Jas urpaq tárbıesi – adamzattyń máńgilik taqyryby. Ulttyń búgini de, bolashaǵy da tárbıeli urpaqqa baılanysty. Qazir biz ǵasyrlar toǵysynda ómir súrip otyrmyz. Egemen elimizdiń keleshegi úshin deni saý, rýhy kúshti jeke adamdy qatarǵa qosý – jalpyǵa  ortaq mindet. «Jas bala – uryǵyn jaryp, jańa kóktep kele jatqan jas shybyq, al ustaz – jańa kútýshi», — dep orys ádebıetiniń synshysy V. Belınskıı aıtqandaı, ustazdar qaýymnyń jas urpaq úshin tárbıe men bilim berý úlken ról atqarady.

Balanyń tárbıesi – barshanyń isi. Otbasynyń da, balabaqshanyń da, mekteptiń de maqsattary bireý, ol – zaman talabyna saı urpaq tárbıeleý. Bul tirkesterdi biz on eki múshesi bútin, deni saý, salaýatty da salıhaly urpaq tárbıesine kelgende alǵa tartamyz. Biraq búgin biz sóz etetin taqyryp bul balalardan múldem erekshe. Ol aýtızm sındromy bar balalar, ıaǵnı HHİ ǵasyrdyń indetine aınalǵan aýtızm týraly jáne ol balalarmen jumys jasaýdyń erekshelikteri týraly bolmaq.

1943 jyly doktor L. Kanner alǵash ret bala aýtızmin psıhologıalyq damýdyń jeke buzylysy retinde ereksheledi. Ol bala damýyndaǵy aýytqýshylyqtyń erekshe túrin sıpattap, onyń erte jastaǵy bala aýtızmi (Kanner sındromy) dep atady, onyń baıqalýynyń negizgi túrleri:

- qorshaǵan adamdarmen emosıalyq qarym-qatynasty ornatýǵa úlken qıyndyqtar;

- tártiptiń qaıtalanatyn, bir tekti túrlerin únemi qaıtalaı berýge talpyný;

- belgili bir obektilermen is-áreketterge qatty berilý;

-  sóıleý tilin meńgerý  múmkindiginiń saqtalǵanymen, sóıleý tiliniń bolmaýy (mýtızm) nemese sóıleý tiliniń adamdarmen qatynasta paıdalanbaýy;

-  basqa salalarda tanymdyq qabiletiniń jaqsy bolýy;                                                                         

Bul buzylystar erte, 2,5 jasqa deıin baıqalady dep málimdeıdi doktor L. Kanner.

Qazirgi kúnge deıin aýtızm problemasy boıynsha ár túrli elderde zertteý jumystary júrgizilýde. Bala aýtızminiń shyǵý tegi men erekshelikteri týraly ár túrli ǵylymı boljamdar men pikirler aıtylady.

Sońǵy aqparattarǵa súıensek álem boıynsha bul dertke shaldyqqandar sany 65 mıllıonnan asady delingen. Al sonyń ishinde bizdiń elde osy dıagnoz boıynsha tirkelgender sany myńnan asady eken. Derek kózderinde sońǵy on bir jyl ishinde aýtızmge shaldyqqan balalar sany 20 esege ósken, ol degenimiz dúnıege kelgen árbir elýinshi sábı osy aýrýmen týylady degendi meńzeıdi. Al aýtızm qyz balalarǵa qaraǵanda kóbine er balalarda jıi kezdesedi eken.

Psıholog O.S.Nıkolskaıanyń pikiri boıynsha aýtıstik damýdyń burmalaýshylyǵy "qabyldaýdyń kúrdeli formalary, qımyldaǵy ıkemdilik, sóıleı bilý men kóp nárseni túsiný qabileti kezdeısoq baıqalǵan kezde de, bala óziniń múmkindigin shynaıy ómirde, qorshaǵandarmen ózara is-árekette paıdalanýǵa tyryspaıtyndyǵynan da baıqalady. Bala  aýtıziminde damýdyń qalypty damý joly jaı ǵana buzylmaıdy nemese tejelmeıdi, ol qatty burmalanyp, basqa jaqqa qaraı ketedi" (O.S.Nıkolskaıa 1997).

