"Qazaq handyǵyna 550 jyl" shyǵarmashylyq báıgesine

Qazaqtyń Ata salty (Ata zańy) boıynsha ulttan ulttyń aıyrmasy tómendegideı:

1. Memlekettiń (ulttyń) tili.
2. Dini.
3. Ulttyń rýlyq (taıpalyq) quramy.
4. Jeriniń (terıtorıasy) jalpy ataýy jáne sol jerdegi ózge de toponomıkalyq (jer, sý) ataýlar. Jer betinde mundaı aıǵaqqa toqtamaıtyn jan joq.
5. Tańbasy (Gerbi).
6. Bıleýshiniń móri.
7. Urany (búginde ol «Án uran» dep atalady).
8. Jalaýy (týy).
9. Salt-dástúri, ádet-ǵurpy.
10. El (memleket) bıleýshileriniń shyqqan tegi.
11. El basshylary men adamdarynyń esimi.
12. Memlekettiń aqshasy. Sonaý Atam zamannan beri kez-kelgen eldiń aqshasynda (valútasynda) ulttyq memlekettiń ataýy mindetti túrde jazylady. Shyndyǵyn aıtqanda osy bir aqshanyń ózi-aq, ejelgi ulttardyń (memlekettiń) búgingi urpaqtarynyń kimder ekenin aıqyn ajyratyp bere alady. Aqshaǵa jazylǵan memleket ataýynyń jalǵyz ózi-aq sol aqshalardy shyǵarǵan eldiń kim ekenin aıǵaqtap beredi jáne  qalǵan aıǵaqtardyń bárine sońǵy núkteni qoıa alady.

Shyńǵys qaǵan qurǵan qaǵanattyń (memlekettiń) tegi qazaq ekendigi daýǵa jatýǵa tıis emes:

1. Shyńǵys qaǵan qazaqtyń Ana tilinde sóılegen. Onyń ózge elderdiń memleket basshylaryn

jazǵan hattary osy tilde jazylǵan. «Qupıa shejire de» qazaq tilinde jazylǵan. Til ulttyń tuǵyry. Atam qazaqtyń «Til tuǵyryń, din dińgegiń» deıtini osydan. Qazaqtyń Ana tili degeni meniń sheshemniń tili degeni emes. Sheshe jurttyń bárinde de bar. Bizden jáne bizge eń jaqyn elderden basqa eshbir el óz tilderin Ana tili dep atamaıdy. Olar tilderin týysqan (rodnoı), nemese orys tili, qytaı tily, aǵylshyn tili t.t. dep ataıdy. Demek, qazaqtyń Ana tili  búkil álem elderi tilderiniń anasy degen sóz.

2. Shyńǵys qaǵan Táńirge (Qudaıǵa) tabynǵan. Bul sol zamandarda jazylǵan barlyq tarıhı

eńbekterde aıqyn kórsetilgen.  Bizdiń «O, Qudaıym!» jáne sonymen qatar «O, Táńirim!» deıtinderimizdiń syry osy. Olarda dál bizdegideı áýlıege túneıdi, týystarynyń basyna baryp sadaqa jasaıdy. «Qupıa shejirede» Shyńǵys hannyń úsh ret jany qınalǵanda «Moıyna burshaq salyp» Táńirden tilek tilegeni jazylǵan. Úsh tilegi de qabyl bolǵan.

