"Qazaq handyǵyna 550 jyl" shyǵarmashylyq báıgesine!

(Klıonyń izimen)

Eger tarıhymyzdy sonaý b.z.d  myńjyldyqtardan bastaý alǵan óshpeıtin áýen dep alsaq, onda ol áýen qandaı bolar edi? Kóńildi, yrǵaqty? Álde, muńdy, baıaý ma eken?

Bir mezetke tarıhymyzdy solaı elestetip kórelik. Onda naqty qalyptasqan dýettiń paıda bolǵan ýaqytyn 1465 jyl dep alamyz. Oǵan deıingiler qaıda demeksizder ǵoı? Oǵan deıingi tenor, bas, barıtondardyń barlyǵy ár bólek oryndalyp, bir arnaǵa toǵysa alǵan joq. Aralaryna Tomırıs pen Zarınalardyń sopranolaryn qosýǵa bolady. Árbireýi jeke-jeke oryndaýshylyq qabiletterimen kórine bilgeni sózsiz. Biraq, tarıhı sahnada úlken benefıs ashyp, eldi dúr silkindirtken Kereı men Jánibek bolatyn. Olardyń juby jańa kompozısıanyń dúnıege kelip, onyń qazirge deıin jalǵasýyna birden-bir sebepker bola bildi.

Árıne, jańa kompozısıa oryndaýshylardyń emosıa, kóńil-kúıi, turmysyna saı ózgerip otyrǵany ras. Qasym hannyń kezinde, mysaly, mýzykalyq notalardyń spektri birshama ulǵaıdy. Táýke hannyń tusynda Polıgımnıa atty mýzanyń qabiletiniń sharyqtaý shegine deıin jetkenin aıtýǵa bolady. Sebebi, sheshendik ónerdiń, kósem sózdiń sharyqtaýynyń dáýiri sol etin. Biraq, tarıhymyzdyń eń tanymal, zor arıasy – Abylaı hannyń bılik kezeńi ekeni sózsiz. Abylaıdyń sheberlik qasıetterimen qosa, Kallıopanyń tanys belgilerin kóremiz. Sonshalyqty kóp batyrlarymyzdyń bir qoldyń astynda jınalyp, erjúrektik, batyrlyq tanytqany – umytylmas tarıh tańbasy. Al, Abylaıdyń ózin aıtsańyzshy! Úsh júzdiń basyn bir arnaǵa qosyp, kórshi elderdiń operasyna tótep berýi – ǵajap kórinis! Árıne, Abylaıdyń janynda onyń qoldaýshysy, aqylgóı keńesshisi Buhar jyraý bar bolǵanyn eskerý de mańyzdy. Osyndaı tulǵadan keıin áýen yrǵaǵy birshama ózgerdi: iri terbelister paıda bolyp, yrǵaq báseńdeı bastady, áýenimizge bóten ıntonasıalar kirdi. Abylaı solosynyń sońǵy izi dep Kenesaryny aıtamyz. Jalpy, ol kezde qaharmandyq belgiler dúıim jurttyń ishinde de biline bastady, Pýgachev kóterilisine óz únin qosqan jamaǵat óz epıkalyq mýzykasyn usyndy. Syrym, Isataı men Mahambet, Janqojalardyń júrek aıǵaıy áli de jadymyzda saqtaýly. Men olardyń áýenderinen qazirgi hevı-metaldyń notalaryn estımiz. Segizinshi oktavanyń notalaryn.