Aýtıst balalardyń ár túrli álýmettik qyzmetten alynǵan aqparat men daǵdylaryn úılesimdi túrde paıdalana bilmeýleri olardyń eń negizgi problemalarynyń biri bolyp tabylady. Sonymen birge munda eger aýtıstik ózindik buzylystar balanyń jasy kele tegistele bastasa, al áleýmettik ózara is-áreket, onyń ıkemsizdigi, jaǵdaıdy túsinbeýi, erkin tártip pen qyzmettiń joǵary túriniń buzylystary aıqyn baıqala bastaıdy. (O.S.Nıkolskaıa 1998, 2005).

AQSH pen Batys Eýropa elderinde aýtızm sındromy bar balalarǵa arnalǵan arnaıy kómek berý ótken ǵasyrdyń 60-70 jyldarynda bastalǵan eken. Eýropa elderinde eń alǵashqy aýtızmi bar balalarǵa arnalaǵan mektep 1920 jyly Danıa qalasynda ashylǵan. Osylaısha keıbir jeke mekemeler aýtızmi bar balalarmen jumys júrgizýdi bastaǵan, biraq ol kezeńde balalardy oqytýdyń naqty oqytý men túzetýdiń ǵylymı jáne ádisnamalyq negizderi bolmaǵan.

Al búgingi tańda  arnaıy pedgogıkada aýtızmdi zamanaýı oqytýdyń ádis-tásilderi qarqyndap damyp keledi.  Oqytýdyń dástúrli jáne dástúrli emes ınovasıalyq  joldary san alýan. Árıne onyń tıimdiligi men nátıjeli jaqtarynyń bári, qoldanýshynyń durys uıymdastyryp, júıeli qoldana bilýinde bolsa kerek.  Olaı bolsa tómende osy ádisterdiń negizgilerine qysqasha toqtala ketýdi jón kórip otyrmyz.

Álemdik tájirıbe nátıjesinde qoldanysqa keń enip, eń tıimdi ádis sanalyp júrgen ol – AVA-terepıa ádisi. AVA-terapıa – Applied Behavior Analysis qazaq tinine aýdarǵanda (qoldanbaly minez-qulyqty taldaý),  adam minez-qulqynyń jalpy zańdylyqtary men olardy oqytý týraly ilimderge súıenedi. Atalmysh ádispen jumys jasaý eń alǵash ret 1963 jyly Los-Andjeleste dáriger Ivar Lovaas qoldanǵan eken. 

AVA emdeýdiń minez-qulyqtyq ádisterin qoldana otyryp, jaǵymdy minez-qulyq belgilerin kóbeıtip, qaýipti jáne problemalyq minez-qulyq belgilerin azaıtýda osy zańdylyqtardy qoldanady.   Sonymen qatar AVA terapıa sóıleý jáne komýnıkasıa daǵdylaryn, zeıin men jadyn jáne akademıalyq daǵdylardy qalyptastyrýǵa kómektesedi. ABA-terapıanyń quramyna túrli ádister kiredi, bul aýtızmdi emdeýdiń ǵylymı negizi bar eń úzdik ádisi sanalady.

1. Baǵyt                                                                                                                                               Minez-qulyqpen jumys jasaý. Maqsaty: qorshaǵan ortadaǵy faktorlarǵa áser etý arqyly minez-qulyqty ózgertý.

2. Baǵyt                                                                                                                                          Tanymdyq daǵdylarmen jumys. Maqsaty: AVA ádisin qoldana otyryp, balanyń sóıleý tilin, psıhıkalyq prosesterin, ózine-ózi qyzmet kórsetý daǵdylaryn, oıyn áreketin damytý.

3. Baǵyt                                                                                                                                        Áleýmettik daǵdylarmen jumys. Maqsaty AVA ádisin qoldana otyryp, balanyń jaǵymsyz minez-qulyǵyn túzeý arqyly, qorshaǵan ortaǵa áser etý arqyly qoǵammen aralasyp, ómir súrý daǵdylaryn damytý.