3. Shyńǵysqan qurǵan handyqtyń quramy qazaq rýlarynan boldy. Sol rýlar kúni búginde de qazaq halqynyń quramynda.

Kún qaǵany Móde b.z.d. 209 jyly qurǵan ımperıadan bergi 1500 jyl ishinde qazirgi Muńalıa (Mońǵolıa) aımaǵynda qazaq etnosyn quraǵan kóptegen taıpa men rýlar ómir súrgen. Búgingi kúni Kerilgen (Kerýlen) ózeniniń arnasynan 25 shaqyrym jerdegi Shyńǵys hannyń jazǵy jaılaýy Avargada 1990 jyly qoıylǵan eskertkishte qyryqqa jýyq qazaq taıpasy men rýynyń tańbasy qashalǵan.  Olar: arǵyn, baǵanaly, baltaly, shapyrashty, berish, oshaqty, jalaıyr, taraqty, tama, tabyn, jappas, shekti, qańly, teleý, kereı, alasha, taz, ysty, adaı, saryúısin, dýlat, ýaq, qońyrat, ramadan, altyn, kete, tórtqara, qarasaqal, jaǵalbaıly, sherkesh, sıqym, alban, botbaı, shymyr, mataı jáne teristańbaly. Qazirgi qazaqta  barlyǵy 105 tańbaly qazaq rýy bar delinedi.

4. Shyńǵysqandy «enshilep» júrgen búgingi mońǵoldardyń jeri 1921 jylǵa deıin Túrkistan dep atalǵan. Mońǵolıadaǵy jer-sý ataýlarynyń bári «ásem ánniń qaıyrmasyndaı» bolyp qazaq dalasyndaǵy ataýlardy túgeldeı qaıtalaıdy. Mysaly, bala kezimizden bárimizge jaqsy tanys, mektep qabyrǵasynan jattap ósken

 «Áı, Taıqarbaı degende, Áı Taıqarbaı,

Qoıyńdy Taıqartasqa jaı Taıqarbaı», - degen jańyltpashqa arqaý bolǵan Taıqar ózeni de, Taıqar jazyǵy da, Taıqar tasy da osy Muńalıa (Mońǵolıa) jerinde. Taıqartas Qańǵa ústirtindegi Tarbaǵataı men Ulytaýdan bastaý alatyn Taıqar ózeniniń boıyndaǵy kók jazyqtyń ortasynda ornalasqan. Qańǵa ústirti demekshi, osy Qańǵa babanyń jerlengen jeri Mańǵystaýdyń Túpqaraǵan aýdany jerinde. Kúni búginde de Qańǵa baba dep atalady.

5. Shyńǵys qaǵannyń bas tańbasy (gerbi) «Til tańba» bolǵan. Ony «Qas bı» tańba dep te

ataǵan. Mysaly, «Altan Tobysh (Altan Tobshı)» atty eńbekte osylaı kórsetilgen. Búgingi Kaspıı teńiziniń durys ataýy osy. Búgingi Mańǵystaýlyq Adaılarda eki tańba bar. Birinshisi «Til», ekinshisi «Jebe». Ekeýi de Adaıdyń laqap aty. Sebebi, olar búgingishe aıtqanda osy uǵymdardyń «avtory». Adaılar kúni búginde de «Til tańbaly Adaılar» dep atalady. Bul tańba Mońǵolıadaǵy Shyńǵysqannyń týǵan jeri Avargada da Shyńǵysqanǵa arnap ornatylǵan obelıskige salynǵan.

6. Shyńǵys qaǵannyń «1206 jylǵy mórinde «Kókte táńir, jerde qaǵan bar. Álem ıesiniń tańba móri» dep jazylǵan (Erenjen Hara-Davan, Chırgıs – haan kak polkovodes ı ego nasledıe. Almaty 1991, 19 bet). Qaǵan taza qazaq sózi, negizi man, han, qazan (qazaq eli) degen sózden shyqqan. Bizge jetken uly shejirede tek qana qazaqtan shyǵyp álemdi bılegen uly kósemder ǵana qaǵan atyn ıemdengen.  Búkil álem tarıhynyń birde-bir elinde, qazaqtan basqa bıleýshisin qaǵan dep ataǵan memleket bolyp kórgen emes. Mysaly, Qazaq qaǵan, Uly Alash qaǵan, Ógiz (Oǵyz) qaǵan, Tony kók Bilge qaǵan, Bumyn kaǵan, Kúltegin qaǵan, Shyńǵys qaǵan t.t. Iaǵnı qaǵan degen sóz búkil álemge bılik júrgizetin uly han, handardyń aǵasy, ıaǵnı eń joǵarǵy ámirshi degendi bildirgen. Bul jóninde Ábilǵazy: «Qaǵannyń mánisi mynaý. Kim de kimniń ǵızzaty jáne dáýleti handyq mártebesinen artyq bolsa, ámirler men halyq ony qaqan  der jáne kimniń mártebesi qaqannan  joǵary bolsa ony qaǵan der. Qaǵannan joǵary mártebe, qurmet bolmas» deıdi. (Túrik shejiresi 110 bet).

