"Qazaq handyǵyna 550 jyl" shyǵarmashylyq báıgesine 

(Alash ıdeıasy kontekstinde)

Júrektiń túrip qulaǵyn,

Oılanyp taǵy qarashy.

Kimsiń sen, qaıda turaǵyń,

Endi qaıda barasyń?

Omar Haıam

«Qazaqtar ózderiniń kim ekendikterin bilgende,

 búkil álemdi jaýlap alar edi!»

Orys patshaıymy II Ekaterına

Bir maqala − bir ǵumyr. Tepsinip kelgen tolǵanys jazý ústeline kelgende sý sepkendeı basyla qalatyny bar, ekpini báseńkirep, tynysy tarylatyny bar. Sebebi qınaıtyn dúnıe kóp, júkteletin jaýapkershilik joǵary. Solardyń eń bastysy jaýapsyz suraqtar, sanańdy toqpaqtap turatyn tikeleı ómirlik mánge, maǵynaǵa qoıylǵan suraqtar, núktesine, jandy jerine tıip, mejesin tapqan suraqtar, bilimdiler aıtatyn Sokrattyq dıalogtardaǵy metafızıkalyq suraqtar, máńgilik suraqtar, qysqasy qajetti ári jaýapsyz suraqtar, jaýaby tabylmaǵan suraqtar, taǵy da jaýapsyz suraqtar. Bul qınaıtyny bolatyn, al jaýapkershilik degennen shyǵady, kez kelgen oqyrmanyn syılaıtyn, ony joǵaltyp almaýǵa tyrysatyn, onyń aldynda, onyń ózine bólingen ýaqytynyń aldynda kishkene bolsa da jaýapkershilikti sezinetin, túsinetin jazarmanǵa «ne jazdym? nege jazdym? qalaı jáne kimge jazdym?» degen suraqtarǵa qanshalyqty jaýap berý qajet etilse, kez-kelgen bıik tabysqa jetem degen, alǵa jyljımyn, qatarǵa qosylamyn degen elge eń aldymen «biz kimbiz? qaıdan keldik? qaıda baramyz?» degen suraqtarǵa da sonshalyqty jaýap berý qajet etiletini, kerek etiletini bar. Olaı bolsa bizdiń maqalanyń negizgi jelisi de osy alty suraqtyń aınalasynda órbip otyrmaq.

Sonymen «ne jazdyń, nege jazdyń, qalaı jáne kimge jazdyń?».

Ne jazdym?

Jazǵanymnyń, jazǵandarymnyń negizgi jelisi joǵaryda aıtqanymdaı jaýaby berilmegen, ulttyq ıdeologıaǵa qatysty suraqtar. Iaǵnı, ultty uıystyratyn, onyń negizgi damý baǵyttaryn anyqtaıtyn, qundylyqtaryn tanytatyn «biz kimbiz?», «qaıdan keldik?», «qaıda baramyz?» syndy máńgilik suraqtary týraly jazdym. Ulttyń keshegi-búgingi salt-dástúri men mentalıtetiniń erekshelikterin eskerip, tarıhy men ádebıetin tarazylap, ol suraqtardyń konsepsıalyq jaýabyn usynýǵa tyrystym.

Nege jazdym?

Qazirde ulttyq ıdeologıa týraly ekiniń biri jazady. Biraq  jurt  jazyp jatyr eken, men de jazýym kerek degennen jazǵam joq, árıne. Onyń ózindik sebebi boldy. Ol - kózqaras máselesi. Eń aldymen, qoǵamdyq ǵylym sanalatyn tarıhqa, ádebıetke degen kózqaras máselesi jaıly aıtam. 11 jyl mektepte ne oqydyq, ne oqytty? Aınaldyrǵanda táýelsiz ulttyń ulttyq ıdeologıasyn qalyptastyratyn negizgi oryn sanalatyn mektepte on bir jyl oqyp, ulttyq ereksheligimiz jaıly ornyqty ustanym, al, ulttyq qundylyqtarymyz, ıdealdarymyz jaıly júıeli kózqaras qalyptastyra aldyq pa? Almaǵanymyz aıan, alýǵa tyrystyq pa ózi? Odan bólek, nege jazdymnan týady: «nege qajet bul ózi?». Jalpy ol jaýap qyzyl keńirdek bolyp talqylaǵanda bizge ne beredi ózi? Menmendeý bolsa da, shataqtaý bolsa da, qısyndy suraq ekenine daý joq. Qısyndy degenimiz talqylaý qajet emestigimen keliskenimiz emes, árıne. Sebebi, tarıh, óz ulttyq erekshelikterin tanyp, sol negizde aldyńǵy baǵyt baǵdaryn aıqyndap, ıdealdaryn, qundylyqtaryn qalyptastyrǵan elderdiń tabysqa birshama erte jetetinin kórsetip otyr. Onyń jarqyn mysaly, qazirgi álemdik derjava sanalatyn, der kezinde ózinde mekendegen halyqtyń kóp bóliginiń erekshelikterin, ómirlik maqsattaryn, qundylyqtaryn tanyp sol baǵyttaǵy júıeli jumystardy júrgize bilgen, ózindik «amerıkandyq arman», «amerıkandyq erekshelik (ısklúchıtelnost» syndy konsepsıalar jasap, halyqty sol asqaq ıdeıalar jolynda jumyldyra alǵan, ortaq qundylyqtar qalyptastyra alǵan Amerıka Qurama Shtattary bola alady (Árıne Amerıkada eshqandaı ult týraly sóz bolýy múmkin emes deseńiz, bul basqa daýdyń enshisi ekenin de umytpaǵanyńyz jón. Sebebi biz ıdeologıanyń jemisi, nátıjeliligi jaıly aıtyp otyrmyz, kimderdi ult, kimderdi ult emes dep esepteý jaıly emes). Al, bizdiń ondaı konsepsıalardy jasaı almaǵandyǵymyz bárimizge aıan emes pe? Sondyqtan da men osy maqalany jazýǵa bel býdym.

Qalaı jáne kimge, kimderge arnap jazdyq?

