"Qazaq handyǵyna 550 jyl" shyǵarmashylyq báıgesine

Jer jahanda azattyqty ańsamaıtyn el táýelsizdikti tuǵyr tutpaıtyn memleket joq. Ejelgi kók túrikterdiń zamanynda da, uly dala tósinde kóshpeliler órkenıetiniń dáýirlep, báseńsigen, qaıta saltanat qurǵan kezenderinde de, alty Alashtyń, Qazaq handyǵynyń tarıh sahnasyna shyqqan orta ǵasyrlardan bastalatyn ǵajaıyp ǵumyrnamasynyń óne boıynda da búkil tynys-tirshiliginiń máni men maǵynasy bolyp azattyq úshin,táýelsizdik úshin júrgizgen bitispes maıdan, keskilesken kúresiniń shejiresi tizbek-tizbek. Ótken ǵasyrdaǵy Azıa halqynyń, Afrıka jurtynyń, Latyn Amerıkasy elderiniń bodandyqtyń buǵaýyn úzý, otarshyldyqtyń ozbyr qursaýynan shyǵý jolyndaǵy joıqyn bulqynystarynyń tarıhy da azattyq pen táýelsizdike jetý úshin júrgizgen arpalysty shaıqastarǵa toly.

«Qazaqtar óziniń bostandyǵy men táýelsizdigi jolynda tek patsha otarshyldary men Keńestik júıeniń ozbyrlyǵyna qarsy 200- den astam ult-azattyq kóterilisterge shyqqan eken. Sonyń eń sońǵysy – totalıtarlyq júıeniń temir qursaýyn talqandaýǵa arnalǵan qazaq jastarynyń jeltoqsan qozǵalysyna da 20 jyl toldy. Táýelsizdik jolyndaǵy mundaı umtylystardyń bári el tarıhynyń eń qasterli paraqtary retinde árqashan jadymyzda saqtalatyn bolady», - dedi QR Prezıdenti QR táýelsizdiginiń 15 jyldyǵyna arnalǵan saltanatty jınalysta sóılegen sózinde. Derbes memleket retinde Qazaq eliniń tarıhy tý sonaý Jánibek han men Kereı sultandardyń tusynan, ıaǵnı HV ǵasyrdan bastaý alatyn bolsa, ult táýelsizdigi, memleket tutastyǵy jolyndaǵy kúrester de sol qaısar tarıhpen jeliles. Azatqumar halyqtyń táýelsizdik jolyndaǵy soǵystary tipti budan arydan – «tizesi bardy búgildirip, basy bardy ıildirgen» Tonykók, Kúltegin zamanynan beri jalǵasyn taýyp kele jatqany teginiń tereń tamyrlaryna úńilgen ısi qazaqtyń barshasyna aıan.

Qazaq handyǵy – Qazaqstan aýmaǵynda buryn bolǵan memlekettik qurylymdardyń murageri, etnıkalyq prosestermen baılanysty áleýmettik qatynastardyń ózgerister men ekonomıkalyq damý nátıjesi. 1457 jyldyń kúzinde Ábilqaıyr han Syǵanaq túbinde qalmaqtardan jeńilgennen keıin, Kereı men Jánibek sultandar qol astyndaǵy rý-taıpalarmen Shý óńirine kelip qonystanyp, Qazaq handyǵynyń negizin salady. Muhammed Haıdar Dýlatıdiń «Tarıhı Rashıdı» kitabynda Qazaq handyǵynyń qurylǵan jeri – Shý boıy men Qozybasy dep aıtylady. 1458 jyldyń kókteminde Kereıdi aq kıizge kóterip han saılaıdy. Ábilqaıyr hanǵa narazy sultandar, ámirler, rý-taıpa basylary Kereı men Jánibekke kelip qosylady. Az ýaqyttyń ishinde halyqtyń sany 200 myńnan asyp túsedi. Qazaq handyǵynyń qurylýy osyǵan deıin búkil Qazaqstan aýmaǵynda bolǵan áleýmettik-ekonomıkalyq jáne etno saıası prosesterdiń zańdy qorytyndysy edi.

XV ǵasyrdyń alpysynshy jyldary Qazaq handary qarsylastaryn tyqsyra otyryp, Batys Jetisýǵa taban tiredi. XVI-XVII ǵasyrlarda Qazaq handyǵy nyǵaıyp, etnıkalyq aýmaǵynyń negizgi bóligin qamtıtyn shekaralary keńeıe tústi. Orta Azıa, Astrahan, Qazan, Sibir handyqtarymen, Reseımen tyǵyz baılanys boldy. Qasym han, Haqnazar han,Táýekel, Táýke handardyń esimderi Qazaq memlekettiligi degen ataýmen qosa júredi. Óıtkeni olardyń qazaq jerin nyǵaıtýdaǵy, qazaqtardyń ústemdigin ornatýdaǵy áreketteri orasan zor bolatyn. Handyqtaǵy joǵary bılik han qolyna shoǵyrlandyryldy. Salt boıynsha, han taǵyna otyrýǵa rýdaǵy úlken uldyń quqyǵy basym boldy. Han áskerlerdiń bas qolbasshysy jáne joǵarǵy sot qyzmetin atqardy, shet memlekettermen kelissózder júrgizý, soǵys jarıalaý men beıbit bitim jasaý, zańdar shyǵarý jáne handyqtyń búkil aýmaǵyn bıleýdiń bas quqyǵyna ıe boldy [1,55].

Otarshyldyq ezgige túsip,sharasyz halde únsiz bulqynǵan Qazaq eliniń peshenesine tap bolǵan sor men azapqa qabyrǵasy qaıysqan Shoqan Ýálıhanovtyń: «Halyqtyń kemeline kelip, órkendeýi úshin eń aldymen azattyq pen bilim kerek» [2,42] deıtin áıgili sózinde azattyqty ıdeal tutýdyń, kókirekti jara kúrsingende shyqqan sherli tolǵanystyń taby bar.

Óz eliniń ózge elderdi otarlaýyn esh ýaqytta qoldamaǵan kemeńger Lev Tolstoı: «Ideal estgarmonıa» degende, osynaý ǵalamat rýhanı kúsh-qýattyń  adam ómirindegi alatyn ornynyń ereksheligine megzegendeı. Al adam ómiri qoǵam tynysymen, ulttyń, memlekettiń taǵdyrymen sabaqtasyp jatatyny belgili.

