"Qazaq handyǵyna 550 jyl" shyǵarmashylyq báıgesine! 

N.Nazarbaev: « Bizdiń eldigimiz, qazaq jurtynyń arǵy túbi ǵundardan bastalady. Ǵundardan keıin Kók túrikterge jalǵasady. Odan keıin Altyn Orda ornyǵady. Qazaq handyǵy  aıaq astynan paıda bolǵan joq, onyń ákesi, atasy, babalary bar. Qazaq handyǵynyń ákesi – Áıgili Altyn Orda. Al babalary Shyńǵys hanǵa, ary ketsek, kók túrikter qaǵanatyna baryp tireledi».

Prezıdentpen tolyq kelisemin, tarıhymyzdyń sonaý alystan bastalary sózsiz. Al, Reseıdiń aıtyp júrgen sandyraǵy ultymyzdy taptaýdyń belgisi. Reseılik patsha úkimeti qazaq  dalasyn  jedel otarlaýdy  XVIII  ǵasyrdyń basynda qatty qolǵa aldy. Buǵan túrtki bolǵan dúnıe Kishi júz hany Ábilqaıyrdyń  1730  jyly patsha Anna Ioanovnaǵa joldaǵan haty. Onda: «... ózime qaraıtyn Orta jáne Kishi júzdiń barsha qazaqtary Sizge bodan bolǵymyz keledi» delingen. Joǵarydaǵy hatty negizge ala otyryp qatyn patsha 1731 jyly 19 aqpan kúni barsha qazaqty bodandyqqa alý týraly jarlyqqa qol qoıdy. Osy oqıǵadan keıin Reseı Qazaqıanyń shuraıly hám baı dalasyna kóz alarta bastady. Asty kenge, ústi jemge toly qazaq dalasyn ıemdenip alý úshin ne kerek? Árıne, jerdiń ústinde qalqıyp júrgen ıesi qazaqty qurtyp jiberse bolǵany. Jer de, el de orystiki bolyp shyǵa keledi. Sóıtip  osydan 250  jyldaı buryn Reseı qazaqty qurtýdyń josparyn jasaǵan. Atap aıtqanda, 1747 jyly 21 shilde kúngi úkimet senatynyń №164-shi qupıa qaýlysynda: «Qazaq halqyna qarý-jaraq,oq-dári,kremnıı,  qorǵasyn satpaý kerektigi jóninde» aıtylsa,  1747 jyly  31 jeltoqsandaǵy ekinshi bir qupıa qaýlysynda: «Qazaqtardy qorqytyp ustaý maqsatynda Orenbýrg gýbernatory qazaqtyń bir nemese eki aýylyn shaýyp, tiri jan qaldyrmaı qyryp tastasyn (áıelder,qarttar,balalarymen qosyp)» delingen. Al, 1747 jyly  10 sáýirde qol qoıǵan  Shetel isi jónindegi kollegıanyń  № 220-shi «Qazaqtar tarapynan týatyn qarsylyqqa oraı jospar jasaý» týraly qupıa jarlyǵynda: «Qazaqtarmen kúresti ózimizdiń áskerge emes, kórshi turatyn qalmaq,bashqurt,kazak jáne Sibir gýbernıasynyń turǵyndaryna tapsyryp,olardyń qazaqtardy óltirýine kóz jumyp qaraý kerek» depti. Bunyń barlyǵy tarıhı derekter, qujattar. Al, túpki astarynda ımperıalısik tepkiniń naǵyz ózin kóremiz.