Shyńǵysqannyń Móri qazaqsha jazylǵan. Ony eshkim teriske shyǵara almaıdy. Al endi oılap qarańyz, Orys memleketiniń móri aǵylshyn tilinde, fransýz tilinde bolýy múmkin be? Anglıa koróldiginiń móri nemis tilinde bolýy múmkin be? Qazaq memleketi – qazaq tilinde.

Túsinikteme: Men bul jerde «Túrik» degen sózdi ádeıi qoldanbaı otyrmyn. Sebebi, Túrik Qazaqtyń balasy ekendigi ejelgi shejirelerde aıtylǵan. Bizdiń (qazaqtyń) sózdik qorymyzdaǵy «Áz Túrik» degen sóz,  Túrik Qazaqtyń balasy degendi bildiredi. Áz Naýryz, Áz Jánibek, Áz Táýke, Áz Elbasy t.t. deıtinimiz osydan. Qazaqtyń túp atasy Áz Áýlıe.  Bul Mańǵystaýlyq 360 áýlıeniń eń birinshisi, eń ulysy, eń ardaqtysy degen sóz. «Ol ne sonshama, Áz áýlıe me?», «Ol Áz áýlıe emes qoı», «Tastashy, ári Áz áýlıe qylmaı» deıtinimiz osydan. Eske ustaǵanymyz jón, Áz (Az) búgingi kúnge qazaq degen atpen jetken uly eldiń túp atasy osy. Bútkil jer betindegi eń uly qurylyqtyń Azıa atanyp júrgeniniń de syry osy. Áz áýlıeniń de molasy Mańǵystaý da (Ústirtte).

7. Shyńǵysqan qaǵanatynyń urany «Alash» bolǵan. Onyń sarbazdaryn Alandar (Alashtar) dep ataǵan. Qazaqtyń da urany Alash emes pe? Shyńǵys qaǵanatynyń aqshalarynda «Alash» degen jazbalar bolǵan. Onyń keıingi urpaqtary bárimiz biletindeı, Alash Orda handyǵyn qurdy.

Keıingi «Alashordashylar» qozǵalysynyń kósemderi Álıhan Bókeıhanov pen Sanjar Aspendıarovtyń uly Shyńǵysqan babamyzdyń tikeleı urpaǵy ekendigin bile júrgenimiz abzal. Sol sıaqty, sonaý Kereı men Jánibekten bastap, Qasym, Esim, Táýke, Táýekel, Abylaı, Ábilqaıyr syndy, qazaq handarynyń barlyǵy da, tipti qazaqtyń tuńǵysh ǵalymy Shoqan Ýalıhanovtyń da Shyńǵys qaǵannyń tikeleı urpaǵy ekendigin zerdeleı júrgenimiz durys. Eger biz Shyńǵysqandy jáne qazaqqa 650 jyl boıy qaǵan (han) bolǵan onyń urpaqtarynyń qazaq ekenin moıyndaı almasaq, onda bizderdiń de ózimizdi qazaqpyz dep ataýǵa quqyǵymyz joq. Bul búgingi Qazaq Elbasyn qazaq emes degenmen birdeı.

8. Shyńǵys hannyń týy-toǵyz shashaqty úshkil aq mata. Ol týdyń sabyna úsh jerden baılanatyn bolǵan. Al týdyń dál ortasynda baýyryna aýlap alǵan jemtigin qysyp, qanatyn jaıyp, ushyp kele jatqan kók qarshyǵanyń sýreti salynǵan.