Qalaı jazǵanymyzdy, qanshalyqty dárejede jaza alǵanymyzdy baǵalaýdy qadirli oqyrman sizdiń enshińizge qaldyrýdy jón kórdik. Osynda eskertip ketetin taǵy bir dúnıe retinde biz maqalamyzdyń osy bóligine deıin pýblısısıkalyq stılde jazyp keldik te, negizgi bólimde, ıaǵnı «biz kimbiz?», «qaıdan keldik?», «qaıda baramyz?» degen suraqtarǵa jaýap usyný barysynda bul suraqtarǵa usynǵan jaýaptarymyz senimdi shyǵýy úshin, ǵylymı stılde jazýdy jón kerdik. Al, kimge arnap jazǵanymdy aıtsam ózim kórip bilmegen oqyrmanǵa qıanat, pafos bolyp keter, biraq munda da aıtyp ketetin, aıtpasqa bolmaıtyn bir dúnıe − bul maqala tek qazaqtarǵa ǵana qatysty emes ekendigi, ózin Qazaqstan Respýblıkasynyń azamatymyn, patrıotymyn degen kez-kelgen ult ókili talqylap, óz oıyn aıta alatyn taqyryp ekenin eskertkim keledi. Sebebi, ulttyq ıdeıa bul qazaqtyń ulttyq erekshelikterinen týǵan ıdeıa bolsa da, ulttyq ıdeologıa retinde qazaq jerinde ómir súretin barlyq ult pen ulystardy qamtıtynyn, olardy da osy jolda jumyldyra alýy qajet ekenin, soǵan qabileti jete alýy kerek ekenin de esten shyǵarmaǵanymyz abzal.

Al endi maqalamyzdyń negizgi mátinine kóshsek. Sonymen «biz kimbiz?», «qaıdan keldik?», «qaıda baramyz?».

Birden basyn ashyp ketetin dúnıe bul suraqtardy taza osy kúıinde qarastyrý kútken nátıjege jetkize qoımaıtyny anyq, oǵan súıenish, negiz, bastaý bolarlyq dúnıe qajet etiletini aqıqat. Al mundaı bastaý, usynǵan jaýabymyzǵa tarıhı negiz, oımyzdy dáldeýge súıenish bolatyn, ulttyq tarıhymyzda kedeıdi de, baıdy da, qojany da, tóreni de biriktire alǵan HH ǵasyr basyndaǵy ult zıalylarynyń qaıratkerliginiń jemisi birtutas Alash ıdeıasy bolýy tıis ekenine eshkim de daý aıtpasa kerek. Sebebi, bárimiz biletindeı, Alash ıdeıasy –ultty biriktirip, uly maqsat jolyna jumyldyra alǵan ıdeıa, ıaǵnı bizdiń ulttyq ıdeıamyz. Al bulardyń barlyǵy joǵaryda aıtyp ótken máńgilik úsh suraqtyń jaýabyn tapqandaǵanda ǵana múmkin bolady.  Demek budan kelip shyǵyp, bizdiń Alash ıdeıasy kontekstinde «biz kimbiz?», «qaıdan keldik?», «qaıda baramyz?» degen suraqtardyń jaýabyn izdeýimiz de aqylǵa qonymdy dúnıe bolmaq.

«Biz kimbiz?»  