Sondaı-aq , 1768 jyly  17 aqpanda qabyldanǵan  № 80 joǵary jarǵyda: «Qazaq halqynyń bostandyǵyn joıý úshin, han saılaýyn halyq emes biz ózimiz sheshýimiz kerek » dep bekitken. Osyǵan oraı,  1779 jyly  4 qazan kúni patshaıym  II Ekaterınaǵa saraı qyzmetkerleri jazǵan joǵary  dárejeli baıandaý hatynda: «Abylaı sultandy Petropavlosk qorǵanysyna shaqyryp, aq patshanyń quzyryna baǵynýǵa bas ıdirý kerek, sońǵy kezderi shaqyrýǵa, gramotalarymyzǵa jáne marapattarǵa ártúrli syltaý aıtyp kelmeı júr jáne jibergen elshilermen dóreki qatynasady, olardy qabyldamaıdy. Barlaý málimetterine qaraǵanda Abylaı sultan Qytaımen jaqyn qarym-qatynasta bolǵandyǵy  anyqtaldy. Óz adamdaryna orys kópesterin tonaýǵa ruqsat berip otyr. Patshalyqtyń quzyryna kirmeý arqyly ol orystarǵa qarsy áreket jasap, qazaq halqynyń azattyǵyn qorǵap qalmaqshy. Sondyqtan da Abylaıǵa gramotalar, handyq marapattar jáne de taǵy basqa sıapattardy bermeý kerek. Budan bylaı Abylaıdyń ordadaǵy dárejesin tómendetip, oǵan teń bolarlyqtaı qarsylas tabý kerek. Qazaq ordasyndaǵy osy jaǵdaılar túzelgenshe orystarǵa ordaǵa barýǵa tyıym salynsyn!» delingen. Alaıda, Abylaıdyń myqty saıasatynyń arqasynda Reseı patshaıymynyń oıy júzege asqan joq. Biraq, ol jarlyqtyń kúshi 1781 jyly Abylaı  qaıtys bolǵannan keıin taq murageri Ýálıdiń bedelin  álsiretý úshin patsha úkimeti bir qatar sultandarǵa qoldaý kórsete bastaǵanynan kórine bastady. 1815 jyly Ýálıge qarsy patsha jansyzdary búlik uıymdastyryp,onyń ornyna patshaǵa jaǵymdy Baraqtyń urpaǵy Bókeıdi handyqqa saılaıdy. Keshikpeı saraı sheneýnigi M.Speranskıı myrza «Ýstav o sıbırskıh kırgızah» degendi shyǵarady. Al, bul sheshimge 1822 jyly 22 shildede  patsha qolyn qoıady. Osydan keıin qazaq dalasynda handyq bılik joıylyp, patshanyń yǵyna jyǵylatyn aǵa sultandar paıda bola bastady. Kózdegenderi bireý-aq: ulttyń qamy emes, óz baılyǵy, mansaby. Atalǵan joǵarydaǵy sheshim boıynsha Orta júzdi Batys Sibir aımaǵynyń bir bóligi retinde tanyp, 1839 jylǵa deıin aımaqtyń astanasy bolyp Tobyl qalasytaǵaıyndalady. Astana keıin, 1839 jyldan keıin Omby qalasy bolyp ózgeredi. Joǵarydaǵy «Sibir qyrǵyzdary (qazaqtary) týraly» jarǵynyń negizinde  1822 jyldan bastap, qazaq dalasyn basqarýdy okrýgke bólip tastaý sheshimi shyǵady. 50-70 qojalyq (otbasy) birigip, 1 aýyl (aýylnaı) boldy.    10-12 aýyl - bir bolys. 15-20 bolys bir okrýgke biriktirildi. Okrýg basshylyǵyna aǵa sultan otyrdy. Sultannyń qol astynda 4 keńesshisi bolǵan. Olardyń ekeýi orys, ekeýi qazaqtan delingen. Olardyń ózin 2 jyl merzimge gýbernator taǵaıyndaǵan. Sultan bolsa, 3 jyl merzimge saılanatyny belgili. Reseı patshalyǵy munymen toqtap qalmaı, 1876 jyly qazaqtardyń ǵasyrlar boıy qoldanyp kele jatqan arabsha jazýyn ózgertip, orys ǵarpine kóshirý týraly jarlyǵyn bekitedi. 1880 jyly  8 qarasha kúni general adútant fon  Kaýpfman  Aǵartý mınıstrligine jazǵan qyzmettik baıan hatynda, kóshpeli qazaq elin tezirek asımılásıalap orysqa aınaldyryp jiberý úshin olardy Orta Azıanyń basqa turǵyndarynan bólip ustaý qajettigin atap ótedi. Osylaı otarlaý saıasaty qarqyndy júrgizile bastaǵan 1875 jyly Batys Sibir general –gýbernatorlyǵyna asa jaýapty isterdi oryndaý úshin patsha eń senimdi sheneýnigi N.Balkashındi jiberdi. Ol  1878-1880 jyldary Aqmola, Semeı, Jetisý oblystaryn aralap, orystardy qonystandyrýdyń barlyq baǵyt-baǵdaryn aıqyndap shyǵarady. Ózimen birge qarýly jasaq ertip kelip qazaqtardy shuraıly jerinen qýyp tastaıdy. Halyqtyń qany men kóz jasyn júktegen bul qaraqshy –jendettiń atyna Keńes odaǵy kezinde áspettep qazaqtyń jerinen jeke aýdannyń aty berilgendigi de bar.