Túsinikteme: Aq tús – aqıqatty, adaldyqty jáne osy uǵymdardy dúnıege ákelgen atalarymyz ben aǵalarymyzdy bildiredi. Adamnyń (Adaıdyń)  sóz túbiri Ad (At), Ada (Ata), al aǵanyń sóz túbiri Aǵ (Aq) bolatyny osydan. Eske ustaıyq. Atam qazaq ta sóz túbiri (óz túbi, sózdiń atasy) eshqashan jańylysqan emes.  Ananyń aq súti, aq neke, aq nıet,  aq tilek, aq adal mal, aq oramal, aq jaýlyq t.t. osy aıtqanymnyń aıdaı aıǵaǵy bolmaq. Toǵyz shashaq, muńaldyń aldyndaǵy toǵyz býyn atalary men aǵalary.

Olar, birinshi býyn Adaıdyń eki balasy, ıaǵnı aǵaly-inili Qudaıke men Kelimberdi. Nemereleri: ekinshi býyn Tázike, úshinshi býyn Qosaı, tórtinshi býyn Qunanorys (Rysqul), besinshi býyn Aqpan, altynshy Balyqshy (Shybyntaı, Qypshaq), jetinshi Jemeneı (Buzaý), segizinshi Semıt, toǵyzynshy Tobysh, onynshy býyn Mońǵol (Muńal). Mońǵol Muńaldyń sandyq ataýy, ıaǵnı laqap aty.

Úsh burysh – Úsh Júz (Úsh analy qazaq) jáne Nuq paıǵambar shyqqan rý (Qosaı men Qońyratty) bildiredi. Úsh sany Qosaıdyń sandyq ataýy. Al, Qosaı men Qońyratqa kelsek, Qosaı Adaıdyń (Atasynyń) qarashańyraǵynda qalǵany, Qońyrattar bólinip shyqqany.  Úsh buryshty týdyń syryqqa úsh jerden baılanatyn sebebi osy. Nuq paıǵambardyń úsh ulynyń (Qam, Sam jáne Iapes) eli.

«Nuh paıǵambar úsh ulyn úsh tarapqa: Ham atty ulyn Úndistan jaqqa, Sam atty ulyn Iran jaqqa, Iafes atty ulyn soltústik jaqqa jiberdi. ...Iafes atasynyń ámirimen Jýdy (qazirgi ataýy Qazyǵurt (Qazyq jurt)) taýynan ketip Edil men Jaıyq sýynyń arasyna qonys tepti. Iafestiń Túrik, Hazar, Saqlap, Orys, Meń, Shyn, Keımar, Tarıh  atty segiz uly boldy. Iafes ólerinde óz ornyna úlken uly Túrikti otyrǵyzyp, ózge uldaryna: «Barshańyz Túrikti patsha bilip, onyń sózinen shyqpańyzdar», - dep ósıet qyldy, oǵan Iafes uǵlany degen laqap at qoıdy. (Ábilǵazy «Túrik shejiresi» 12-13 better).

Kók – kók aspan eliniń urpaǵy degen sóz.

Qarshyǵa – sóz túbiri «qar», bul aq, aǵa jáne aqıqattyń balama ataýy. Aqsha qardy Qar deıtinimiz osydan. Al, Qardyń túbiri «Ar», bul Shyńǵysqannyń arǵy atalary Jarynyń sóz túbiri. Araptar da (Ar apalar) bizden taraıdy. Olar ózderin erte zamanda Tázike eli (Adaıdyń birinshi nemeresi)  dep ataǵan.

Ata syılasań, aǵa syılasań osylaı syıla. Tý jasasań osylaı jasa. Bir týdyń ózi-aq búkil Ata tarıhty saıratyp turǵan joq pa? Naǵyz danalyq dep osyny aıt. Sol úshinde olardy Qas bı dep ataǵan. Kaspıı teńizi ataýynyń negizgi maǵynasy osy.