«Ónip-ósip kele jatqan Qytaımen aradaǵy raqymsyz qatal kúreste mońǵoldar,  túrikter men tıbetter ózderiniń bostandyǵyn saqtap, tirshilik-turmystaryna beıimdelgen mádenıetin jasady» [3,161] dep jazady Lev Gýmılev tarıh tuńǵıyǵyna úńilgende.

Basqa-basqa, keshegi keńestik jetpis jyldyq totalıtarlyq rejım kezindegi Qazaqstannyń Memlekettik Ánurany: «Biz, qazaq, ejelden erkindik ańsaǵan // Bostandyq ómir men ar úshin qıǵan jan» dep bastalatyn edi ǵoı. Endi táýelsiz Qazaqstan Respýblıkasynyń Ánurany da: «Jaralǵan namystan, qaharman halyqpyz, // Azattyq jolynda jalyndap janyppyz» [4] dep tusaý kesti. Osynyń ózinde belgili bir zańdylyq bar. Ol nendeı zańdylyq? Erkindikti ejelden-aq birinshi orynǵa qoıǵan er ekendigimiz. Bostandyq pen ar-namys jolynda eshteneden qaıtpaıtyn qaısar halyq ekendigimiz. Muny dáleldeý ońaı, joqqa shyǵarý qıyn.

Erkindikti, bostandyqty, azattyqty, táýelsizdikti árdaıym tý ǵyp ustap, ulttyq sana-sezimdi tárbıeleýde, ata-babamyzdan qalǵan jerimizdi basqynshy jaýlardan qorǵaýda, ulttyq namys pen ulttyq patrıotızmdi qalǵytpaı qaırap otyrýda berik tuǵyrnama tutý ıdeıasy únemi at ústinde ǵumyr keship, at ústinde qorek aıyryp, at ústinde kúrmeýi qıyn máselelerdi sheshken, biraq atústilikke urynbaǵan, kóshpeli órkenıettiń kósh basynda júrgen qazaqtar úshin ejelden qalyptasqan daǵdy jáne ómir súrýdiń eń joǵary máni sanalǵandaı.

Azattyqty ańsaý bilektiń kúshimen, naızanyń ushymen ǵana júzege aspaıtyn edi, sondyqtan namysty qaıraý, rýhty oıatý, jigerdi janý úshin ámanda sarqyraǵan saryndy, adýyn aǵysty jyr kómekke kelgen. Bodandyqqa boı usyndyrmaı, otarshyldyq ezgiden zar shege júrip, odan shyǵatyn jol izdettirgen de, táýeldiktiń temir qursaýyn tárk etýge umtyldyrǵan da jyraýlardyń otty jyrlary,aqyndardyń alaýly óleńderi edi ǵoı. Erte dáýirlerdegi, tipti, bizdiń jyl sanaýymyzdan áldeneshe ǵasyrlar buryńǵy eldi qorǵaý, jerdi qorǵaý, batyrlardyń erlik isterin áspetteý ıdeıasy birte-birte azattyq, táýelsizdik jolyndaǵy kúrestiń uranyna ulasady.

Qazaqstan táýelsizdiginiń onjyldyǵyna oraı «Otyrar kitaphanasy» serıasy boıynsha 2001 jyly respýblıka baspalarynan birneshe jyr kitaptary jaryq kórdi. Bular: D.Qanatbaevtyń «Jataǵan ymyrt, bıik tań», K.Ahmetovanyń «Táýelsizdik sózi», N.Bádiǵuldyń «Sybaǵa», Q.Kúzembaevtyń «Naz ben nala», Q.Jylqyshıevtyń «Asaýker», T.Sarybaıulynyń «Darıa – dáýren», B.Serikbaıuly Qoshym-Noǵaıdyń «Sam jamyraǵan shaq», Q.Begmanovtyń «Saǵynysh», Ǵ.Jaılybaıdyń «Qusqanaty», B.Jaqyptyń «Qoltańba», E.Jaqypbekovtyń «Aıaýlym», Sh.Jubatovanyń «Gúldengende alma aǵashy», O.Asqardyń «Táýelsizdik tartýlary», B.Úsenovtyń «Mańdaıyma jazylǵan máńgiligim», Q.Jumahanulynyń «Júrek áni», G.Salyqbaevanyń «Aspandaǵy ańsarym», Sh.Ábdikárimovtyń «Baıqońyr», R.Nıazbekovtyń «Tyńda meni, zamana!», Ǵ.Jandybaıdyń «Aq teńiz», sondaı-aq ádebıetke táýelsizdik jyldary kelip qosylǵan jańa esimder, jas tolqyndar – J.Sársektiń «Júregimniń ishindegi júregim», E.Alashtýǵannyń «Taqsyr kún», J.Áshimjannyń «Tuńǵıyq», S.Qamshygerdiń «Sáıgúlik», A.Isadildiń «Joldar, joldar», G.Ibashevanyń «Ómir quıyn», A.Shegebaıdyń «Alakeýim», B.Aıbolatulynyń «Kózmonshaq», A.Aqyn.Babaqyzynyń «Qańtardaǵy qyzyl gúl», B.Babajanulynyń «Aspan men jerdiń arasy», B.Bedelhanulynyń «Kókemaral», D.Berikqajyulynyń «Qynaptan shyqqan qylysh», M.Ershýteginiń «Japyraq ǵumyr», T.Tolqynqyzynyń «Biz – taýlyqpyz», A.Shamshadınovanyń «Janar», T.Qamzınniń «Aspan» atty t.b. jyr jınaqtary qazaq poezıasynyń arnasy ortaıa bastaǵan darıasyn toltyrýǵa qosylǵan úles boldy. Árıne, bul jyr jınaqtarynyń árqaısysynyń arqalaǵan júgi, aıtar sózi, ýádeli qadamdary bar. 2000 jyly «Ólke» baspasynan «Jas aqyndar jyrlarynyń antologıasy» shyqty. Ásirese, jas tolqynnyń qazaq poezıasyna mol qýatpen, úlken úrdispen kelip qosylǵany qýantady.

Alash ardaqtysy Mustafa Shoqaıdyń: «Ulttyq táýelsizdik – bizdi dúnıeden oqshaýlap tastaıtyn Qytaı qorǵany bolmaıtyny sıaqty, eshkimniń quqyǵyna qarsy qoıylmaıdy da. Ulttyq táýelsizdik – otarshyl ozbyrlardyń ezgisinen, talan-tarjysynan atamekenimiz ben halqymyzdy qutqarý qozǵalysy bolyp tabylady» [5,57] dep shyryldaǵan jan aıqaıy XX ǵasyrdyń basynan jańǵyra estilgendeı.