Budan keıin de patsha úkimeti qazaq jerin tolyqtaı ıelenip alý baǵytynda jańa reformalar jasaı bastady. Solardyń biri  1868 jyly  21qarashada qabyldanǵan «Dala oblystaryn ýaqytsha basqarý jónindegi baǵdarlama» edi. Bul baǵdarlama boıynsha qazaq halqy  XX ǵasyrdyń aıaǵynda jeri joq, halqy máńgúrt, dúbára, esalań kúıge aınalýy kerek bolatyn. Reseıdiń VI Dýmasynyń depýtaty Markov deıtin shovınıs amerıkalyqtar qyzylterililerdi qalaı qyryp joısa, biz de qazaqtardy solaı qyryp tastaýymyz kerek degen resmı málimdeme taratady. Tipti  12 mln úndisterdi otarlaýshylar qalaı qyryp –joıyp, jerin ıelenip alǵanyn zerttep, ony qazaqtarǵa paıdalaný týraly qupıa josparyn daıyndap ta qoıǵan. Orys zertteýshisi  V.Kozlovtyń  1983 jyly  Máskeýde jaryq kórgen «Nasıonalnostı SSSR » atty eńbeginde: 1897 jyly Reseı otarynda bolǵan buratana halyqtarǵa arnaıy júrgizilgen sanaqtyń qorytyndysy jarıalanady. Osyndaǵy málimetke qaraǵanda, sol shamada  Reseı aýmaǵynda 4 mln.  84 myń qazaq bolypty (ózbekter - 726 myń, qyrǵyzdar - 201 myń, túrikmender - 281 myń, tájikter - 350 myńnan aspaǵan). Kelesi  1916 jyly júrgizilgen sanaq boıynsha qazirgi Qazaqstan jáne Qyrǵystannyń birqatar  aımaqtarynda 3994500 qazaq, Orta Azıada (Samarqand, Kaspıı syrty, Ferǵana oblystarynda) 235 500 qazaq, Astrahan gýbernıasynda   353 700  qazaq, Orynbor, Samara, Tomsk, Tobyl mańynda 95100  qazaq, Reseı ımperıasynyń jerinde barlyǵy 4 678 800 qazaq ómir súrgeni jaıly naqty derek bar. Buǵan sol kezde Qytaı men Mońǵolıada  ómir súrip jatqan  250 myńǵa tarta qazaqtyń sany kirgen joq. Shyǵystanýshy  P.G. Galýzonyń 1929 jyly jaryq kórgen «Otar Túrkistan» atty eńbeginde: «1915 jyly Qazaqstan halqy 6 mln-ǵa jetti» deıdi. Dál osyndaı derekti Alash ardageri Mustafa Shoqaıdyń «Túrkistan Sovetterdiń bıliginde» jazbasynan da kezdestirýge de bolady. Arada jıyrma shaqty jyl ótip, 1939 jyly júrgizilgen halyq sanaǵynda qazaqtardyń sany - 2 mln. 300 myńdy  kórsetip, tabıǵı ósimin bylaı qoıǵanda, statısıkalyq turǵydan eki jarym esege kemip ketkeni baıqalady (Al, ózbekterdiń sany -3 mln. 900 myńǵa jetip, 50 jylda  3.5 ese ósken. Túrikmender -760 myń, qyrǵyzdar -750 myń, tájikter - 900 myńǵa jetip úlgergen).