Sokrattyń: «Ózińdi tanytpaı jatyp, ózgeni tanımyn degeni kúlkimdi týdyrady» degenin eskerip, eń aldymen, «biz kimbiz?» degen suraqqa jaýap izdep kórsek. «Biz kimbiz?» bul suraqtyń jaýaby bizdiń janymyzdy, rýhanı álemimizdi tanytatyn ádebıette jatqandyǵy aqıqat. Biraq ádebıetti, kórkem týyndyny taldaýdyń san túrli joly bar. Biz joǵarydaǵy suraqtyń jaýabyn anyqtaý úshin fılosofıadaǵy «ıdeal» kategorıasyn basshylyqqa alǵymyz keledi. Sebebi, ádebı kórkem týyndylardaǵy jaǵymsyz keıipkerler halyqtyń ózin emes, onyń neden jıirkenetinin, neni unatpaıtynyn tanytsa, ondaǵy jaǵymdy keıipkerler onyń neni unatatynyn, adam boıyndaǵy qandaı qasıetterdi joǵary baǵalaıtynyn kórsetedi. Al ıdeal beıne bolsa, halyqtyń, ulttyń neni ańsaıtynyn, armandaıtynyn kórsetedi, jan qalaýyn tanytady. Halyqtyń jan qalaýy onyń ereksheligin, kim ekendigin, qundylyqtaryn aıǵaqtaıdy. Sondyqtan da «biz kimbiz?» degen suraqqa da bizdiń ıdealdarymyz kim ekenidigin kórsetý arqyly jaýap bere almaqpyz. Bul − bir. Ekinshiden, joǵaryda aıtqanymyzdaı, biz bul suraqtarǵa jaýapty Alash ıdeıasy kontekstinde anyqtaýǵa tyrysamyz jáne bul jaýaptyń genezısin ulttyq tarıhymyzben, mádenıetimizben, ádebıetimizben sabaqtastyra júrgizemiz. Sondyqtan, eń aldymen, Alashorda úkimetiniń basty ıdeology Álıhan Bókeıhannyń «Qazaq» gazetinde jarıalaǵan maqalarynda sol kezdegi qoǵamǵa usynǵan ıdealyn anyqtaý arqyly «biz kimbiz?» degen suraqtyń jaýabyn taýyp kórmekpiz. Keıin ony ulttyq ádebıetimizdegi ıdealdarymyzben sabaqtastyramyz. Osy sebepti «Qazaq» gazeti jaryqqa shyǵa bastaǵan alǵashqy jylyndaǵy Álıhan Bókeıhannyń jarıalaǵan maqalalaryn saralap qaraǵanda, maqala túıinderinde belgili bir dárejede jeke adamdar boıynda bolý qajetti qasıetterdi ataǵanyn baıqaımyz. Olardy jınaqtap kelgende avtor beınelegen tulǵa «jol tapqan, jurt úshin qyzmet etken, ata balasy jaqsylar, ádil kisi, haram jımaıtyn, halyq úshin jaýmen alysatyn, dúnıege qyzyǵyp satylmaıtyn, shynshyl, týra, ultyna, jurtyna qyzmet qylý bilimnen emes, minezden ekenin uqqan kisi» bolýy qajet [2, 75-236]. Bul atalǵan ıdeal beıneni ulttyq ádebıetimizdegi ıdealdarmen birge qarastyratyn bolsaq, oıymyzǵa Abaı Qunanbaıuly usynǵan «Tolyq adam» ilimi, Shákárim Qudaıberdiuly usynǵan «Ar» ilimi oralady. Al bul ilimderdiń negizinde ál-Farabıdiń «Qaıyrymdy qala turǵyndary» syndy traktattary, Júsip Balasuǵynnyń «Qutadǵý bilik» syndy kitaptary jatqandyǵyn qazirgi ǵylym dáleldep otyr [3]. Demek Alash ıdeıasy ustanymdarynyń, qundylyqtarynyń bizdiń tereń tarıhymyzdan shyǵyp jatqandyǵyn kóremiz. Al bul talaptardyń, ustanymdardyń ıdeologıa retinde júzege asqandyǵyn Alash partıasyna múshelikke ótý úshin qoıylǵan «Alash programmasynan taımaıtyn, ótirik aıtpaıtyn, shynynan qaıtpaıtyn, jaqyndyq, týysqandyqqa búıregi burmaıtyn, dúnıelikke qyzyǵyp satylmaıtyn, shynshyl, ádil, týra, kisi osy partıaǵa kiredi» degen syndy talaptardan baıqasaq bolady [4, 39]. Endi bul aıtylǵandardy jınaqtap «biz kimbiz?» degen suraqqa konsepsıalyq jaýap izdep kórsek. Árıne bul jerde bizge shyǵarmashylyq izdenis te talap etildi. Sebebi osy ýaqytqa deıin Alash kósemi bolsyn, jalpy qazaq ádebıetiniń kez-kelgen beldi ókili bolsyn bul suraqtyń aınalasynda tolǵanyp, qazaqtyń tıptik obrazyn, ıdealdy beınesin jasaýǵa tyrysty, endi bizge osy mol ádebı materıaldar men qazaq halqyn biriktirgen Alash ıdeıasynyń sabaqtasqan jerinen «biz kimbiz?» degen metafızıkalyq suraqtyń konsepsıalyq jaýabyn taba bilýimiz qajet etiledi. Alash kósemi usynǵan «jurt úshin qyzmet qylatyn, ata jolyn qýǵan, ádil, týra, shynshyl, haram jımaıtyn» kisisin, Alash partıasyna óte alatyn «ótirik aıtpaıtyn, shynynan qaıtpaıtyn, jaqyndyq, týysqandyqqa búıregi burmaıtyn, dúnıelikke qyzyǵyp satylmaıtyn, shynshyl, ádil, týra» kisisin, Abaı Qunanbaıuly usynǵan «Tolyq adamy» men Shákárim Qudaıberdiuly usynǵan «Arly» adamyn qazaq jalpylama túrde kim dep ataǵanyn anyqtasaq, bizdiń kim ekendigimiz anyqtalmaq. Al mundaı adamdy qazaq, bárimiz biletindeı, kúndelikti ómirde de, jalpy tanymdyq deńgeıde de TEKTİ adam dep ataǵan. Iá, ıá, dál ózi. TEKTİ adam. TEKTİ halyq. TEKTİ ult. Bir qyzyǵy, bul uǵymdy basshylyqqa alyp Alashorda kósemi men ıdeology Álıhan Bókeıhannyń san qyrly taqyrypta jazylǵan maqalalaryn qaıta taldaıtyn bolsaq, osy ıdeıaǵa saıatyn moraldyq ustanymdardy, rýhanı qundylyqtardy aıqyn kóremiz, birden baıqaımyz. Halyqqa osyndaı rýhanı talap qoıyp qana qoımaı, ózi de osy dárejege laıyq bolýǵa tyrysqanyn búkil ómir joly arqyly da, «tiri bolsam, han balasynda qazaqtyń haqysy bar edi, qazaqqa qyzmet qylmaı qoımaımyn» degen ómirlik ustanymdary arqyly da kóre alamyz. Odan bólek,  Alash kóseminiń álemdik saıası prosesterge de tektilik bıiginen baǵa bergenin «Bas salyp áli kelgendi tal túste talap alatyn bolsa, uıat, abyroıdan tysqary bolsa, jyǵylǵan jaqqa qylǵany ıttik bolsa munyń jetilgen Eýropalyǵy, hrıstıandyǵy qaısy? Ózi týralyq joldan shyǵyp, adam bola turyp «ıt bolamyn» degen bul tórt dosqa syryń qaıyrly bolsyn demes pe?» [2, 234] − dep túrikterdiń ishki turaqsyzdyǵyn paıdalanyp jabylyp, jerine basa kóktep kirip jatqan Eýropa koróldikteriniń teksizdikterin ashyq synaǵan maqalasynan da baıqaý qıyn emes. Halyq óziniń ádebıeti arqyly ıdealdar jasap, sol ıdealdarǵa talpynatyny, al ol onyń tarıhı kontekste kim ekendigin tanytatyndyǵy jaıly tujyrymymyzdy da Álıhan Bókeıhannyń «Jenshına po kırgızskoı bylıne Koblandy» maqalasyndaǵy myna pikirimen sabaqtastyrsaq bolady: «Kajdaıa, epıcheskaıa daje, pesná nosıt na sebá otpechatok sýbektıvnoı lıchnostı slagatelá s ego vzgládamı na jızn ı s ego stremleniıamı ı ıdealamı, vmeste s tem otlıchaetsá, naskolko eto vazmojno, ıstorıcheskoı pravdıvostú» [5, 295]. Bulardan kelip shyǵatyny, Alash kósemi ıdeolog retinde tikeleı tektilik uǵymyn atyn atap, túsin tústemese de, búkil ǵumyr joly, is-áreketi arqyly osy atqa saı bolýǵa tyrysqanyn, basqalarǵa da osyndaı talap qoıa alǵandyǵyn, ózin, halqyn tekti dep tanyǵandyǵyn, sondyqtan da álemdegi basqa ulttardyń teksizdikke baryp jatqanyn kórse, ashyq synaýdan taısalmaǵandyǵyn kórip otyrmyz. «Biz kimbiz?» degen suraqqa ǵylymı tolǵanysymyzdy qoryta kelgende, biz adam boıyndaǵy ádildikti, shynshyldyqty, nurly aqyldy, ystyq qaıratty, jyly júrekti, arlylyqty, qaısarlyqty, týralyqty, tazalyqty baǵalaıtyn, ózine de sondaı bıik, izgi talaptar qoıatyn, sol atqa saı bolýǵa tyrysatyn tekti halyqpyz, tekti ultpyz, tekti qazaqpyz.