9. Salt-dástúrleri men ádet-ǵuryptarynyń da qazaqtan esh aıyrmasy joq. 100% cáıkes

keledi. Mysaly, Shyńǵysqan elindegi kelinder jubaılarynyń jasy úlkenderine ıilip sálem etedi. Bundaı salt qazaqtan basqa eshbir elde joq. Shyńǵysty han bolarda da, qaǵan bolarda da halyq saılaǵan. Han saılaý qazaq dástúri. Mońǵoldar da han, qaǵan degen uǵymdar joq. Olar bıleýshilerin Qontaıshy dep ataıdy.

10. Eshbir el ózge eldiń, ózge ulttyń urpaǵyn han saılamaıdy. Temirdi (Shyńǵysty) han

bolarda da, qaǵan bolarda da, onyń búkil urpaqtaryn da qazaqtar ózderine «aq kıizge salyp kóterip» han saılap otyrǵan. 1986 jylǵy D.Qonaevty ornynan alyp, ornyna orys Kolbındi taǵaıyndaǵanda ne bolǵanyn eske alaıyq.

11. H11 ǵasyrda Muńal dalasynda (qazirgi Monǵolıa) ómir súrgen Shyńǵys qaǵannyń

aınalasyndaǵy adamdardyń da, rý-taıpa  attarynyń bári de tek qana qazaqqa tán. Olar, Esekeı, Altan, Qushar, Saǵabek, Temir, Tastemir, Shyńǵys, Óleń, Bórte, Jibek, Maral, Jamuqa, Belgitaı, Qasar, Naqý-Baıan, Baýyrshy, Tarǵytaı, Jelme, Altan, Muqaly, Jemeneı, Esen, Bóken, Janaı batyr, Úgedeı, Jolshy (Joshy), Tóle, Dáritaı, Shaǵataı, Taıshar Qarasaqal, Jebe t.b. Onyń ústine Qıat, Jadyran, Jary, Adaı, Baıuly, Mańǵyt, Kereı, Naıman, Merkit, Jalaıyr, Qońyrat, Uıǵyr, Jabal t. b. el, rý, taıpa ataýlaryn qosyńyz. Sol kezdegi joǵaryda kórsetilgen rý-taıpalardyń barlyǵy da qazirgi qazaq halqynyń quramynda.

Shyńǵysqannyń aınalasyndaǵy adamdardyń  kópshiliginiń attarynyń qasyna  «Ad», «Daı», «Adaı», «Jary» degen tegi (qazirgishe aıtqanda famılıasy) qosylyp otyrady. Mysaly, «Jajır-Adaı», «Týhý-Adaı», «Bóri-Adaı»(186 bet),  «Noıaq-Adaı», «Qaran-Daı», «Býda-Ad», «Dahal-Adaı», «Arýl-Ad» (187 bet), «Daı-seshen» (190 bet), «Jarshy-Adaı» (200 bet), «Shyrǵy-Adaı Batyr», «Jajır – Adaılyq Jamuqa» (220  bet), «Jyrǵy Adaı (Jebe)» (223 bet), «Júrme Adaı» (234 bet), «Jary Adaılyq Qarydar» (239 bet), «Júrshe Adaı»(240 bet), «Bary Adaılyq Naıaan» (251 bet), «Júrje Daı», «Doly Adaı» (259 bet), «Idik Adaı», «Qynkıa Adaı» (260 bet), «Jary Adaı-Egen» (265 bet), «Alshy Adaı» (271 bet). (İlıas Esenberlın «Asyl ańyz» Mońǵoldyń kádimgi jınaǵy. Almaty, 2002 «Kóshpendiler baspasy).

Dúbýn-Baıannyń (Dúıim-Baıan M.Q.) eki balasynyń aty Bilge-Adaı, Bekje-Adaı. (Ábilǵazy.

«Túrik shejiresi» 46 bet).

Bul jaǵdaı eski tarıhı jazbalarda kóptep kezdesetin «Ad», «Daı» taıpalarynyń Adaılarmen bir tekten shyqqanyn jáne qazirgi Adaılardyń sol «Ad», «Daı»-lardyń zańdy jalǵasy, ıaǵnı búgingi urpaǵy ekendigin kórsetedi.