XX ǵasyrdyń basynda 5mln-nan asqan qazaq 30 jyl ótkende nelikten eki esege kemip ketti? Bul saýalǵa jaýapty kóp jyldan beri qupıa saqtalǵan «Baıandaý jazbadan » tabamyz.Onda  1926 jyldyń jeltoqsany jáne 1937 jyldyń qańtar aıynda júrgizilgen halyq sanaǵynyń aıyrmasy men tabıǵı ósimi týraly málimet bar. Osynda kórsetilgen derekterde: «1930 jyly Qazaqstanda barlyǵy  5mln. 873 myń adam bolǵan. Ashtyq jyldary  (1931-1932 j.j.) 1.3 mln.adam  Qazaqstan jerinen basqa jaqqa kóship ketti. ...2 mln.adam ashtyqtan qaza tapty. 1933 jyldyń aıaǵynda  2mln. 493 myń adam ǵana qaldy» delingen. Al, Uly Náýbet jyldary Qazaqstandy basqarǵan Goloshekın ashtyqqa urynǵan qazaqtarǵa dárigerlik kómek kórsetpeý týraly jasyryn nusqaý bergen deıdi Robert Konkves óziniń «Jatva skorbı » atty kitabynda. Sol sıaqty qazaq ǵalymy Mekemtas Myrzahmetov «Qazaq qalaı orystandyryldy?» atty eńbeginde, otarlaýdyń jaı-japsary  týraly aıta kelip, 1930 jyldary Qazaqstandy basqarýǵa kelgen Goloshekın asa qupıa tapsyrma júktep qazaqty qyryp tastaý týraly mindet alǵany jaıynda aıtady. Bul zulmattardan basqa 1916  jylǵy ult-azattyq kóterilis kezinde 275 myń qazaq jazyqsyz oqqa ushqan azamattarymyz taǵy bar. Ekinshi dúnıejúzilik soǵysynda qatysqan   350 myńdaı qandasymyz otbasyna oralǵan joq. Marqumdardyń múrdesi maıdan dalasynda shashylyp qalǵandary da bar. Soǵys jyldary tyldaǵy aýyr beınetten 150 myń qazaq kóz jumdy. 1944 -48 jyldary «Soǵys tutqyny» retinde 50 myń qazaqstandyq qýǵynǵa ushyraǵan. Ártúrli synaq polıgondarynyń saldarynan   23 myń adam zardap shekken. 1945-1991 jyldar aralyǵynda Sovet Armıasynyń sabynda mindetin atqarýǵa barǵan 25myń qazaq azamaty óz shańyraǵyna oralǵan joq. 1978 -1988 jyldary Aýǵanstanda áskerı mindet atqarǵan  1.5 myń qazaq azamaty mert boldy...

Derekter osylaı deıdi. Demograf ǵalymdardyń esebi boıynsha joǵarydaǵy qyrǵyndardy kórmegende búgingi qazaqtyń sany eń kem degende  40 mln-ǵa jetip jyǵylady eken. Árıne, osynshama qorlyqtan soń, bizde el bolǵan joq dep aıtý ońaı. Al, bastan keshirgen osy shyǵyndardy kim tólemek? Tólemek túgili, moıyndaǵysy da kelmeıdi. Asa  aýyr zulmat pen náýbetterdi basynan  ótkizgen qazaq halqy táýelsiz el bolǵanyna, mine, 24 jyl tolady. Endigi mindet osy táýelsizdikti baıandy etý, bolashaq urpaqtyń qamyna qyzmet qylý. Baıyrǵy babalarymyz Qazaqıanyń qıan dalasy úshin qanyn tógip qorǵady, jasanǵan jaýyna jarty qaryz jerin bermedi, aq naızaǵa súıenip, at ústinde kúnderin ótkizdi, janyn berip jahan dalany bizge mura etip jetkizdi. Endi, mine, zaman ozyp toqym tozǵanda sýyq júz, suq qoldar sýmańdaǵanyn qoıar emes. Keshe aq patshadan azap tartsań ,búgingi jaýdyń beti odan da beter.Muhıttyń arǵy jaǵynan Amerıka moıynyn sozyp qarap otyr, irgedegi aıdahar kórshimiz uıyqtasa túsinde qazaqtyń jerin kóredi. Bulardyń bári seniń bılik basynda otyrǵan sheneýnikterińdi qardaı boraǵan qaǵaz aqshaǵa kómip tastap, bir japyraq qaǵazǵa janyń men jerińdi, tániń men elińdi qosa satyp  almasyna kim kepil?

Olaı bola qoımas dep tileıik. Tarıhymyzdy baǵalap, shubarlamaı, ońymyzdy ajyratyp, táýelsizdigimizdi saqtaıyq! Qazaq handyǵynyń 550 jyldyǵy qutty bolsyn!

Arna Ábseıit

L.N. Gýmılev at. EUÝ-niń JjSF,

 3 kýrs stýdenti