Qaıdan keldik? Bul suraqqa kelgende Alash kósemi ári ıdeology Álıhan Bókeıhannyń qyzmetin ekige bólip qarastyrýǵa bolady. Birinshisi, qazaq jazba tarıhyn jazyp, qazaqtyń túbin tanýǵa tyrysqany, «Alash» uran konsepsıasy arqyly sol kezdegi keń baıtaq qazaq jerin biriktirgeni, qazaq halqyn bir týdyń astyna jınaǵany bolsa, ekinshisi, qazaq tarıhyna tektilik turǵysynan qarap, sol zamandaǵy jáne qazirge deıingi orıentalısterden ózgeshe, jańasha kózqaras usynyp, sol bıikten kelip shyǵyp basqalardy da synap, talap qoıyp, osy negizde memlekettik saıasatqa ıdeologıalyq baǵdar bere bilgeni bolmaq. Endi osy qyzmetterge kezek-kezek toqtalyp ótetin bolsaq. Birinshi kezekte, Alash kósemi «Qazaq» gazetiniń alǵashqy sandarynan bastap «Qazaqtyń tarıhy» atty maqalalar serıasyn jarıalap, onda kóbine-kóp qazaqtyń túbin, jeke dara ulttyq erekshelikterin, ondaǵy rý-taıpalardyń qazaq jerin burynnan mekendegenin jáne olardyń jalpy ataýy «Alash» bolǵanyn, ıaǵnı barlyq rýlardyń túbi, jıylatyn urany bir ekenin, «Alash» sóziniń «otan kisi» («otechestvennık») degen maǵyna beretindigin baıandaıdy [6, 375-408]. Demek osyǵan qarap Alash kósemi ıdeıalyq deńgeıde qazaqtyń túbi bir, «Alash» búkil qazaqtyń ortaq urany, qosylatyn núktesi ekenin tanytýǵa tyrysqanyn kóremiz. Bul týraly belgili alashtanýshy D.Qamzabekuly bylaı deıdi: «Otandyq zertteýshilerdiń ishinde Shoqan Ýalıhanovtan bastap Alash uǵymyn zerdelegenin baıqaımyz. Ol qazaq pen alash uǵymdaryn qatar qoıa otyryp («nachalo naroda kazahov ılı alach»), bylaı dep jazady: «Ý kırgız raznye rody ımeıýt svoıý tamgý ı ýran. Ýran ý vseh kırgız estalach». Budan «Alashtyń» eldik-memlekettik rámizge aınalǵan uǵym ekeni kórinedi. HH ǵasyrdyń basynda Á.Bókeıhan bastaǵan ult qaıratkerleri Alash atyn partıaǵa da, úkimetke de bergende osy ustanymdy basshylyqqa alǵany anyq», [7, 216] – deıdi. Oryndy aıtylǵan, onyń dáleli «Qazaq» gazetiniń 31 jeltoqsan 1917 jylǵy sanyndaǵy «Alash birligi» maqalasynda: «Alashqa qany birge Alash ulynan artyq janashyr tabylmas. Alashtap uran salyp, Alashtyń týyn tiksek, súıeginde shaqpaqtyń qýyndaı jiger, namysy bar Alashtyń ulynyń shyqqan shyǵynyna, tartqan beınetke eti aýyrmas dep, Allaǵa táýekel qyldy. Tozǵandyqtyń belgisi birsypyra Alashtyń balasy qalyń Alashtyń balasy babasynyń atyn atap, týyn tikpegen soń Túrkistan avtonomıasyna qosylyp otyr... Túrkistanǵa qosylǵan eldiń adamdarymen sóılesip, babasy Alashtyń Aq Orda, altyn besigine qol ustasyp, birge qyzmet etpekke shaqyrady. Olar qushaǵyn jaıyp, qoınyn ashqan baýyryn keýdege ıtermes» [8, 50] – delingen sózder bola alady. Demek «Alash» etnonımi ultty uıystyratyn ıdeologıalyq ataý boldy jáne óziniń jemisin berdi, sol kezdegi qazaq jerin bir týdyń astynda biriktire aldy. Bul ıdeıanyń da tamyry tereńde jatqandyǵyn ǵalym Aqseleý Seıdimbek qazaq handyǵy qurylǵan kezdegi «Alash» etnonımi týraly: «Eń aldymen, Qazaq handyǵynyń aıasyndaǵy alashabyr rý-taıpalardyń etnogeneologıalyq (etnogenetıkalyq) jadyn jańǵyrtyp, túbi bir týysqandyq sezimderin oıatatyndaı sımvol-etnonım kerek edi. Osy oraıda, Qazaq handyǵyn quraǵan rý-taıpalardyń birtutas týysqandyq sezimderine tuǵyr bolǵan sımvol-etnonım retinde «Alash» ataýynyń tańdalǵanyna den qoıýǵa bolady» [9, 71] − degen tujyrymy arqyly baǵamdasaq bolady. Bul deńgeıde ıdeolog retinde Álıhan Bókeıhan tabysty jumys júrgize alǵanyn búgingi kún dáleldep otyr.