Sonymen qatar, Shyńǵys hannyń ata-babalarynyń jáne onyń aınalasyndaǵy adamdardyń esimine qazaq halqynda kúni búginde de qoldanysta júrgen «batyr», «mergen», «sheshen», «bek, begi, beki», «han», «qaǵan»  degen elden erek, búkil halyq moıyndaǵan qurmetti ataqtary men laýazymdary qosylyp jazylǵan. Mysaly, «Nashyn-batyr», «Bultegi-batyr», «Bartan-batyr» (187 bet), «Esýgeı-batyr»(«189 bet), «Súbeteı-batyr» (210 bet), «Aýshy-batyr» (220 bet), «Taqoı-batyr» (225 bet), «Gúri-batyr) (229 bet), «Qadaq-batyr (241 bet), «Muqaly Shylaıyn-batyr» (264 bet), «Horyshar-mergen», «Borjyǵytaı-mergen», «Dobýn-mergen», «Barqudaı-mergen», «Qorylartaı-mergen» (183 bet), «Dúmbilaı–sheshen» (187 bet), (Daı-sheshen» (190 bet), «Quıyldyr-sheshen» (241 bet), «Toqta-beki», «Qudyq-beki», «Belgi-beki» (220 bet), «Alaq-beki» (276 bet), «Van-han» (202 bet), «Torýyl-han» (204 bet), «Daldur-han» (212 bet), «Buıryq-han» (220 bet), «Taıan-han», «Kúshlik-han» (246 bet), «Altan han» (282 bet), «Qabyl-qaǵan», «Qutyla-qaǵan» (187 bet), «Ambaǵaı-qaǵan» (192 bet). İlıas Esenberlın «Asyl ańyz».

12. Sóz túsinetin aqyl-esi túzý jandardy birden moıyndatatyn jaǵdaı, Shyńǵysqan qaǵanaty

aqshasynyń teńge dep atalýy jáne onda «Qazaq», «Alash» jáne «Aǵa han» degen jazbalardyń bolýy.

«Aǵa han» demekshi, «Aǵa han» men «Qaǵan» sınonım sózder. Aıyrmasy, Q-aǵa-n degenimizde, Han syrtynda qalyp, Aǵa sózi ortaǵa aýysady. Mańǵystaýda Qanǵa baba degen áýlıe-qorym bar. Bul alǵashqy handyq qurylǵan jer. Qanǵanyń tolyq maǵynasy Han aǵa. Al «Qaǵan (Aǵa han)» degenimiz, bútkil jer betindegi barlyq handardyń aǵasy degen sóz.

Bas tańbasy «til», ózgeler Qas bı (Kaspıı) dep ataǵan Qazaq qaǵanatynyń sózdik qorynda  dál osyndaı «qupıa» maǵynasy bar sózder barshylyq. Olar:  Sadaq (S-ada-q) – Saq ata (Saqtardyń atasy), Sanaq – Saq ana, Sabaq  - Saq apa, Senek – Saq ene, Saǵaq – Saq aǵa (Sý aqpaıtyn ba edi saǵadan, sóz bastalmaıtyn ba edi aǵadan) t.t. bolyp jalǵasyp kete beredi. Bul jerde avtorlyq quqyq saqtalyp tur. Sóz jasasań osylaı jasa. Tarıh jazsań osylaı jaz. Budan asqan danalyq bolýy múmkin be?

Qorytyndy: Sońǵy eki myńjyldyqtyń eń uly tulǵasy bolyp búkil álem elderimen (IýNESKO) moıyndalǵan Shyńǵys qaǵannyń tegi qazaq ekendigi daýǵa da, kúmánǵa da jatpaıdy. Eger biz osyny moıyndaı almasaq, bizderge ózimizdi de qazaqpyz dep ataýǵa quqyǵymyz joq.

Qojyrbaıuly Muhambetkárim, Aqtaý qalasy