Ǵaryshtan basqarylatyn «Strate­gıalyq qorǵanys bastamasy» (Strategic Defense Initiative) baǵdarlamasy aıasynda sáýleli, elektromagnıtti, kınetıkalyq, joǵary kerneýli, «jer-ǵarysh» jáne «ǵarysh-jer» baǵytyndaǵy jańa deńgeıdegi zymyrandardy daıyndaý jáne iske qosý kózdelgen edi. Amerıkalyq sarapshylar bul baǵdarlamanyń buǵan deıingi «Manhetten» (atom bombasyn jasaý), «Apolon» (Aıǵa adam ushyrý) sıaqty jobalardan ózgeshe sypatta ekenin atap kórsetken bolatyn.

Bul kezde belgili rejıser Djordj Lýkastyń osy attas fılmdi shyǵarǵanyna nebary alty jyl bolǵan edi. Zamanaýı zymyrandar, ǵaryshtyq tehnologıalar jáne lazerli qarýmen jaraqtanýǵa bekingen Amerıka áskerin «Juldyzdy soǵys» fılminiń qaharmandaryna teńeý ádebı joralǵy ǵana bolatyn. Áskerı baǵdarlamanyń atyn kópshilikke arnalǵan kórkem fılmmen astastyrýda esh ábestik joq, árıne. Áıtse de, Reıgannyń ózi mundaı qarabaıyrlyqty jaqtyrmaǵan kórinedi.

Aqyry bul oqıǵa AQSH pen Keńester Odaǵy arasynda ǵarysh­ty ıgerý jáne qarý-jaraq júıesin jetildirý baǵytyndaǵy jantalasqan básekeniń órshýine sebepshi boldy. Osydan soń úsh-tórt jyldan keıin KSRO-nyń da dál osy baǵytta ǵylymı-zertteý jumys bastaǵany málim boldy. Bul qyrǵı-qabaq soǵystyń shyrqaý shegine jetken kezi edi.

Reıgannyń strategıasy «qyrǵı-qabaq soǵysty toqtatýdyń jalǵyz amaly – bul soǵysta jeńip shyǵý» edi. Eger Amerıka Reıgan armandaǵan asa qýatty «qalqan» qurý baǵdarlamasyn júzege asyra alsa, onda eki polárly júıedegi AQSH pen KSRO tepe-teńdigi kúshin joıatyny sózsiz.

Biraq «Juldyzdy soǵys», ıaǵnı «Strategıalyq qorǵanys bastamasy» baǵdarlamasyn júzege asyrý jumysy toqsanynshy jyldary toqtatyldy. Qazirgi kezde bul baǵdarlamanyń qanshalyqty jemisti bolǵany jaıly kereǵar pikirler kóp. Onyń aıasyndaǵy kóptegen jobalar júzege aspady. Mysaly, «Brıllıant buranda» atty tórt myńdaı kishigirim spýtnıkter qarsylastyń oqtumsyqtaryna soqtyǵysyp, jarýǵa laıyqtalyp jasalýy tıis edi. Osyndaı basqa da kóptegen jobalar aıaqsyz qalǵandyqtan, bul baǵdarlamany qazir «Reıgannyń aferasy» dep te ataıdy.

Keıbir sarapshylar qarsylastyń ıadrolyq shabýylynan tolyqtaı qorǵaıtyn baǵdarlama jasaý múmkin emes dep sanaıdy. Áıtse de, Strate­gıalyq qorǵanys bastamasyn múlde nátıjesiz deýge bolmas. Sebebi onyń keıbir jetistikteri toqsanynshy jyl­dary Iraktaǵy soǵys kezinde qoldanylǵany belgili.

Al ǵylymı-tehnologıalyq jańa­lyq ashý baǵytynda kóptegen zertteýler jemisti boldy. Shyndyǵynda, AQSH-tyń qorǵanys salasyndaǵy keıbir ǵylymı jańalyqtary zamanaýı órkenıettiń ıgiligine aınalyp, amerıka ekonomıkasyna aıtarlyqtaı paıda ákeldi, myńdaǵan jańa jumys ornyn ashýǵa sebepshi boldy. Naqtysyn aıtqanda, qazir adamzattyq ortaq ıgilik sanalatyn ınternet men GPS júıesi, lazerli tehnologıalar áý bas­ta amerıkalyq qorǵanys salasynda qolǵa alynǵan jobalar bolatyn.

