fılmder daıyndaý t.b.

    Elimizdegi qatarda bar soǵys ardagerleriniń, konslager tutqyndarynyń estelikterin kóptep jazyp alý kerek. Óskeleń urpaqqa sabaq bolatyn, rýhanı azyq bolatyn dúnıelerdi ardagerlerimiz kóptep aıtyp bere alady. Reseıde, álemde «ıstorıa povsednevnostı» degen antropologıalyq zertteýler myqty baǵytqa aınalyp keledi. Biz qaı shaıqasta qalaı jeńdik degen emes, soǵys jyldary, ashtyq jyldary qazaqtyń kúndelikti ómiri qandaı boldy, júris-turysy, tynys-tolǵanysy qalaı boldy degen baǵytta kóp izdenýimiz kerek. Ardagerlerdiń urpaqtaryn – ata-áje estelikterin vıdeoǵa jazýǵa, aıtqandaryn qaǵazǵa túsirýge yntalandyrýymyz kerek. Erteń bul býyn ketken soń san soǵyp qalamyz. Sol sebepti de ınstıtýttyń birden-bir mindeti osy baǵytta bolýy kerek sıaqty.

Sonymen qatar bul ınstıtýt, jalpy, HH ǵasyrda qazaq basyna túsken eń aýyr apat – zulmat ashtyq qurbandarynyń taǵdyryn zertteý, jolda atylyp ketken, ashtan qatyp, aýrýdan kóz jumǵan, kómýsiz qalǵan qandastarymyzdy túgendeýmen de aınalysýy kerek.

Qazaqstan azamattary óz atalarynyń qaıda kóz jumǵanyn, qaıda jerlengenin bilýge qaqyly. Bul jumys esi durys, salıqaly, parasatty, ár adamy men azamatynyń búgini men bolashaǵyn oılaǵan memlekettiń tikeleı mindeti bolyp tabylady. Bul – árbir jekelegen adam men azamattyń qundylyq, qasıet ekenin pash etetin saıasat. Tarıhı ónege, tarıhı ulaǵat osy arqyly búgingi saıasatymyzǵa oń yqpalyn tıgizedi. Jaǵdaıy bar, joldy kótere alatyn qazaq balasy úrim-butaǵyn ertip, reti kelgende Ekinshi dúnıejúzilik soǵys bolǵan jerlerge baryp, soǵystan qaıtpaǵan atalaryna quran baǵyshtap, zıarat etkeni de úlken ómirlik jáne saıası sabaq bolar edi. Dabyralap lenta taǵyp, alańdy shańdatqannan artyq tirlik bul.

Úshinshiden, ardagerlerge kómek formaldy túrde bolmaýy kerek. Jylyna bir ret eske alyp, úıine baryp, talqan-tary bergenimiz bolmaıdy. Ardagerlerdiń sany kún saıyn azaıyp keledi. Olaı bolsa, solarmen qyzmet etetin eńbek jáne áleýmettik qorǵaý mınıstrliginen arnaıy departament ashyp, árbir oblysta solarmen qoıan-qoltyq jumys isteıtin áleýmettik qyzmetkerler qosyndaryn qurǵanymyz abzal. Árbir oblys boıynsha turyp jatqan ardagerler sany belgili. Mysaly, úlken Almatynyń ózinde nobaıy 300-ge jetpeıtin soǵysqa qatysqan qarıa qalypty. Sol sıaqty ár oblystaǵy áleýmettik qyzmetkerler sanyn da anyqtap alýǵa bolady. Mysaly, 20 ardagerge bir áleýmettik qyzmetker degen sıaqty. Olardyń basty mindeti – ardagerlerdiń jaǵdaıyn bilý, adamı jáne basqa da qolǵabys, qajet kezinde aýrýhanaǵa jatqyzyp, sanatorııge jiberý. Tipti adamı turǵydan habarlasyp, jaǵdaıyn surastyrý da úlken eńbekke teń. Elimizde elgezek, úlkenge qurmet kórsete alatyn jumyssyz jastar jetkilikti. Bul – bir jaǵy, jumys orny, ekinshi jaǵy, naqty áleýmettik máselelerdiń sheshilýi.

…

Erte me, kesh pe, qazaq qoǵamy komýnızm men stalınızmdi qylmystyq ıdeologıa dep tabýy mindet. Bul – ótkenmen esep aıyrysý, kek alý emes, sony boldyrmaýdyń, qaıtalatpaýdyń sharty. Táýelsiz elimizde komýnıstik partıalar sotpen jabylyp, komýnıstik sımvoldar men rámizderdi, komýnıstik ıdeologıany dáripteý men nasıhattaý  saıası qylmys dep eseptelýi kerek. Bálkim, bul bolashaqtyń isi  shyǵar. Biraq qoǵam bolyp sonyń sharttaryn jasaı bergenimiz abzal.

Aıdos Sarym