Kúni keshe, 1991 jyldyń  31 mamyry kúni álemdi sharlaǵan jazýshy Ánýar Álimjanov: «Mustafa Shoqaı  arman etken Teńdik pen Erkindik te esik qaǵyp turǵandaı!» dep júreginiń atoılaǵan qýanyshty únin qalyń eli qazaǵyna jar sala jetkizipti. Memleket, qoǵam qaıratkeri, jazýshy Ábish Kekilbaıuly 1993 jyly maýsymnyń 15-inde Memlekettik saıasat jónindegi Ult keńesinde sóılegen sózinde: «Dúnıejúzilik tájirıbede talaı ret kórsetkenindeı, jas egemendik pen qaz turyp kele jatqan demokratıaǵa, ásirese, alǵashqy onjyldyq tym qıyn soǵady. Birinshiden, onymen baılanysty qoǵamdy túbegeıli jańartý – bir aıdyń ǵana nemese bir jyldyń ǵana isi emes. Ekinshiden, máseleniń mán-jaıyn birden túsiný kimge de ońaı soqpaıdy. Úshinshiden, osy ýaqyttyń ishinde urpaqtar aýysady» [6] dep táýelsizdikti túsiný, qabyldaýdyń ózi rýhanı daıyndyq pen materıaldyq jaǵdaıdy jaqsartýǵa da qatysty ekendigin ańǵartqan bolatyn. Elimiz táýelsizdik alǵannan keıingi alǵashqy onjyldyq qanshama qıyn ótkelderin aldymyzǵa tosqanyn, qanshama aýyrtpalyqtardy arqamyzǵa artqanyn qalaı umytaıyq! Osy ýaqyt aralyǵynda keshken beınet te,tartqan azap ta, oqyǵan duǵa da, shymshymdap boıǵa daryǵan qaırat ta-bári-bárisi qazaq tarıhynda alýan reńkti óz boıaýyn taýyp,zaman kelbetiniń qalaı-qalaı qubylǵanyn aına qatesiz obrazǵa aınaldyryp, halyq esinde qaldyrdy.

Fılosof-ǵalym Ǵalıfolla Esimniń:  «Abaıdy taný táýelsizdik alǵannan keıin keń óris alǵany shyndyq. Aqyndy tolyq túsinýge, tereń tanýǵa múmkindik týdy. Abaıtaný jańasha arnada damı bastady... Egemendik tek saıası qubylys emes, mádenı-tarıhı bolmystyń kórinisi. Egemendik halyq bolmysyndaǵy erekshe haldi beıneleıtin qubylys ekenine taǵy bir márte kózimiz jetken syńaıly. Jalpy, egenmendik degenniń ózi-ózińdi-óziń túsiný, ózińdi-óziń taný degen sóz. Táýelsizdik bizge osynysymen qymbat» [7,63] degen pikirin tek Abaıǵa ǵana qatysty dep uqpaýymyz kerek, qaıta táýelsizdiktiń arqasynda barlyq aqyndardyń óleń-jyrlary úlken súzgiden ótip, elep, ekshelip, jańasha kózqaraspen paıymdalyp jatqanyn baıqaımyz.

Akademık S.Qırabaev: «Táýelsizdik bizdiń ulttyq ıdeologıamyzdyń negizi bolýy kerek» degen oıdy ortaǵa tastaǵanda, eń aldymen, bizdiń rýhanı, mádenı, tarıhı, saıası, ekonomıkalyq, t.b. qundylyqtarymyzdyń bári táýelsizdiktiń  arqasynda baǵaly, endeshe sonyń bári ulttyq táýelsizdigimizge qyzmet etýge tıis» [8,102] degen tujyrym jasaǵan. Mundaı oıǵa táýelsizdigin nyǵaıtýdy murat tutqan kórshi elderdiń qoǵamtanýshy ǵalymdary da jıi oralyp soǵýda. Máselen, Reseıdiń belgili áleýmettanýshysy Vladımır Iadov: «Dlá togo, chtoby rossııskoe obshestvo povzroslelo, nýjna kakaıa-to obshemobılızýıýshaıa vysokaıa nasıonalnaıa ıdeıa» depti. Aqyn qoǵamdyq ómirdegi ózgeristerdiń fotokóshirmesin jasaýshy emes, ol óleń tilinde, obrazǵa orap, zaman tynysyn, ýaqyt demin, tarıhı aqıqatty júrek lúpilimen, jan dirilimen jyrǵa aınaldyrady.

Táýelsizdik jóninde Qazaqstannyń tuńǵysh Prezıdenti Nursultan Nazarbaev: «Tarıhtyń uly kóshi qaıda baǵyt ustap, sherli shejire paraqtary qansha aýdarylsa da, myńdaǵan jyldar boıy Eýrazıa atty qart materık talaı-talaı alasapyran oqıǵalardy basynan ótkizse de, osy apaıtós qurlyqtyń dál kindik ortasyndaǵy ushy-qıyry joq uly dalany «ústinde kók aspan, astynda qara jer jaralǵannan beri» meken etip kele jatqan halyq ár kezde de Bostandyq, Erkindik, Azattyq uǵymdarymen ómir súrip keledi. Oǵan ýaqyttyń ózi kýá» degen bolatyn [9,75].

 «Ár qaýymnyń álemdegi orny, baǵasy, azattyq pen táýelsizdik aýqymy onyń órkenıetke qosqan jáne qospaqshy týyndylaryna qatysty, solarmen ólshenedi. Órkenıetti týyndylar berý qabiletinen maqurym qaýymdar bostandyǵy men táýelsizdigin joǵaltady» [10] degen Mustafa Kemal Atatúriktiń ósıeti óziniń mánin osy kúnge deıin joıǵan joq. Tarıh sabaǵynan taǵylym alatyn elder eskere júrer sóz.

Qazaq eli 1990 jyly qazanda Keńes odaǵy daǵdarysta turǵan kezde Egemendik týraly Deklarasıasyn qabyldady. Tuńǵysh Prezıdent saılaýyn ótkizdi. Táýelsizdik týraly Zań jobasy Joǵary Keńeste talqylaýǵa tústi. Aqyry 1991 jylǵy 16 jeltoqsanda «Qazaqstan Respýblıkasynyń Memlekettik táýelsizdigi týraly» Konstıtýsıalyq Zań qabyldady.