Áskerı baǵdarlamaǵa qatysty alyp-qashpa sózderge qaramastan, AQSH qarsylastan qorǵanar ǵaryshtyq «qalqan» qurý nıetinen bas tartqan emes. Bazbireýler ǵaryshtan basqarylatyn qarý jasaý múmkin emes dese de, keıbir sarapshylar bul baǵdarlamanyń jalǵasyn kishi Djordj Býsh qaıta jandandyrǵan «PRO» júıesinen izdeıdi. Pentagon óziniń quramyndaǵy Zymyranǵa qarsy qoǵanys agenttigin Missile Defense Agency saqtap qaldy. Osylaısha, Aq Úı zymyrannan qorǵanys taktıkasynan bas tartqan joq, kerisinshe, sońǵy jyldary bul baǵyttaǵy jumysty jandandyrdy.

2009 jyly qazirgi Aq Úı basshysy Barak Obama bul bastamany odan ári jetildirip, «EýroPRO» júıesin júzege asyrýdy qolǵa aldy. Baǵdarlamanyń qamtý aıasy da ózgerdi: bastapqy kezde Soltústik Amerıka qurlyǵyn qorǵaıtyn «qalqan» qurý ǵana kózdelse, kele-kele tutas Eýropany jáne oǵan qosa Shyǵys Azıany da qorǵanys qanatyna alý josparlanýda.

Qazirgi tańda Izraıl men Japonıa da zymyrannan qorǵanystyń ulttyq júıesin qurýda. Olarǵa barynsha septesip otyrǵan AQSH óz aspanynda ǵana emes, aımaqtyq deńgeıde qorǵanys júıesin jasaýǵa múddeli. «Ǵalamdyq qalqan» AQSH-tyń ejelgi qarsylastary – keshegi-búgingi sosıalısik ıdeologıadaǵy elder – Reseı, Qytaı, Soltústik Koreıaǵa qarsy baǵyttalmaq.

Osylaısha, otyz eki jyl buryn aıtylǵan sóz áli mańyzyn joıǵan joq. Reıgannyń sol kezde aıtqan taǵy bir sózin eske túsirsek, ol bylaı degen edi: «Biz áskerı ústemdikke umtylmaımyz, saıası upaı izdemeımiz. Bizdiń birden-bir maqsatymyz – ıadrolyq soǵystyń bastalý qaýpin azaıtýdyń joldaryn izdeý».

Reıgan ne dese de, sol kezdegi AQSH pen KSRO ıeligindegi ıadrolyq qarýdyń kóptigi sonshama, Jer sekildi júz ǵalamshardy joıýǵa jetetin. Al sońǵy otyz jylda AQSH ta, KSRO murageri – Reseı de ıadrolyq qýatyn 15-20 ese arttyrdy.

Adamzatty ıadrolyq qarýdyń qaýpinen saqtandyrýdy oılaǵan bir top ǵalym 1947 jyly «Qıamet kúni» saǵatyn «iske qosty». «Bulletin of the Atomic Scientists» basylymynyń jazýynsha, ótken aıda ǵalymdar saǵat tilin 23:57 dep ózgertken. Bul – «ıadrolyq qıamet-qaıymnyń» bastalý qaýpi barynsha jaqyn degen sóz. Osylaısha, ǵalamda jańa qyrǵı-qabaq soǵysy bastalýǵa shaq ekeni ashyq aıtyla bastady.

Buǵan birden-bir sebep – Ýkraınadaǵy alpaýyttar múddesiniń qaqtyǵysy. AQSH-tyń Ýkraınany qarýlandyrý nıetin jarıa etýi jaǵdaıdy odan ári ýshyqtyrdy. Kóptegen Kongres músheleri «Ýkraınanyń ıeliginde Reseıge qarsy turar qarý bolsa, qaqtyǵys toqtaıdy» dep málimdedi. Al Reseı «Aq Úı Ýkraınany óziniń áskerı bazasyna aınaldyrýdy kózdeıdi» dep aıyptaıdy. Eger Aq Úı shyn máninde Kıevti qarýlandyratyn bolsa, Kreml oǵan qarsy áreketke kóshken jaǵdaıda, jańa qyrǵı-qabaq soǵys órti lap etýi ǵajap emes. Tipti KSRO-nyń burynǵy basshysy, keshegi «qyrǵı-qabaq» soǵysynyń tiri kýágeri Gorbachevtiń ózi «bul joly qyrǵı-qabaq soǵys otqa oranǵan shyn soǵysqa ákelýi múmkin» dep málimdeme jasap, batystyq basylymdarǵa suhbat berdi.