Mine, jan berisken segizinshi oktavadan birden birinshi oktavaǵa túsip ketken HH ǵasyrdyń basy da bastaldy. Alda daýys joǵaltýǵa deıin barǵan úlken tragedıanyń kele jatqanyn bildik pe sonda? Sirá, bilgen joqpyz-aý... Al, alyp tragedıaǵa deıin, ultymyzdyń áýeninde jańa ekpin kúsh alyp jatyr edi. Alash! Osy sózde qansha mán bar der edim, eski mátinmen. Ǵasyrdan da uzaqqa jetken zor mán. Zıalylarymyzdyń orkestri keremet serpin alyp, ár qazaqtyń qulaǵyna jetpekshi bolǵan. Naqty terıtorıamyzdyń belgilenýi, qazaq tili qarpiniń qalyptasyp, gazet-jýrnaldardyń basylyp shyǵýy – jańa ózgeristerdi, terbilisti ákeldi. rýhymyzdyń bıikke samǵap, ádebıetimizdiń Abaıdan soń jandana túsýi – sóz jetkizsiz jetistik edi. Prestıssımo yrǵaǵynda bir top zıalylar orkestri kóptegen eńbekterge qol jetkizdi. Árıne, japa shekkeni, túrmege otyrǵyzylyp, lagerlerge jabylǵany ras. Sonda da shapshań yrǵaǵyn joǵaltqan joq. Biraq, 1937-1938 jylǵy oqıǵalar áýen yrǵaǵyn largoǵa túsirip, ashtyq jyldary 2 mln baýyrlasyn joǵaltqan qazaqqa úlken soqqy bolyp tıdi. Qoldyń baılanyp, tildiń aýyzdyqtalǵany daýsymyzdy shyǵartqan joq. Burynnan qol bastaýǵa, sóz bastaýǵa daıyn turar qazaq óz kóleńkesinen de qorqatyndaı keıipke engendeı (Shyndyqty basa aıtý qasıetimiz áli kúnge de bir beınege enbeı, álsin-álsin elesteıdi). Komýnıstik baǵyttaǵy áýenimiz turaqty, bir saryndy boldy. Áýen turaqty dep, oryndaýshylar ózgerdi degen sóz emes. Joq, HH ǵasyrdyń orta kezi bizge birshama daryndy tulǵalardy syılady. Akademık, profesor, jazýshy, aqyn, ǵalymdarymyz kóbeıdi. Tarıhtyń júgin arqalaǵan Esenberlın, Maǵaýın, Álimjanovtardyń kóshin jańa tolqyn jalǵady. Shubartylǵan tarıhymyz jańaryp, óz qalpyna ený jolynyń jańa kitaby óz betin aıqara ashty.

Biraq, áýenniń «Táýelsizdik» atty jańa tolqyny, jańa órisi 1991 jyly týdy. Biz áýenimizdi barsha álemge pash ete alatyn jaǵdaıǵa ıe boldyq. Ony kórsetip kelemiz de. Ekonomıkanyń baǵytymen órkendeımiz dep, ulttyq ıdeologıany, namysshyldyqty umytyp qalǵanymyz, árıne, ókinishti. Áýenge ulttyq naqyshtardy qosýdyń ýaqyty baıaǵyda-aq kelgen, keshigip qalmasaq bolǵany.

Men nege ne sebepten áýen, áýen dep, án demeımin dep oılaǵan shyǵarsyzdar? Keıbir zattardy túsiný úshin sózderdiń esh qajettiligi joq. tek júrekpen seze bilý, estı bilse bolǵany. Mýzykalyq saýattylyǵym joq meniń ózim  tarıh áýeninen jarqyn-jarqyn úlken notalardy, keıde tym álsiz, áreń-áreń estiler-estilmes terbelisterdi baıqaımyn. Klıonyń kúshi de osynda bolar. Al, qazirgi áýen... Qazirgi áýenimiz júrekten qysylmaı, taza shyǵady. Júregimizde barlyq babalarymyzdyń kúsh-qýaty, armany jınalǵan. Biraq, ol jańǵyryq keıbirimizdiń júregimizdiń tym tereńinde, ne bolmasa, keıbirimizdiń tamaǵynda turyp qalǵan. Shirkin, bar daýsymmen bir durystap aıǵaılasam ba eken osy?! Joq, kórshiler oıanyp qalar, kúte turaıyn.

Quralaı Ǵalymqyzy

L.N. Gýmılev at. EUÝ, JjSF

3 kýrs stýdenti