Kóp uzamaı, 1991 jylǵy 1-4 tamyz aralyǵynda, Kókshetaýda Abylaı hanǵa arnalǵan úlken as berildi. Dúnıe astań-kesteń, oıpań-toıpań bolyp ketýge shaq qalyp turǵanda ısi qazaqtyń uly han Abylaıdyń árýaǵyna sıynyp as berýi, quran baǵyshtaýy, eldi birlikke shaqyryp, etek-jeńdi jınaýǵa úndeýi kezdeısoqtyq emes edi. Bul jóninde keıinnen belgili zertteýshi, qoǵam qaıratkeri S.Ábdrahmanovtyń: «Sol tustaǵy jurttyń kóńil kúıi áli este. Bul egemendigin jarıalap qoıa salatyn, ony mise tutatyn halyqtyń túrine onsha kirińkiremeıtin. Erteńine umtylǵan eline uly babamyz aq batasyn berip turǵandaı-dy» [11] dep jazýynan kóp syrdy ańǵaramyz. El oıandy. Halyq tolqydy. Bostandyq pen táýelsizdikke tolyq qol jetkizbeı bolmaıtynyn túsingendikten el egemendiktiń endi naqty júzege asýyna asyqty. Uly derjavalyq shovınızmniń órtine sharpylmaı turǵanda ult taǵdyryn arashalap qalý kerektigin kún tártibine ótkir qoıyla bastady.

«Bostandyqqa umtylǵan halyqty qyryp-joıyp jiberýge bolatyn da shyǵar, otar ustap, qul jegip kórmegen soń bilmeıdi ekenbiz, biraq ondaı halyqty jeńý múmkin emes» dep jazady[12] sol tusta belgili saıasattanýshy, ǵalym S.Aqataı «Táýelsizdik – bizdiń túpki maqsatymyz» atty maqalasynda.

Alty Alashqa saýyn aıtyp, Abylaı hanǵa as berýdiń astarynda eldik murat, ata-baba armandaǵan azattyq pen bostandyq, táýelsizdik jolyndaǵy kúreste ulttyq namysty taǵy da synaıtyn asa jaýapty sát týǵandyǵy ańǵarylyp turdy.Uly Abylaı, han ıem!

Alystaǵan bir kezde

Ózińe endi jaqynbyz.

Desek te biz paqyrmyz,

Keshegiden batylmyz,

Keshegiden aqynbyz.

Bostandyq dep, teńdik dep,

Jaǵalasyp jatyrmyz,

Jantalasyp jatyrmyz![13,35] - dep aqyn Temirhan Medetbek te halyqtyń dál sol kúnderdegi kóńil kúıin dóp basqan.

Toqsanynshy jyldardyń bas kezinde el taǵdyry, eldik murat, el múddesi deıtin uǵymdarǵa erekshe ekpin túsirile bastady. Jeke bastyń góı-góıinen góri, egemen eldiń búgini men erteńi qalaı bolady deıtin alańdaýshylyq, jurtshylyq janaryndaǵy úmit pen úreı,  jolaıryqtaǵy sharasyz halde turǵan jolaýshyǵa baǵyt nusqaǵan baǵdarshamnyń óship-janǵan jaryǵyndaı, nazar aýdartty.

Qazaq eli táýelsizdikke qol jetkizip, ata-babalarymyzdyń amanat-armany aqyry júzege asqan tusta, tórtkúl dúnıeniń burysh-buryshyna mynaý jumyr jerdiń betinde taǵy bir táýelsiz, erkin, zaıyrly, quqyqty, demokratıaly memleket kók baıraǵyn kótergen shaqta qany qazaq, rýhy qazaq, tili, dili qazaq ataýly júregi jarylardaı qýanǵany anyq. Bul bostandyq tańyn, azattyq tańyn biz asyǵa kúttik, saryla kúttik, saǵyna kúttik.

Ulttyq sananyń, tarıhı sananyń oıanýy ótken jolymyzǵa qaıta úńiltip, qanshama jyldar boıy aıtylmaı, jazylmaı kelgen aqıqattyń aq tańdaqtary men qara tańdaqtaryn anyqtaýǵa, júrip ótken «asýlarymyz» ben aldyq degen «asqarlarymyzdyń» qanshalyqty tarıhı mańyzy bolǵanyn baǵalaýǵa, mádenı, ádebı álemimizdegi jaryq juldyzdarymyzdyń tarıhı ádiletti ornyn anyqtaýǵa múmkindik ashty. «Adasyp qarańǵyda, sorly qazaq!» dep daýsy qarlyqqan Mirjaqyptyń, «Qaz edik qatar ushyp qańqyldaǵan» dep kúrsingen Ahmettiń, «Bar súıenish, úmiti bir qudaıda» dep tolqynaǵan Shákárimniń, «Túrkistan – er túriktiń besigi ǵoı» dep armanda ketken Maǵjannyń, t.b. – alash Ardaqtylarynyń únderi jetti qulaqqa.

Táýelsizdikpen birge buryn ezilip, janshylyp, eńsesi túsken qazaq eline uly Rýh oraldy!