«Qaıdan keldik?» degen suraqqa jaýap tabýdyń ekinshi tıimdiligi retinde ulttyq tarıhqa jańasha kózqaras usynyp, búgingi baǵyt-baǵdardy anyqtaý, ulttyq rýhty kóterýge, búgingi kún turǵysynan qandaı baǵyttyń tıimdiligin tanýǵa múmkinshilik týatynyn aıtýǵa bolady. Álıhan Bókeıhannyń  ıdeolog retindegi qyzmetiniń bul qyry qatty tushshyndyrady. Mysaly, aldymen qarapaıym qazaqtyń óz ishinde aıtatyn bolsaq, ótkenge degen bıik moraldyq kózqaras Alash kóseminiń «Burynǵydan qalǵan jaqsy mura» atty 1889 jylǵy maqalasynda qazaqtyń tekti dástúrin sıpattap, bara-bara bul qundylyqtar umytylyp jatqandyǵyn kúıinip jazǵanynan, keıin qazaq dástúrindegi «jylý» týraly aıta kelip, bul kez-kelgen aýyr jaǵdaıǵa túsken adamǵa, el-jurt bolyp, baı nemese kedeı dep alalamaı, barynsha shyn-nıetpen júzege asatyn kómek edi, qazir ol tek abyroıy bar adamdarǵa jasalyp júrgendigine ashynyp: «Atalaryńnan qalǵan jol kómekti solaı bersin dedi me, atalaryńnyń joly solaı ma!?» [5, 272] − dep synaǵanynan kóre alamyz. Al halyqaralyq qatynastarda kóringen ulttyq tarıhymyzdaǵy tektiligimiz  jaıly Álıhan Bókeıhannyń «V mıre mýsýlmanstva» gazetinde «Zametkı chıtatelá (Po povodý Ýstava o voınskoı povınnostı)» atty maqalasynda Reseı ımperıasyndaǵy jalpy musylmandardyń jaǵdaıyn, olardyń quqyqtary týraly eshqandaı júıeli zań jobalary joqtyǵyn, eskerilmegendigin, tipti musylman dininiń dinı qyzmetkerleriniń salyqtan, basqa da mindettemelerden bosaýy bylaı tursyn, áskerı qyzmetten bosatylýy qarastyrylmaǵanyn aıta kelip, taǵylar dep oqytylyp júrgen kezindegi Orda handarynyń ózderine jat dinniń quqyqtaryn aıaqqa taptamaı, tipti ol dinniń dinı qyzmetkerlerin barlyq salyqtan bosatqandyǵyn, sol orys tarıhshylardyń ózderi keltirgen derekter arqyly dáleldep, osy arqyly qazaq halqynyń moraldyq, rýhanı dárejedegi tektilik deńgeıin tarıhı mysaldarmen kórsetip beredi [5, 361-365]. Oǵan qosa joǵaryda keltirgen Alash kóseminiń «Kerek sóz» maqalasyndaǵy  Eýropanyń tórt koróldigin teksizdikte synaǵanynan, «Balqan soǵysy» maqalasyndaǵy: «Ittikti Rýmynıaǵa qylǵyzyp otyryp, onyń qylǵanyna ún shyǵarmaı, Eýropa patshalyqtary: «Biz mádenıetti Eýropamyz!» dep maqtanady» [10, 484] − dep synaǵanynan da, onyń syrtqy saıasatta rýhanı qaǵıdattardy aldyńǵy qatarǵa shyǵaryp, bıik adamgerishilik ustanym tanyta alǵandyǵyn kóremiz. Jáne bul rýhanı ustanymnyń qazaqtyń tereń tarıhynda jatqandyǵyn Qazybek bıdiń «biz qazaq mal baqqan elmiz» degen tolǵaýynan, ıaǵnı biz eshkimniń jerin basa kóktep shaýyp kirmegenbiz, al bizdiń jerimizge tikeleı shaýyp kelgen jaýdyń betin qaıtara alǵandyǵymyz týraly ustanymdarynan kóremiz. Al odan da tereńge boılaıtyn bolsaq, bul ulttyq tektilikti Kúltegin eskertkishterindegi Qytaı ıeroglıfteriniń jolma-jol aýdarmasynda: «Bulap talaý men zorlyq-zombylyq joıylsa, sadaq-jebeni jasaýdy doǵaryp, qarýdy qoımaǵa qoısaq, sen meni aldamasań, men seni aldamasam, shekarada, taǵy da suǵanaqtyq bolmasa, onda jaman ba?» [11, 216-218] −  degen, «bári beıbit, bári tatý, bári qaǵandy» («Kúltegin») bolsyn degen ustanymdardan anyq baıqaımyz. Búgingi kúnde Elbasymyzdyń: «qazaq óziniń árgi-bergi tarıhynda eshqandaı da uıalatyn is jasamaǵan», –degen tujyrymy da osy oıymyzdy tolyqtyryp otyr. Osyndaı tekti tarıhtyń arqasynda ǵana Alash kósemi óz maqalalarynda ózge elderdi synaı alǵandyǵy aqıqat. Sebebi ózi ondaı atqa saı bolmasa, ózgege ondaı talap qoıý múmkin emes qoı. Iaǵnı biz tekti ultpyz, biraq bizdiń tektiligimiz ózgelerdiń bizden tómendigin bildirmeıdi, kerisinshe bizdiń eshkimnen kem emes ekendigimizdi tanytady, osy ulttyq tektiligimiz bizdiń ózge álsiz kórshilerimizge zulymdyq jasamaýymyzǵa sebep bolyp, bizdiń jerimizge basa kóktep kirip kelgen jaýymyzǵa qasyq qanymyz qalǵansha toıtarys berýge kúsh beredi. Osylardy  qoryta kelgende, biz qazaq búgingi kúnge tegimizdi tanyp, salt-dástúrimizdi qurmettep, ata-babamyz murasy – tilimiz ben dinimizdi, elimiz ben jerimizdi qasyq qanymyz qalǵansha syrtqy jaýlarymyzdan qorǵaýdyń, memleketimiz qanshalyqty kúsheıip ketse de tektiligimizdi saqtap, rýhanı qaǵıdattarymyzdy eń basty qundylyǵymyz etip qasterleı alýymyzdyń, izgi, tekti, qaısar qasıetterimizdiń arqasynda kelip jettik.

«Qaıda baramyz?»  Osy kezde bizge Elbasymyz óziniń «Qazaqstan 2050 – Bir maqsat, bir múdde, bir bolashaq» atty joldaýynda usynǵan, babalarymyz armandaǵan «Máńgilik el» qazaqtyń ulttyq ıdeıasy «Alash ıdeıasy» kontekstinde de tolyqqandy jaýap berip turǵandyǵyn baıqaý qıyn emes. Sebebi «Máńgilik el» – ol bizdiń tarıhı tamyrymyzdan qaınap shyqqan ulttyq ıdeıamyz, al «Alash ıdeıasynyń» tamyry sol ulttyq erekshelikte jatqandyǵyn aıtyp ketken bolatynbyz. Jáne bul ıdeıanyń «Alash» qozǵalysynyń da negizinde jatqandyǵy dáleldi qajet etpeıdi. Sebebi alash qozǵalysynyń basshylary, ıdeologtary máńgilik qazaq memleketin armandady, «búgin bolmasa erteń» qazaq eli táýelsizdik alatynyna sendi, sol jolda ómirlerin de qurban etti. Olar keleshekke, kúnderdiń kúninde olardyń urpaqtary olar jasaǵan eńbekti baǵalaıtynyna sendi, qazaq eli quryp ketpeıtinine, máńgilik ekenine sendi. Olar ózderine artylǵan júkti, kim ekenderin, ishki rýhanı mánderin, tarıhı tamyrlaryn jiti uqty. Alash qozǵalysynyń kóshbasshysy Álıhan Bókeıhanovtyń ózi: «Keıingiler ǵıbrat alarlyq úlgi tastap ketip alǵys alarmyz ba? Joq, dalaǵa laǵyp, jónsiz ketip qarǵys-laǵynet alamyz ba? Keýdesinde kózi bar adam kóp oılanarlyq jumys», – dep, bolashaq urpaq aldyndaǵy paryzdary bar ekenderin aıtyp ketti. Ahmet Baıtursynuly da: «El búginshil, meniki erteń úshin», – dep, qazaqtyń joǵalyp ketpeıtinine, olardyń ult aldyndaǵy eńbekteri laıyqty baǵasyn alatynyna ımandaı senip ketti. Bir qyzyǵy, belgili alashtanýshy ǵalym Tursyn Jurtbaı aǵamyzdyń «Máńgilik el» ıdeıasy týraly: «Máńgilik el» nysanasynyń «reıhtyq», «aǵylshyndyq-amerıkalyq» úlgiden aıyrmashylyǵy, onda tektik shekara bar. Ol násildik jikshildik artpaıdy, biraq atamekenniń azattyǵyn, ata-teginiń tazalyǵyn, túrki ultynyń rýhanı jáne dástúrlik, tildik táýelsizdigin basty qasıet retinde ustanady. Bul nysanany álemniń barlyq ult pen ulystaryna «úlgi» retinde tańbaıdy. Kerisinshe «bári beıbit, bári tatý, bári qaǵandy» («Kúltegin») bolsa dep tileıdi. Biraq sony tileı otyryp, túrki elin de syılaýdy, onymen sanasýdy talap etedi. ...Demek, «máńgilik el» − túrki teginiń tutastyǵy men táýelsizdiginiń kepildigin qamtamasyz etýge arnalǵan tektik, ıá! − tektik tazalyq pen erkindik ıdeıalogıasy» [12, 45] − degen tujyrymynan da bizdiń joǵarydaǵy tektilik týraly aıtqandarymyzdyń «Máńgilik el» ıdeıasymen baılanysyp turǵanyn ańǵarý qıyn emes. Qoryta kelgende, Alash ıdeıasyn «tekti topyraqta ósip-óngen tekti halyqpen máńgilik elge qadam basý» ustanymynyń aıanalasynda túsindire alsaq kerek.