Osylaısha, AQSH pen Reseı arasyndaǵy ıadrolyq qarýdy qoldanbaý, onyń taralý qaýpin azaıtý baǵytyndaǵy jıyrma jyldyq jumys zaıa ketýi múmkin: AQSH pen Eýroodaq sanksıalarynyń saldarynan Batys elderimen qarym-qatynasy kúrt salqyndaǵan Reseı endi ıadrolyq qarýǵa qatysty áriptestikten bas tartyp otyr. Tipti kelesi jyly ótetin Iadrolyq qaýipsizdik jónindegi samıtke qatyspaıtynyn málimdedi.

Áıtse de, ǵalamdyq-ǵaryshtyq qyrǵı-qabaq soǵystyń qaýpin týdyrǵan Ýkraına emes. Bul jaǵdaıda ol sebepten góri syltaýǵa uqsaıdy. Ǵalamdyq deńgeıdegi qyrǵı-qabaq soǵysynyń astarynda ǵaryshtyq qaýipsizdik qorqynyshy jatyr.

Shyndyǵynda, ǵaryshty ıgerý tájirıbesiniń ózinen áskerı ústemdikke umtylý ambısıasy seziledi. Tarıhqa júginsek, ǵaryshqa ushyrylǵan alǵashqy nysan – V-2 nemis balıstıkalyq zymyrany bolatyn. Kezinde ǵaryshty ıgerý syltaýymen AQSH ta, KSRO da qurlyqaralyq balıstıkalyq zymyrandar jasaýmen aınalysqany belgili.

Qyrǵı-qabaq soǵys aıaqtalǵan soń jıyrma jyl boıy ǵaryshty birge ıgerýge jasalǵan azǵana talpynystyń aıasynda AQSH pen Reseı arasynda astyrtyn báseke júrgeni málim. Halyqaralyq ǵarysh stansıasynda qaı eldiń astronavty qansha ýaqytqa jiberiledi degen másele talaı kelissózderge arqaý boldy.

Jaqynda Aq Úı jarıalaǵan «Ulttyq qaýipsizdik strategıasy» atty qujatta «Ǵaryshtaǵy qaýipsizdik» arnaıy tarmaq retinde kórsetilgen. Bul qujatqa sáıkes, AQSH ǵaryshty komersıalyq paıda tabý maqsatynda da, beıbit maqsatta da, ulttyq qaýipsizdikti qamtamasyz etý úshin áskerı maqsatta da paıdalanady. Ǵaryshqa sapar shegýdi uıymdastyrý isine budan bylaı jeke kompanıalar da atsalysatyn bolady. Sondaı-aq, AQSH ǵarysh júıesine tóner qaterdiń aldyn alýǵa da baryn salmaq.

Jańa ǵasyrda AQSH ǵylymı jańalyqtar men jańa tehnologıa­lardy damytýǵa basymdyq berip otyr. Bul ǵaryshty ıgerýge de, adam ómirin jaqsartýǵa da, ekonomıkany damytýǵa da, áskerı qorǵanysty kúsheıtýge de qatysty. Sondyqtan Obama komandasy usynyp otyrǵan jańa búdjette ǵylym men tehnıkaǵa bólinetin qarjy kólemin kóbeıtý kózdelgen. 2016 jylǵa arnalǵan qorǵanys salasynyń búdjeti Kongres qaraýyna jiberildi. Eger bul joba ózgerissiz qabyldanar bolsa, kelesi jyly Obama qorǵanys salasyna 534 mıllıard dollar jumsaýdy josparlap otyr. Onyń 70 mıllıardy zertteý jumystaryna arnalady. Árıne, Pentagonnyń qupıa josparlary da bar, oǵan bólinetin shyǵyn kólemi aıtylmaıdy.

Shyndyǵynda, AQSH-tyń áskerı zertteýler men jobalarǵa jumsaıtyn shyǵyn kólemi Fransıa men Reseımen salystyrǵanda eki ese kóp, al Qytaı men Germanıamen salystyrsaq, toǵyz ese artyq eken. 2005 jyldan beri Aq Úı ǵylymı zertteýler men jobalar shyǵynyn 22 paıyzǵa qysqartqan edi. Endi Obama osy olqylyqtyń ornyn toltyrmaq.