Elimiz táýelsizdik alǵannan keıingi alǵashqy onjyldyqta (1991-2001) jaryq kórgen: 1991 jyly – Abzal Bókenovtiń «Salbýyryn», E.Raýshanovtyń «Ǵaısha-Bıbi», 1992 jyly – M.Aıthojınanyń «Japyraq silkingen kesh», T.Tuıaqbaevtyń «Jan daýysy», B.Úsenovtiń «Tabıǵat terezesi», s.Nurjanovtyń «Arýana», G.Shámshıevanyń «Qarakóz dáýren»; 1993 jyly – T.Ábdikákimovtiń «Aqsham hattary», G.Ómirzaqovanyń «Japyraq ǵumyr», 1994 jyly – S.Seıitovtyń «Serper», Á.Qaırannyń «Mazasyz álem», 1995 jyly – H.Erǵalıdyń «Sonetter», Á.Sársenbaıulynyń «Ǵasyr men ǵasyr bettese», Q.Shańǵytbaevtyń «Mahabbat pen ǵadaýat», Q.Buǵybaevanyń «Qoshtasqym kelmeıdi», E.Raýshanovtyń «qara baýyr qasqaldaq», N.Máýkenulynyń «Boıtumar», A.Sháripovtyń «Qubyla», Q.Isanyń «Kerimsal», G.Salyqbaevanyń «Jan»; 1996 jyly – Ó.Nurǵalıevtiń «Afına mektebi», A.Egeýbaıdyń «alaman», K.Ahmetovanyń «Kún shyqqanda kúlip oıan», Iran-Ǵaıyptyń «Jyr álemi», J.Bodeshulynyń «Juldyzǵa ornyn Aı bermes», M.Aqdáýletulynyń «Dárýishnama», A.Álimniń «Aı nury alaqanymda», Ǵ.Jaıylbaıdyń «Júregimniń juldyzy», Á.Ybyraıymulynyń «Pir men pyraq», B.Jetekbaıdyń «Kúndiz aqqan juldyzdar», T.Moldaǵalıevtiń «Jaz da ótip barady», «Bir asýdan asqanda» (1997), «Saǵyndyrǵan kóktemder» (2001), 1997 jyly – Q.Myrza Álıdiń «Zaman-aı!», «Alashtyń armany» (2001), S.Dáýitulynyń «Sarybel sazy», A.Shaıahmettiń «Juldyzdy dáýir», T.Raqymnyń «Dúldil kóńil», N.Orazalınniń «Quralaıdyń salqyny», «Ǵasyrmen qoshtasý» (2001); A.Seıtaqtyń «Ǵumyrnama», 1998 jyly – O.Turjanovanyń «Sherqala», Á.Qaıyrbekovtyń «Sher sherter», M.Ákimhanovtyń «Jalǵyz arsha», N.Isabaevtyń «Qımaımyn seni», 1999 jyly – T.Medetbektiń «Taǵdyrly jyrlar jarlary», S.Turǵynbekulynyń «Jerorta», E.Asqarovtyń «Astana jurtyn aınalsam», D.Stambekulynyń «Jumaǵym men tamuǵym», Q.Sholaqtyń «Kókseńgir; 2000 jyly – M.Shahanovtyń «Jańa qazaqtar», S.Aqsuńqarulynyń «Adam ata – haýa ana», T.Ábdirahmanqyzynyń «zamana sazy», K.Salyqovtyń «Sábıt aǵa», «Túrkistanǵa taǵzym», E.Áýkebaevtiń «kún men kóleńke», N.Aıtulynyń «Rýhymnyń padıshasy», U.Esdálettiń «Kıiz kitap», O.Asqardyń «Orbulaq»; 2001 jyly – D.Ábilovtiń «Jolaýshy ómir», M.Ráshtiń «Kıeli dombyra», T.Qajybaevtyń «Jeti jeli», A.Baqtygereevanyń «Aq shaǵala», Á.Rahymbekulynyń «Aıdynynan aıyrylǵan, Araılym-aı!», S.Adaıdyń «Ár qazaq – meniń jylǵyzym», T.Ábdikákimovtiń «Yraýan», I.Saparbaıdyń «Mahabbat pen ǵadaýat», M.Qaıyńbaevtyń «Jarǵaqtaǵy jazbalar», B.Beketovanyń «Kólbastaý», K.Qumarulynyń «Káriboz», Q.Jumaǵalıevtiń «Kúnshýaq», J.Áskerbekqyzynyń «Qarakóz – bulaq» t.b. jyr jınaqtary shyqqan.

Elimiz táýelsizdik alǵan jyldardan bastap, kún tártibine ótkir qoıylǵan máselelerdiń biri –memlekettik til taǵdyry edi. Bodandyq buǵaýynda bolǵan jyldarda, ásirese keńestik dáýirde ana tilimizdiń – qazaq tiliniń hali ábden múshkil bolyp, qoldanylý  aıasy múlde tarylyp, otbasylyq qarym-qatynas  quraly retindegi qoldanylýdan da shyǵa bastaǵan-tuǵyn.

 Sol tusta aqyn, qoǵam jáne memleket qaıratkeri Kákimbek Salyqovtyń:                    Taǵdyrdyń  túsip tezine,

                                   Tartpasqa qorlyq, mazaǵyń,

                                   Óz qolyń jetse ózińe,

                                   Tilińdi qorǵa, qazaǵym! [14,63]– dep  jalpaq jurtqa Alash ardaqtylary Ahmet, Álıhan, Mirjaqyp sıaqty urandy sóz tastaýynyń syry – zaman lebin baıqastap, qalamǵa júk artý emes, ózi de qoǵamdyq, saıası, memlekettik qyzmetterdi atqara júrip kóz jetkizgendikten jáne til taǵdyry – memlekettik  taǵdyry ekendigin astana jurtqa júz qaıtalap aıtýdy mindet,paryz sanaǵandyqtan dep uǵamyz. Sonaý HH ǵasyrdyń bas kezindegi Alash qozǵalysynyń qaıratkerlerinen keıin bul másele dál táýelsizdiktiń alǵashqy jyldaryndaǵydaı  aıyryqsha leppen: «Tilińdi qorǵa, qazaǵym!» dep uranǵa ulasty.

«Qazaqtyń qalǵyp-múlgýge beıim, balańdaý sanasy úshin únemi silkinis-serpelister kerek; til týraly keıde baıypty da baısaldy, keıde ótkir de ózekjardy sózderdiń álsin-álsin aıtylmaǵy ábden qajet! – deıtin jazýshy  Marhabat Baıǵuttyń pikirin sala-sala oı soraptary tarqatylyp shyǵady eken. Sanadaǵy silkinis pen serpelistiń ásirese ult taǵdyryna qatysty máselelerde asa qajet ekendigin Alashtyń ardaqtylary aıtýdaı-aq aıtyp ótken edi ǵoı. Endi,mine, bul táýelsiz eldiń azamattary úshin de kúndelikti  is josparynda turatyn, jumbastylyqty syltaýratyp elemeı, eskermeı ketýge bolmaıtyn másele. Sebebi, «balań sanany» baıytý, eseıtý, jetildirý arqyly ǵana halqyna, ultyna jany ashıtyn qaıratker qalyptastyrýǵa bolady. Asyly, ana tili – aq ýyz. Qazaqta «ýyzynan jaryǵan» degen sóz bar. Rýhanı ýyzǵa jaryǵan sábı, ıaǵnı ana tilin erkin meńgerip, ulttyq fólklordyń baı qazynasynan sýsyndap ósken qazaq balasy erteńgi kúni sol ana tiliniń taǵdyry qyl ústinde turǵanda shyryldap otqa da, sýǵa da túsedi. Sondyqtan da Israıl Saparbaı óziniń «Til taǵdyry» deıtin óleńinde:                       Shyda, shyda, tózip baq bár-bárine,

                              Qamaldy buz, jolyńdy ash, qar da kúre!