   Bul joǵarydaǵy úsh suraqqa qatysty ózindik tolǵamdar bolatyn. Taza osy kúıinde onyń qoldanbalyq qyry ashylma qalatyny taǵy bar. Endi búgingi qazaq ıdeologtarynyń basty mindeti osylardy qaıta qarap, halyqtyń ózine, zamanǵa beıimdep jańasha qyrynan tanytý bolyp otyr. Bul úshin máńgilik úsh suraqqa konstrýksıalyq, konsepsıalyq jaýap usyný jáne halyqty soǵan baǵyttaý ǵana qajet etiledi. Biz de osy sara joldy tańdap, máńgilik suraqtardyń árqaısysyna jeke toqtalyp, onyń mańyzy men tıimdilikterin, negizgi qaǵıdattaryn ashyp berýdi jón kórdik.

«Biz kimbiz?» degende tekti halyqpyz dedik. Al «tektiliktiń» ózi qazaqta eki túrli maǵyna beredi. Birinshi, ata tegi halyq aldynda bedelge ıe, abyroıly otbasydan shyqqan urpaqtar bolsa, ekinshisi «áleýmettik ortada ózin jaqsy jaǵynan kórsete bilgenine, ózin jetildirý arqyly belgili bir qoǵamdyq dárejege jetkenine» baılanysty da tekti atanǵandar bolady [1, 330]. Demek tektilik dárejesi – qazirgi kópshilik oılap júrgendeı tek ata-babasy el aldynda bedeldi adamdar emes, ózi de belgili-bir qoǵamdyq eńbek sińirip, halyqqa qyzmet etken, ózin-ózi damytyp, izgi, úlgili isterimen kóringen bolsa olarǵa da mundaı qoǵamdyq dáreje beriledi degen sóz. Al «munyń qajettiligi bar ma?», «artyqshylyǵy neden kórinedi?» degen suraqtarǵa  keletin bolsaq. Bul, birinishiden, halyqtyń óz-ózine degen senimin arttyrady. Ekinshiden, qoǵamdyq qundylyqtarymyzdy anyqtaýǵa kómektesedi, rýhanı qaǵıda ornatady, halyqty izgilikke jeteleıdi. Úshinshiden, qazirgi demografıalyq jaǵdaıymyzǵa qaraıtyn bolsaq, bir jarym mıllıardtyq alyp Qytaıǵa, júz otyz mıllıondyq Reseı Federasıasyna, otyz mıllıondyq Ózbekstanǵa terezesi teń memleket bolyp qarym-qatynas jasaı alýymyz úshin árbir azamatymyz olardyń onyna teń bolýy, barlyǵy tekti bolýy qajet etilip otyr. Tórtinshiden, tektilik konsepsıasy qazirgi qazaq arasynda ómir súrip jatqan barlyq ult ókilderin qamtı alatyn, olardyń konstıtýtsıalyq quqyqtaryna qaıshy kelmeıtin izgi ári ortaq konsepsıa qyzmetin atqara alady. Oǵan dálel retinde nemis ultynyń ókili, jazýshy, aýdarmashy, tanymal tulǵa Gerold Belger aǵamyzdy, adal eńbegimen, Qazaq elin, kók týyn álemge tanytyp júrgen, bokstan álem chempıony Gennadıı Golovkındi, qoǵamdyq qyzmetke belsendi aralasyp, qazaq tiline qamqorlyq tanytyp júrgen Asyly Osman apamyzdy jáne t.b. osy dárejedegi qoǵamdyq qyzmette tanylyp júrgen ózge ult ókilderin de qazaq búginniń ózinde tekti atap, olardyń urpaqtary da tektiniń urpaǵy ǵoı dep qurmetteletinin keltire alamyz. Besinshiden, qazirde úlken kompanıalar tájirıbesinde ortaq ıdeıa úshin jumys óte sátti júzege asyp otyr. Munyń negizinde biz qoǵamda tektilikti ıdeal retinde kórsetip soǵan talpynýǵa múmkindik jasaı alamyz. Bul, bir jaǵynan, motıvasıa qyzmetin atqarsa, ekinshiden jemqorlyqqa, materıaldyq ıgilikter úshin bolatyn alaýyzdyqqa shekteý qoıyp, rýhanı qaǵıda qyzmetin atqara alady. Sebebi qazaq óz memlekettiliginiń tarıhynda «tektilik» krıterıılerin zaman beıimine saı jańartyp otyrǵan. Mysaly, Mahambet, Shernıaz shyǵarmalarynda ult úshin at ústinde qaısarlyq pen batyrlyqpen tanylǵan Isataı syńdy batyrlar aıtylsa, keıin jarty ǵasyr ótip ulttyq ádebıetimizdiń ókilderi Abaı Qunanbaıuly, Shákárim Qudaıberdiuly shyǵarmalarynda zıalylyq, bilimdarlyq aldyńǵy qatarǵa shyqqany aıqyn kórine bastady. Bul bireýi durys, bireýi burys boldy degenimiz emes, zaman beıimine saı aksentter, krıterıler ózgergendigi, soǵan saı halyqqa, ultqa qyzmet etý, sol jolda ómirińdi arnaý ıdeıasy, ıaǵnı tektilik konsepsıasynyń mazmuny aýyspaı, formasy ǵana jańarǵany týraly aıtqymyz kelip otyr. Al Abaı Qunanbaıuly, Shákárim Qudaıberdiuly usynǵan ıdealdardyń qazaq qoǵamynda keń taraýy nátıjesinde biz joǵaryda atap ótken HH ǵasyr basyndaǵy Alash azamattary ómirge keldi. Endi qazirgi táýelsiz qazaq qoǵamy aldynda HHİ ǵasyrdaǵy qazaqtyń tektilikke qoıylatyn krıterıılerin jasaý eń mańyzdy mindetimiz bolmaq.