Buǵan qosa, AQSH Marsqa astronavtar attandyrý jobasyn júzege asyrýǵa kiristi. NASA ushyrǵan «Orion» ǵarysh kemesi alǵashqy synaqtardan sátti ótken.

AQSH ǵaryshty ıgerýge den qoıǵanda, Reseı ǵaryshtyq qaýip­sizdikke basymdyq berip otyr. Ótken jyldyń sońynda álemdik basylymdar Reseıdiń ǵaryshqa belgisiz spýtnık ushyrǵany jaıly jarysa jazǵan edi. BBC saıtynda jarıalanǵan málimetke sáıkes, Reseı qolǵa alǵan ǵaryshtyq jobalar qarsylastyń ǵarysh kemeleri men tyńshylyq spýtnıkterin joıýǵa arnalǵan kórinedi. BUU-na bergen málimetinde Reseı ǵaryshqa tórt spýtnık ushyrǵanyn habarlaǵan, biraq olardyń maqsaty jaıly mardymdy málimet joq. Brıtandyq «Financial Times» gazeti osyǵan oraı basylymnyń birinshi betinde «Reseıdiń spýtnıkterge qarsy qarýy ma?» atty materıal jarıa­lady.

AQSH-tyń da, Reseıdiń de sońǵy kezde ǵaryshtyq jobalarǵa qatty kóńil bólýine Qytaıdyń áreketi túrtki bolýy múmkin degen pikir bar. Qytaı eshqandaı málimdemesiz, dabyra uransyz-aq ǵaryshtyq derjavaǵa aınaldy. Ol búgingi tańda AQSH pen Reseıden keıingi jeke-dara ǵaryshtyq sapar uıymdastyrýǵa qabiletti úshinshi el. Qytaıdyń ǵaryshtyq baǵdarlamany qarqyndy damytýǵa kiriskeni sonsha, aldaǵy ýaqytta Aıǵa adam qonystandyrýdy josparlap otyr. Onyń ústine, Qytaıdyń DF-31 jańa balıstıkalyq zymyrandaryn jetildirip, «Tángýn-2» ekinshi orbıtalyq stansıa qurýmen aınalysyp jatqany belgili.

«Financial Times» gazetiniń jazýynsha, Qytaı 2007 jyly óz zymyranynyń kómegimen ǵaryshtaǵy isten shyqqan bir spýtnıkti atyp túsirgen. Al 2008 jyly muny AQSH ta qaıtalady. Budan soń byltyr mamyr aıynda Qytaıdyń «Shıszán-15» spýtnıgi ǵaryshtaǵy basqa spýtnıkti isten shyǵarýǵa qabiletti ekenin kórsetti. Qytaıdyń bul synaq tájirıbesi AQSH pen Eýroodaq tarapynan synǵa ushyrady, olar ǵaryshtaǵy spýtnıkterdi isten shyǵarýǵa arnalǵan jerden basqarylatyn qarý jasady dep aıyptady. Biraq mundaı aıyptaýlar men málimdemelerge qaramastan, Qytaı óz áskerı qýatyn damytyp, ǵaryshtyq derjava qabiletin kúsheıtip jatyr.

Keıbir reseılik sarapshylar AQSH qansha tyryssa da, 2025 jylǵa deıin zamyrannan qorǵanys júıesin tolyq júzege asyra almaıdy dep sanaıdy. AQSH-tyń qazirgi «qalqany» Soltústik Koreıanyń ıadrolyq zymyrandaryn toqtatýǵa ǵana qabiletti desedi. Al Reseıdiń bul baǵyttaǵy zertteý jumysy qarsylastyń qorǵanys júıesin buzýǵa jáne óz zymyrandaryn jetildirýge baǵyttalǵan.

Biraq 2025 jylǵa kóz tigip ne kerek, 2015 jyly ǵalamdy ne kútip turǵany belgisiz. Jer betindegi terıtorıalyq talas­tar, geosaıası ústemdikke umty­lys ǵaryshtyq atys-shabysqa, zymyrandar soqty­ǵysyna ulaspasyn deńiz. Marsqa keme ushyryp, Aıǵa adam qonystandyrýdy kózdegen alpaýyttar neden tartynar?

Gúlbıǵash OMAR, Ulybrıtanıa

"Túrkistan" gazeti

áýelgi taqyryp: Tunyq aspannan tóngen qaýip