                              Til taǵdyryn kóziniń tirisinde

                              Urpaǵyńa tapsyrsań, armanyń ne?! [15]– dep toqsan aýyz sózdiń tobyqtaı túıinin tap basqan. Bul aqynnyń alty shýmaq óleńimen jetkizilgen alty alashtyń armany, ańsar-muraty ekendigi sózsiz.

El táýelsizdigi – ulttyq tilimizdiń baǵyn ashty. Qanshama qıyndyqpen, kúrespen, myltyqsyz maıdan ústindegi jankeshti  shaıqaspen qazaq tili – memlekettik til bolyp mereıi asyp, mártebesi bıiktedi, shyn máninde qaıta tirilip, ómirge qaıta keldi.

Qazaq táýelsizdik alǵanda qazaq tili osynshama dodaǵa túser dep kim oılaǵan. Elimizde til qazirgi tańda basty máseleniń biri bolyp tur.

Qaıǵyǵa qalaı baýyr baspaıyn,

Erterek týyp,

Kesh qalsam.

Kúlkimdi muńǵa aıyrbastaımyn,

Ana tilimdi eske alsam, [16,95] - deıdi U.Esdáýletov.  Ana tiliniń shubarlanyp ketkenine, quryp ketý qaýpine qapa bolady. Ata-baba aldynda tili úshin aqyn ózin aıypty sanaıdy.

Ǵundarǵa daǵy,

Saqtarǵa daǵy,

Aq sútin bergen arman til,

atqanda daǵy,

shapqanda daǵy

qansyrap aman qalǵan til [16,94] - dep, kóneden kele jatqan muramyzdan aıyrylýǵa shaq qalǵanymyzdy kúıinishpen jyrlaıdy. Osy bir shýmaqtan tildiń búkil tarıhyn sezingendeı bolasyń.

«Quryǵan til!» – dep tabandaǵannyń,

deımisiń ketpes túgi de,

Tilimdi sonsha jamandaǵannyń

shoq túser áli tiline» [16,95].

Óz tilin mise tutpaı, tipti óz tilinde sóıleýdi ar sanaıtyn keıbir qarakózderimizge aıtylǵan sózdeı.

Eýrazıanyń samaly ópken seleýli saıyn dalasynda týyp, ór Altaı óktem qylyp ósip-óndirgen, qara Ertis týlaǵan tolqynymen materıkke, jahanǵa taratqan kóshpendilerdiń uly órkenıeti ulyqtaǵan ǵun men saq, oǵyz ben túrki ún qatqan babalar tiliniń murageri – qazaq tili HHİ ǵasyrǵa jetti.

Ulttyq valútamyz – teńgeniń ómirge kelýi de táýelsizdiktiń arqasy. Teńge alǵash qolymyzǵa tıgende, shynymen, el boldyq-aý, óz aqshamyz bar, tól teńgemizdiń ǵumyry uzaq bolsa eken dep tilek qospaǵan qazaq joq shyǵar. Degenmen, kóńil alańdaýly edi. Aqyn Ótepbergen Aqypbekulynyń myna bir óleń shýmaǵynda sol kezdegi Qazaq eliniń tól teńgege degen mahabbaty, qýanyshy, alańdaýy beıneli túrde sátti jetkizilgen dep oılaımyz: Bir jaǵynda – ıýán,

          Bir jaǵynda – rúbl.

          Doly dollar doldanyp,

          Kókiregin uryp júr...

          Enesinen ózgeni kózge ilmeı kisiner,

          Buǵalyqsyz, buıdasyz,

          Teńge degen – qulyn bir...[17,52].

Táýelsiz Qazaqstannyń qoǵamdyq-saıası ómirinde júrip jatqan alýan oqıǵalardyń birde-biri memlekettik rámizderimizdi aınalyp óte almaıdy. Memleket basshylarynyń joǵary dárejedegi halyqaralyq kezdesýlerinen bastap, dıplomatıalyq baılanystardyń bárinde de, halyqaralyq sport jarystary kezinde, mádenı, saýda-ekonomıkalyq baılanystardy nyǵaıtýda bolsyn, eldik nyshandarymyzǵa qarap áriptesterimiz, ózge memleketterdiń ókilderi bizdi tanıdy, moıyndaıdy.

Sondaı-aq, memlekettik rámizderimizdi árbir qazaqstandyq azamat qaster tutýǵa, qasıetti sanaýǵa, qadirlep-qurmetteýge mindetti. Bul mindettilik árbir kúngi qyzmet, jumys, oqý úderisteriniń bárinde de júzege asyp jatýǵa tıis. Máselen, ústimizdegi 2015 jyldyń saılaýdy alaıyq. Qarapaıym, qatardaǵy saılaýshy kimge daýys beretini jóninde oılaǵanda memlekettik múdde, halyqtyq múdde qalaı eskerilmesin. Endeshe saılaýshynyń daýysyn kimge, ne úshin beretini – memlekettik másele. Osy oraıda aqyn Júrsin Ermannyń óleńinen alynǵan myna bir shýmaq pikirimizdi shegeleı túsetindeı:

                        Aıbar bolar Alashqa taýsyldy ma er-

                        Namys oty lapyldap , jansyn jiger.

                        Kók baıraqtyń astynda tabysýǵa,

                        Ata qazaq, sen bizge daýsyńdy ber! [18].

Árıne, aqyn astarlap aıtyp, jeteliniń jetesine jeter oı tastaıdy. Másele Kók baıraqtyń astynda birigińder, bólinbeńder, tutasyńdar, tabysyńdar, sonda eldik arman-murattaryńa jetesińder degenge saıady. Kók Tý da, Ánuran da, Eltańba da, tól Teńge de qazaqtiki. Qazaq elin mekendeıtin basqa ult ókilderi memlekettik rámizderimizdi syılaǵanda ǵana bizben syıysa almaq, eldik nyshandarymyzdy qurmettegende ǵana bizben til tabysa almaq. Bul – álemdik tájirıbede ornyqqan dástúr. Endeshe biz jas urpaq tárbıesiniń barlyq satysynda da memlekettik rámizimizben patrıottyq rýhty, otansúıgishtik sezimdi boıǵa darytatynymyzdy  eshýaqytta jadymyzdan shyǵarmaýymyz tıis.