Sensorlyq ıntegrasıa ádisi

Erte balalyq  aýtızm sındromy bar balalardyń kóbiniń sezinýinde aýytqýlar baıqalady. Olardyń keı sezim músheleri shekten tys damyǵan nemese kerisinshe, olar óz sezimderin ıntegrasıalaı almaýy múmkin. Sensorlyq ıntegrasıa ádisi aǵzanyń sezimderin qozǵalys, oqý jáne qalypty is-áreket maqsatyna jumyldyra alýy. Biz bul sezimderdi  sezim músheleri arqyly bilim alamyz. Al buzylysy bar balalar: vızýaldy (kórý), dybystyq (estý), ıis sezý (ıiskeý), dám sezý (dám tatý), taktıldik (ustap kórý), vestıbýlárlyq (orta qulaq), tepe-teńdik (aınalý, aýnaý,sekirý) jáne jerdiń tartylys kúshi.  Sensorlyq ıntegrasıa terapıasy balanyń sezimtaldyǵyn báseńdetip, seziný arqyly alǵan aqparatty qaıta qurylymdaýyna basty nazar aýdarady. Bul terapıanyń maqsaty – ortalyq júıke júıesiniń sensorlyq stımýldaryn óńdeý múmkindikterin kúsheıtý, teńgerý jáne damytý bolyp tabylady. Sensorlyq ıntegrasıalyq terapıaǵa túrli sensorlyq stımýldarmen arnaıy baılanys ornatý ádisi de jatady.

Tomatıs terapıa

Tomatıs - arnaıy aýdıo-vokaldyq jattyǵý ádisi. Arnaıy qural sensorly-dybystyq yntalandyrý. Bul qural ortalyq qulaq jumysyna áser ete otyryp, mıǵa yqpal jasaıdy delingen. Ádistiń maqsaty – mıdyń estý arqyly alǵan aqparatty qabyldap, qorytý múmkindikterin arttyrý. Tomatıs ádisi negizindegi jattyǵýlardyń arqasynda sózdi qabyldaý jáne túsiný prosesin qaıta jetildirýge múmkindik bar. Bul jattyǵýlardy aýtıstıkalyq spektr aýytqýlary, nazardyń jetispeýi sındromy jáne gıperbelsendilik, sóıleý jáne psıhomotorlyq damýdyń tejelýi, jazý daǵdysynyń durys qalyptaspaýy (dısgrafıa, dısleksıa) sıaqty aýytqý túrleri bar, estigen aqparatty qabyldap, qorytýda biraz qınalatyn, sonyń kesirinen komýnıkasıa men bilim alýda qıyndyqtarǵa ushyrap, áleýmettik daǵdylaryn damytýda artta qalyp júrgen balalarǵa qoldanady.

RESS (PEKS) –kartochkalar arqyly balamen qarym-qatynasqa túsý júıesi.

RESS — balanyń negizgi qarym-qatynas daǵdylaryn tezdetip qalyptastyrýyna múmkindik beretin baǵdarlama. RESS kartochkalary arqyly balamen qarym-qatynasqa túsý júıesi, aýtıst jáne basqa da sóıleý tilinde problemalary bar  balardy  jyldam qarym-qatynas daǵdylaryna úıretý ádisi.  RESS-ti qoldanatyn bala aınalasyndaǵylarmen ashyq qarym-qatynas jasap, ashylyp sóılese bastaıdy, sonyń arqasynda aýyzsha (verbaldi) daǵdylaryn jınaqtaýǵa múmkindik týady.

Árıne bular sanaýlysy ǵana, Otandyq jáne álemdik zertteýler nátıjesinde ártúrli zıatkerlik tapsyrmalardan turatyn baǵdarlamalar da óte kóp. Aýtızmi bar bala ózi qalap tursa da, basqa balalar kúndelikti ómirde eshqandaı qıyndyqsyz meńgerip alatyn adamdarmen qarym-qatynas jasasýdyń, árekettesýdiń jalpyǵa ortaq ádisterin óz betimen meńgere almaıdy. Sondyqtan joǵaryda aıtylǵan, búginde qoldanysqa engen júıeli ádis-tásilderdi qoldaný arqyly, aýtızmge shaldyqqan balanyń óz problemasyn jeńýine mamandar men qoǵamnyń barlyq ókilderiniń bolyp kómktesýge tıimpiz. Sonda ǵana mundaı balalardy áleýmettendirýge, qorshaǵan ortamen qarym-qatynas ornatýǵa, árekettesý daǵdylaryn qalyptastyrý baǵytyndaǵy úlken ister iske aspaq.

Gúlmıra KEMEL, pedagog-psıholog

Astana qalasy, №3  psıhologıa-pedagogıkalyq túzeý kabıneti