Qaıdan keldik? Bul suraqqa jaýap eki túrli maqsatta beriledi. Birinshi, tarıhı tamyrdyń birligin tanytý bolsa, ekinshi, ulttyń uly tarıhyn ulyqtap, búgingi kúngi qoǵamǵa jańasha serpin syılaý. Birinshi maqsatqa keletin bolsaq, eń negizgi jol qazaqtyń shejirelik tarıhy bolyp tabylady. Bul negizde kópshiliktiń qarsylyǵyn týdyratyn: «bizdiń rýlyq qatynastarymyzǵa qaıta tirelip, traıbolızm dertin ýshyqtyryp almaımyz ba?» − degen qorqynysh bolsa kerek. Bul qorqynysh oryndy da, sebebi keshe ǵana qazaq júzderin, rýlaryn sanap bólshekteýge tyrysyp júrgen syrtqy-ishki kúshter, memlekettik júıeniń qyryq eki tamyryna boılap bara jatqan traıbolızm indetteri, jershildik, bos maqtan men keýde soǵýshylyq, ótkenmen ómir súrý syndy indetterdiń búginde, ótkenimizge degen ornyqty ustanymsyz, qozyp ketýi op-ońaı bolyp otyr. Biraq solaı eken dep myńjyldyqtar boıy qalyptasyp kele jatqan qundylyqtarymyzdy, ulttyq ereksheligimizdi umytýǵa, olardan bas tartýymyzǵa bolmaıdy. Sýn-Szydyń:  «Razlagaıte vse horoshee, chto ımeetsá v strane vashego protıvnıka» – degen sózin uranǵa alǵan otarlaýshy kúshter bizdiń eń jaqsymyzdan aıyrdy eken dep, olardan bas tartatyn bolsaq, onda biz ózimizdi ózdigimizden, ulttyq ereksheligimizden aıyrǵan bolamyz. Elbasymyz N.Á.Nazarbaev óziniń «Alash murasy jáne osy zaman» maqalasynda: «Alash» partıasynyń baǵdarlamasyn júzege asyrý barysynda dástúr men jańashyldyqty ushtastyrý arqyly burynǵy qazaq qoǵamyndaǵy belgili qaıshylyqtardan arylýǵa múmkindik týdy. ...Shyǵys memleketteriniń jańarý tájirıbesi  Japonıa men Koreıa sıaqty dástúrli baılanystary kádege jaraǵan jerde ǵana kapıtalızmniń gúldenetinin kórsetti» [13, 17], – dep aıtqanyndaı bizge bul deńgeıde osy dástúr men jańa zamandy úılestire bilý qajettiligi týyp otyr. Sebebi dertke mán bermeı, ony umytýǵa tyrysqanmen, ol dert jazylyp qoımaıdy, qaıta kúnderdiń kúninde ózińdi jep bitýi múmkin. Sondyqtan da bizdiń aldymyzda ata-baba dástúrin jańa zamanǵa beıimdep, jańa qyrynan qarastyrý, jańasha túletý qajettiligi týyp otyr. Bul kezde de bizge Alash qaıratkerleriniń salǵan joly eń tıimdi jol bolmaq. Bul jol, birinshiden, búkil qazaqtyń túbi birligi ıdeıasy bolsa, ekinshiden, túbin tanýdy maqtan úshin emes, ata-baba, bolashaq úrim-butaq, týǵan el men jer aldyndaǵy jaýapkershilik retinde oqytyp, nasıhattaý bolyp tabylady. Ashyp aıtatyn bolsaq, «Alash» etnonımin qazaq zıalylary qazaq halqyn biriktirý úshin ıdeologıalyq maqsatta tańdap aldy dedik, osy negizde bizdiń tarıh ǵylymynyń aldynda da shejireniń osy qyrlaryn jańǵyrtý joly turǵanyn kóremiz. Taǵy da Elbasymyz aıtqandaı: «Nelzá zabyvat glýbınnýıý sýt samoı tradısıı shejıre, ona ne zakanchıvaetsá na odnom rode, plemenı. Shejıre – eto Drevo pokolenıı, kotoroe svodıtsá k edınomý kornú. Shejıre pokazyvaet ı dokazyvaet, chto kornı nashı edıny, chto vse my kazahı edıny. Shejıre ne raskalyvaet nas, a obedınáet».  Ǵalym Aqseleý Seıdimbek aǵamyz aıtqandaı: «Shejirelik derekter óziniń mazmundyq ár alýandyǵyna, kóp nusqalylyǵyna, tipten qıal-ǵajaıyptyǵyna qaramastan, birtutas etnojaralym ıdeıasynan, ıaǵnı, ultty uıystyratyn uly birlik ıdeıasynan áste aýytqymaıdy» [9, 67]. Qazirde qazaq shejirelerin tereń zerttep tarıhshy Maqsat Alpysbes aıtqandaı: «...genealogıcheskoe soderjanıe shejıre, kak ısledýemoı narodnye tradısıı, kak ızýchaemogo vıda ıstochnıka, doljno byt na podderjanıe obshenasıonalnoı ıdentıchnostı ı sohranenıe etnıcheskoı selostnostı, na obshegrajdanskýıý konsolıdasıý. V etom plane genealogıcheskoe znanıe mojet ımet praktıcheskoe znachenıe, nýjno napravlát ee v poleznoe dlá obshestvennogo ı gosýdarstvennogo razvıtıa rýslo» [14, 24]. Qarap otyrsaq, Elbasy da, ǵalymdarymyz da «Shejireniń» bizdi bóletin emes, qaıta ulttyq birligimizdi tanytatyn belgi retinde tıimdiligin kórsetip otyr. Biz de barynsha osyǵan aksent qoıýymyz qajettigi kórinip otyr. Sebebi ıdeologıalar bir-birinen bir qubylysqa ár túrli kózqaras usynýmen ǵana erekshelenetinin tarıh ǵylymy dáleldep otyr. Bul Alash kósemderiniń birinshi joly bolsa, ekinshi jol retinde shejireni óz rýymen maqtaný úshin ǵana emes, ata-babasy, rýlastary, keleshekte ózin «meniń tórtinshi atam, besinshi atam» dep ataıtyn úrim-butaǵy aldyndaǵy jaýapkershiligin seziný úshin de oqytý, tanytý, túsindirý jolyn ataı alamyz. Buǵan taǵy da Alash kóseminiń: «Túgen degen han, pálen degen bı, batyr ótken, erligi, eńbegi kóp dep maqtanamyz. Olar sondaı bolsa, qazaq nege sorly? Bizdiń kemshiligimiz – árkim tarıh arqalatqan júkti belgili jerge aparmaı, sońyndaǵylarǵa tastap ketetindigi» [15, 4], – degen ulaǵatty sózi dálel bola alady. Jáne rýlasy, tanysyn elge adal qyzmet istemese de, ult úshin eńbek etti dep jalań dáripteýshilikke de tikeleı qarsylyq tanytýymyz qajet. Sebebi kezinde osyndaı bos maqtannyń zıandy ekenin sezinip, Alash qozǵalysynyń basty ıdeology Álıhan Bókeıhannyń «Ashyq hat Japan balasyna» atty maqalasynda Isa Berdaly degen bolystyń ómirden ótkenin baıandap, «halyqtyń paıdasyn oılaıtyn azamat edi» dep kópe-kórneý ótirik jazǵan Japan balasyna, «qandaı zulym ólse de» óliginiń ústinde jamandyǵyn aıtpaýshy edi, biraq «Japan balasy sekildi erler sóıletpeı qoıatyn emes» dep bastap, bolystyń qarapaıym halyqqa jasaǵan zulymdyqtaryn, jábirlerin aıta kelip: «Qaǵaz ne jazsa da kóteredi, biraq uıat ta kerek nárse», – dep jasamaǵan erligi úshin qur maqtaýdy tyıý kerek dep óz ustanymyn tanytqan maqalasy [16] negiz bola alady. Al osylardy qoryta kelgende, bulardy ıdeologıalyq turǵyda júzege asyrsaq bizge ne beredi degende:

1. Ultty uıystyratyn uly birlik ıdeıasyn jetkizemiz.
2. Ata-baba, bolashaq úrim-butaq aldyndaǵy jaýapkershilikti sezindiremiz.
3. Birtutas «Alash» uranymen, traıbolızm dertine tosqaýyl qoıamyz.
4. Ulttyq salt-dástúrdiń saqtalýyna qol jetkizemiz.
5. Qoǵamǵa, ultqa qyzmet isteýge motıvasıa beremiz.
6. Eshkim jáne eshnárse umytylmaıtynyn jetkizemiz.

(Shejireniń artyqshylyqtaryn tanytatyn qazirgi genetıkalyq ǵylymnyń jańalyqtaryn da osy qatarǵa qossaq bolady. Sebebi bul da bizdiń qany taza tekti ult ekendigimizdiń basty aıǵaqtarynyń biri ekendigine eshkim kúmán keltirmese kerek.)

«Qaıdan keldik?» degen suraqqa jaýaptyń ekinshi maqsaty tarıhqa jańasha kózqaras qalyptastyrý arqyly ulttyń rýhyn oıatý, ózine degen senimin arttyrý ekenin joǵaryda aıtyp ótken bolatynbyz. Búgingi kúnde bul maqsattyń ózektiligin  Elbasymyzdyń: «Qazaqtyń sana-sezimi ótkendegi, qazirgi jáne bolashaqtaǵy – tarıhtyń tolqynynda óziniń ulttyq «MEN» degizerlik qasıetin túsinýge tuńǵysh ret endi ǵana múmkindik alyp otyr... Biraq bul múmkindik qana ol shyndyqqa, tek qazaqtardyń ǵana emes, barlyq qazaqstandyqtardyń jappaı sanasyna ornyqqan faktige aınalýy qajet. Al osy mindet bizdiń aldymyzǵa tek qana, bir ǵana uly múmkindik túrinde emes, qatal qajettilik túrinde de qoıylyp otyr. Ony sheshsek, biz tarıhtyń ózine shaqtalǵan mezgiline sáıkes bolamyz, tarıhı bolymsyzdyqtyń bos qýysynda bosqa qarmanyp júrmeımiz...» [14, 3] − degen sózinen kóre alamyz. Onyń ústine 2013 jylǵy 5 mamyrda memlekettik hatshy, Prezıdent tapsyrmasy aıasynda, el tarıhshylary aldyna: «Segodná, na etape sostoıavshegosá gosýdarstva, my doljny osmyslıt svoıý ıstorıý s vysoty sovremennoı naýkı ı sozdat selostnýıý ıstorıcheskýıý kartıný». «Nýjno vyrabotat na kachestvenno novym ýrovne obshýıý konsepsıý ıstorıı Kazahstana. Ona doljna byt tesno ývázana so vsemırnoı ıstorıeı, chetko pokazyvat mesto Kazahstana globalnyh ıstorıcheskıh prosesah, sısteme ıh vzaımosvázı ı naýchnoı perıodızasıı» [14, 5-6], – degen tapsyrma qoıǵan bolatyn. Bul da bizge naqty is-áreketke kóshý qajet ekenimizdi kórsetip otyr. Eń qyzyǵy, bul úshin bizge eshqandaı jańalyq ashýdyń qajeti joqtyǵy, tarıhymyzdyń, sol tarıhı damý prosesimizde ultymyzben birge qalyptasqan salt-dástúrimizde, mádenıetimizde, ádebıetimizde búgingi urpaq maqtana alatyndaı, rýhtana alatyndaı, uıalmaıtyndaı úlgili ister, oqıǵalar, eń bastysy, biz basynan bastap aıtyp kele jatqan tektilik tegeýrini esip tur. Bizge, tek tarıhymyzǵa tektilik turǵysynan baǵa berip, sol bıikten ınterpretasıalaý ǵana qajet etilmek. Sebebi bizdiń ulttyq arıstokratıamyz (handar), bılerimiz, batyrlarymyz (rysarlyq), ónerdegi, mádenıettegi (jyraý, aqyn, sal-seriler) tulǵalarymyz bolsyn, eń basty ereksheligi retinde ózderiniń tektiligi arqyly tarıhta qalǵandyǵyn bilemiz [17]. Taǵy da bizdiń ulttyq tektiligimizdi tanytatyn – bul bizdiń izgilikti ańsaǵan halyq ekendigimiz. Mysaly, kúshimizge senip, álimjettik qylyp, eshkimniń jerine basa kóktep kirmegendigimiz, qonaqjaılylyǵymyz, toleranttylyǵymyz. Eń qyzyǵy, biz ulttyq ádebıetimizde de osy tektiligimizdi saqtaı alǵandyǵymyz. Buǵan belgili alashtanýshy, ádebıettanýshy ǵalym Aıgúl İsmaqovanyń: «Kúlteginnen bastalǵan qazaq jazbalarynda tekti sóz ǵana ómir súrdi. Ol atadan balaǵa berilip otyrdy. Bul qazaq eliniń mártebesin, mereıin kóterý úshin aıtylǵan ata-babamyzdyń asyl sózi edi» [18] − degen tujyrymy men ulttyq ıdeıa taqyrybyn zerdelep júrgen ǵalym Dosm