Qudaıǵa shúkir, táýelsizdiktiń, bostandyqtyń jemisi – aqyndar jyrlaı alady, jazýshylar jaza alady. Buǵan dálel, 1992 jyly Táýelsiz Qazaqstannyń bir jyldyǵyna arnalǵan jyr jarysy – músháıra ótkizilse, odan soń Buqar jyraýdyń 325 jyldyǵyna,  Maǵjan Jumabaevtyń, Abylaı hannyń, Qabanbaı batyrdyń, Qarasaı batyrdyń, Sáken Seıfýllınniń, Abaıdyń, Jambyldyń, Muhtar Áýezovtiń, Qanysh Sátbaevtyń, Sábıt Muqanovtyń, Ǵabıt Músirepovtiń t.b. mereıtoılaryna, Túrkistan qalasynyń – 1500, Taraz qalasynyń – 2000 jyldyǵyna, búgingi kúnmen sabaqtastyrsaq, Uly Jeńistiń – 70, Qazaq handyǵynyń qurylǵanyna - 550 t.b. arnalǵan kóptegen báıgeler bir-birine jalǵasa úlken kósh-kerýenin quraǵanyn, jazba poezıanyń damýyna ájepteýir yqpal-áseri bolǵanyn joqqa shyǵara almaımyz. Teńiz túbindegi marjandaı qymbat ta baǵaly dúnıeler ómirge kelip, qazaq ádebıeti men mádenıetiniń, kórkemdik qaınarlarynyń da kózi ashylyp, eldik, ulttyq, halyqtyq murattardy qozǵap, azamat-aqynnyń qara nardaı qabyrǵasyn qaıystyryp, otqa orap, jalynǵa sharpyp, ystyqqa kúıdirip, sýyqqa tońdyryp baryp týǵan jyrlar rýhanı qazynamyzdy baıyta túskenine kúmán joq.

Endi ólsem de – armanym joq –

Qul emessiń Qazaqstan!!![19,111] – dep aqyn Ótejan Nurǵalıevtiń ótkir aıtýynyń syry da sonda. Osylaısha, táýelsizdiktiń tańy atqannan keıingi, ótkeli jatqan toılardyń ishindegi eń erekshesi Abaı toıy bolyp, ony IýNESKO óziniń sheshimimen álemdik deńgeıde atap ótýge yqylas bildirip jatqanda, qazaq zıalylary únsiz qalǵan joq.

Táýelsizdikke qol jetkizgen sátten bastap óz elin jarqyn bolashaqqa bastap kele jatqan Nursulan Nazarbaev syndy Uly kóshbasshysy bar Qazaq eli – az ýaqyt ishinde tarıhta buryn-sońdy bolmaǵan tabystarǵa qol jetkizdi. Búgingi Qazaqstannyń basty maqsaty – ekonomıkasy damyǵan, básekelestikke qabiletti, eń damyǵan 30 eldiń qatarynan kóriný. «Máńgilik Qazaqstan» jobasy osy maqsatqa jetkizetin Uly bastama. Aǵymdaǵy jylda Elbasy Nursultan Ábishuly Nazarbaevtyń Qazaqstan Halqyna Arnalǵan Joldaýy osydan bir jyl buryn Elbasy ózi jarıa etken elimizdiń 2050 jylǵa deıingi damýynyń jańa saıası baǵdaryn, ıaǵnı, Qazaqstandyq damýdyń baǵyt-baǵdaryn aıqyndap berdi. «Máńgilik El» jobasy – el tarıhyndaǵy biz aıaq basatyn jańa dáýirdiń kemel kelbeti. Straregıany múltiksiz oryndaý, emtıhannan múdirmeı ótý – ortaq paryz, abyroıly mindet!,- dep atap ótti Elbasy óz joldaýynda. Elbasy joldaýynda elimizdiń ekonomıkasyn, shaǵyn bıznesti, áleýmettik salany damytý, Qazaqstan ǵylymynyń áleýetin arttyrý, ulttyq bilim berýdiń sapasyn jaqsartý, ınfroqurylymdyq úsh taǵannyń qarqyndy damýy budan ózge de mańyzdy máseleler sóz etildi. «Táýelsizdikke qol jetkizgennen góri, ony ustap turý áldeqaıda qıyn. Bul - álem keńistigindegi ǵumyr keshken talaı halyqtyń basynan ótken tarıhı shyndyq. Ózara alaýyzdyq pen jan-jaqqa tartqan berekesizdik talaı eldiń taǵdyryn qurdymǵa jibergen. Tirshilik tezine tótep bere almaı jer betinen ult retinde joıylyp ketken elder qanshama. Biz ózgeniń qateliginen, ótkenniń taǵylymynan sabaq ala bilýge tıispiz. Ol sabaqtyń túıini bireý ǵana – Máńgilik El bizdiń óz qolymyzda. Ol úshin ózimizdi únemi qamshylap, udaıy alǵa umtylýymyz kerek. Baılyǵymyz da, baqytymyz da bolǵan Máńgilik Táýelsizdigimizdi kózdiń qarashyǵyndaı saqtaı bilýimiz kerek». Elbasy Joldaýynda aıtylǵan osy bir sózder árbir sanaly azamattyń janyn terberi sózsiz. El men til – egiz uǵym. Máńgilik sózi babalardan mıras bolyp kele jatqan máńgi ólmeıtin asyl qazynamyzdyń biri – ana tilimen de tyǵyz baılanysty. Olaı bolsa, máńgilik eldiń onymen qatar jasap, birge damıtyn máńgilik tili bolýy da shart. Ol – qazaq tili. Memlekettik tildi damytý jónindegi keshendi sharalardy júzege asyrý elimizde tabandylyqpen jalǵasyp keledi. Memlekettik tildi damytýǵa jyl saıyn mıllıondaǵan qarjy bólinedi. Elbasy óz Joldaýynda memlekettik til salasynda jetken jetistikterimizge toqtala kelip, endi eshkim ózgerte almaıtyn bir aqıqat bar! Ana tilimiz Máńgilik Elimizben birge Máńgilik til boldy. Ony daýdyń taqyryby emes, ulttyń uıytqysy ete bilgenimiz jón dep oı túıdi. Olaı bolsa, ana tilimizdi – máńgilik til etý óz qolymyzda. Aldyǵa qoıǵan uly maqsattary bar, erteńine senimmen qaraıtyn, jastary alǵyr, jańalyqqa jany qushtar, rýhy bıik el ǵana máńgilik el bolyp ǵasyrlar boıy jasaıdy. «Máńgilik Qazaqstan» jobasy – eldigimiz ben birligimiz, erligimiz ben eńbegimiz sy­na­latyn, synala júrip shyńdalatyn úlken synaq, ony múltiksiz oryndap, súrinbeı ótý – ortaq paryz, abyroıly mindet» dep ashyp kórsetti. HHİ – ǵasyr eshbir el, onyń ishinde bizdiń elimiz úshin de damý jolynda jeńil saıahat bolmasy barshaǵa málim. El da­mýynyń negizgi ózegi – ekonomıkalyq da­mý­dyń deńgeıi bola bermek. Oǵan mysal, qazirgi jahandyq damýdyń úlgi-kórinisi bolyp otyrǵan, quramyna 34 el kiretin «Ekonomıkalyq yntymaqtastyq pen damý» uıymy dúnıe júzilik jalpy ishki ónimniń 60 paıyzynan astamyn óndirip otyr. Sondyqtan da kóptegen elder joǵarydaǵy elderdiń sanatyna kirýge asa múddeli. Olar – Brazılıa, Qytaı, Indıa, Indonezıa, Reseı. Minekeı, bizdiń Elbasymyzdyń da aldaǵy qoıyp otyrǵan aýqymdy mindeti men uzaq merzimdi maqsaty sol elderdiń qa­tarynan kórinip, halqynyń ómir súrý sa­pasyn barynsha joǵary kóterý bolyp ta­by­lady. Olaı bolsa Elbasy salǵan sara joldan taımaıyq, eldigimiz ben týǵan tilimiz máńgilik jasaı bersin!

Qazaq handyǵynyń 550 jyldyǵy – bul bizdiń ultymyzdyń týy tigilgen óte jaýapty kezeń. Tarıhymyzda bul mereıtoı tuńǵysh ret atalyp ótkeli tur, endeshe osy 550 jyldyq – qalaı bolǵanda da memlekettik tutastyǵymyzdy, táýelsizdigimizdi, Máńgilik Elge bara jatqan sara jolymyzdy tanytatyn, álem elderiniń aldynda ultymyzdyń tamyryn, tegin, tarıhyn pash etetin, baǵalanatyn uly sharýa bolatynyna biz ben siz bolyp at salysyp, kirpish bolyp qalaný.

Sóz sońynda aıtar túıin,

Sanamdy kemel oıǵa batyratyn,

Otanym – keń qushaqty atyrabym.

Topyraǵyńnyń túıiri altyn maǵan,

Tarıhtyń tolqynynda jarqyldaǵan.

Kónekóz jádigerim, abyz dalam,

Mıras bop qalǵan qarıa ǵasyrlardan.

Osyndaı keremetter Otany bul –

Tórtkúl dúnıe tańdaı qaǵa qaraǵan.

Nur aǵam salǵan qazirgi nurly kóshte,

Tatýlyqtyń besigi terbetýli.

Erke Esil saǵasynda tynyshtyqpen,

Eńseli boı túzegen «Qazaq eli!»

Keń baıtaq Otanymnyń qazaqtyń keń qushaǵy men daq dúspegen peıili ispetti kógildir aspanyn, sol aspanda jer betine jylýlyq syılaıtuǵyn kúnin, qazaqtyń jarqyn bolashaǵyndaı aspanmen talasqan bıik taýyn, sol taýdan erkeleı aqqan qazaqtyń ary men kóńilindeı taza bulaǵy men sýyn, jymyń qaǵyp jarqyraı túsken juldyzdaryn, jazıra keń atyrabyna kórik beretin qulpyrǵan qazaq qyzdaryndaı qyrmyzy gúlderin, qıalyńa qanat bitiretin, talaı óleń-jyrdy týǵyzǵan saf aýasyn súıip ótemin!

Paıdalanylǵan ádebıetter:

1. Alashtyń Ardaǵy:(eltanymdyq jáne tiltanymdyq jınaq). Qurastyrǵan E.E.Tileshov, G.P.Áripbek. Astana:"Rýhanıat", 2010j - 264 bet.
2. Ýálıhanov Sh. Shyǵarmalary. Almaty, 1982. -582b.
3. Eleýkenov Sh. Qazaq ádebıeti táýelsizdik kezeńinde. – Almaty: Alataý, 2006.
4. Jyr-mura. –Astana: Elorda, 2001. -496b.
5. Ázızova A.O. Táýelsizdik tusyndaǵy qazaq lırıkasy. Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ Habarshysy. Fılologıa serıasy. 2005, №4.
6. Kekilbaev Á. Tanı bilsek, talant kóp // Qazaq ádebıeti. 1971, 1 qańtar.
7. Esim Ǵ. Abaıdyń joly – haq joly. Aqıqat, 2008, №5. -23b.
8. Qırabaev S. Ult táýelsizdigi jáne ádebıet.-Almaty: Ǵylym, 2001.
9. Nazarbaev N. Tarıh tolqynynda.–Almaty: Atamura, 1999. -296 b.
10. Qamzabekuly D. Alash jáne ádebıet. – Astana: «Folıant»,2002.
11. Ábdrahmanov S. Tól týyndylarymyzdy dáripteıik. Álem ádebıeti, 2008, №2.
12. Aqataı S. Táýelsizdik – bizdiń túpki maqsatymyz. Egemen Qazaqstan. 2000. №5 (22).
13. Medetbek T. Baba dástúrdiń murageri kim?/T.Medetbek.-Almaty: Ólke, 2001.-248 b.
14. Qazaq poezıasynyń antologıasy. –Almaty: Ǵylym, 1992. -488b.
15. Saparbaı I.Syńǵyrlaǵan sóz deme. Júldyz, 2003, №6.
16. Muqasheva R. Qazirgi qazaq poezıasyndaǵy ulttyq harakterdi beıneleý júıesi. Avtoreferat /R.Muqasheva.- Almaty, 2000.
17. Osmanova A.Tolǵaýy toqsan qyzyl til. -Almaty:Qazaqstan Respýblıkasynyń ulttyq kitaphanasy, 1993.-20 b.
18. Erman J. Júrekten shyqqan sóz. Qazaq ádebıeti, 2001, 12 naýryz.
19. Jumahmetuly E. Kózimiz, qulaǵymyz qazaq tilinde aýyz ashpasa/

Lekerova Danagúl Erjumaqyzy

Abaı atyndaǵy QazUPÝ,

fılologıa ınstıtýtynyń 1-kýrs magıstranty